Høyanger kommune

Transkript

1 Side 1 av 5 Lavik kring Lasse Trædal ( ), bonde og lærar, stortingsmann for Venstre i fleire periodar i tida 1900 til 1918 og ordførar i Lavik i tida 1905 til Lasse Trædal var ein av stridsmennene for norsk målreising og aktivt med i skyttarrørsla. Stortinget 7. juni Kommunestyret i Lavik sende 20. juni helsing til Stortinget på fyrste møtet sitt "i eit heilt sjølvstendig Norig" Høyanger kommune I 1905 vart Norge eit heilt fritt og sjølvstendig land. Unionen med Sverige vart oppløyst ved Stortinget sitt vedtak 7. juni. Denne artikkelen handlar om 1905 i Høyanger kommune. Høyanger kommune i 1905 Høyanger kommune omfatta i 1905 kyrkjesokna Kyrkjebø og Lavik. Kvart sokn var den gongen eigen kommune. Den tidlegare Brekke og Lavik kommune vart frå 1. januar 1905 delt i Brekke kommune og Lavik kommune. I 1964 vart Lavik og Kyrkjebø samanslegne til den nye Høyanger kommune. I 1900 hadde Kyrkjebø kommune 1699 innbyggjarar og Lavik og Brekke kommune Jordbruk og fiske var dei viktigaste næringsvegane i begge kommunane. Den 18. mai 1905 skipa fylket til husdyrutstilling i Lavik. Kyrkjebø hadde tre særs gode lakseverp. Galdeverpet i Ortnevik var eitt av dei. Kyrkjebø kommune hadde postopneri i Bjordal, Vadheim, Måren og Kyrkjebø; Lavik kommune i Tredal, Lavik og Torvund. I Lavik var det to bankar, Lavik Sparebank oppretta 1882, og A/S Lavik Privatbank, oppretta Kopi av helsinga frå kommunestyret i Lavik til Stortinget i juni Sjøvegen batt bygdene saman. Fylkesbaatane hadde i Lavik kommune stoppestad i Trædal på sørsida, og Lavik og Torvund på nordsida, - og i Kyrkjebø kommune i Åkre, Bjordal og Ortnevik på sørsida, og Vadheim, Kyrkjebø, Norevik og Måren på nordsida. " i spændt Forventning" I ei tid utan mobiltelefonar, Internett, radio og fjernsyn fekk folk kjennskap til nyhende på andre måtar. Dei "spurde nytt" når dei treftest, - på dampskipskaia, på butikken, på skulen, ved kyrkja (kunngjeringar frå kyrkjebakken) og gjennom posten (brev og aviser). Gjennom heile året 1905 venta folk her - som elles i landet -

2 Side 2 av 5 spent på siste nytt om unionen mellom Norge og Sverige; om utviklinga i konsulatsaka utover våren, - om unionsoppløysinga 7. juni, - om folkerøystinga 13. august, - forhandlingane i Karlstad, - spørsmålet om kongedømme eller republikk og - det nye kongehuset i månadsskiftet november/desember. Ein mann i Fresvik skreiv i eit brev til Amerika at folk meir enn ein gong stod "i spændt Forvænting nede ved Dampskibssanløbsstedet, hver Gang Dampskibet var ventende med Post til Bygden." Ein dag i juni fekk lærar Andreas Vamraak på Kyrkjebø brev frå Edvard Liljedahl i Vik. Liljedahl fortalde om 7. juni. Han hadde heist flagget straks han hadde fått vita om unionsoppløysinga. Han gledde seg og vona det ikkje ville verta krig. Postkort frå 1905 med flagget, namna på 7. juniregjeringa, Per Sivle sitt dikt "Vi vil oss et land.." og Bjørnson sitt sigersdikt der dei siste linene i verset spelar på orda hjå Sivle. Andre saker og hendingar enn unionsoppløysinga Unionsoppløysinga var den store saka gjennom heile året 1905, men mange andre saker var også oppe i tida. Målsaka - arbeidet for meir bruk av nynorsk -, engasjerte mange. På Kyrkjebø skipa dei mållag den 22. januar Jernbane til Sogn var ei aktuell sak. Bergensbana var under bygging, og i 1905 var det gjennomslag i Gravhals-tunnelen. Spørsmålet om ei sidebane ned til Flåm vart ofte diskutert. Ei anna viktig sak var helsestellet, - å byggja sjukehus i fylket og å kjempa mot smittsame sjukdomar, fyrst og fremst tuberkulosen. Avisene melde heile tida om små og store hendingar rundt om i fylket, andre stader i landet og ute i verda, - gjennom smånotisar og i større oppslag. På ettervinteren klaga til dømes folk over kaldt og ufyse ver, og mange var plaga av influensa. I mars kom det bort ein mann i Fuglsetfjorden som dei ikkje fann att. Om hausten gav regjeringa løyve til å byggja kapell i Bjordal. Mykje større oppslag fekk Loenulukka natt til 16. januar då flodbylgja etter eit fælsleg ras øydela fleire gardar og kosta 61 menneske livet. Ved ofring i kyrkjene på Kyrkjebø og i Lavik kom det inn kr. 245,79 til dei skadelidne. I Ortnevik står ein minnestein om unionsoppløysinga i 1905, den einaste i sitt slag i heile fylket. Nokre nøkkelpersonar Det var kommuneval i Bonde Gunnar Mjølsvik vart vald til ordførar i Kyrkjebø kommune; og bonde Lasse Trædal i Lavik. P.H.B. Borch var sokneprest i Lavik prestegjeld. Lærar og kyrkjesongar Andreas Vamraak i Kyrkjebø var eldsjel og stor arbeidskraft i ungdomslagsrørsla og målrørsla. Han var og mykje med i kommunalt styre og stell, mellom anna ordførar i Kyrkjebø i perioden , og han var den fyrste ordføraren som førde møteboka på nynorsk. Lag og organisasjonar Fleire idealistiske lag var aktive rundt om i bygdene. Lavik Ungdomslag vart skipa 15. september Det var ungdomslag på Vadheim (skipa 1886), Kyrkjebø (1889), Austerheim (1902), Berge (1895), Høyanger (1893), og Ortnevik (1904). Dei skipa mållag på Kyrkjebø vinteren Elles var det fleire skyttarlag, fråhaldslag, og misjonslag.

3 Side 3 av mai 1905 Det var ekstra stor oppslutning om 17. mai i I Lavik kommune vart dagen feira i mange grender. "Dagen var ovfager" skreiv ein innsendar til Sogns Tidende. I Lavik samlast folk frå dei to skulekrinsane Lavik og Rå på dampskipsbryggja og gjekk i tog utover til kyrkja og prestegarden og attende. Frå altanen på huset til Ivar Kvammen heldt klokkar Andreas Kvåle tale for dagen, og då "dampen" kom, møtte heile flokken fram og vart helsa med salutt frå skipet. Om kvelden var folk samla til fest med allsidig program hjå Ivar Kvammen. Mellom anna synte medlemmer av ungdomslaget fram spelestykket "Folk" av Sigurd Nesse. I Vadheim gjekk toget frå "Holdeplassen" innover forbi Vadheimsgardane og Hovland og attende til skulehuset. Distriktslækjar R. Bergh heldt tale for dagen. Han skildra "stemningsfullt og vakkert" Norges framgang frå 1814 og understreka sterkt dei norske krava for rett [truleg til eige konsulatstell] og sjølvstende. Lærar M. Hovland tala for fedrelandet, og medlemmer av ungdomslaget framførte spelstykket "Til sæters." 7. juni juni 1905, dagen då unionen vart oppløyst, var ein onsdag og vanleg kvardag. Etter kvart som nyhendet vart kjent, heiste mange flagget og nokre stader sende dei helsingstelegram til styresmaktene. Stortinget sende ut ei kunngjering om unionsoppløysinga. Kyrkjedepartementet sende oppmoding til prestane om å lesa opp kunngjeringa i kyrkjene fyrste pinsedag, den 11. juni, eller seinare. Kommunestyret i Lavik sende på fyrste møtet sitt etter 7. juni helsing til Stortinget. I telegrammet stod: "Lavik heradstyre samlad fyrste gong til møte i eit heilt sjølvstendig Norig sender med største høgvyrdnad stortinget sin takk for godt arbeid. Vanskarne vil nok melda seg, allvist no i fyrstningi, men eit folk, som vil sin fridom skal nok i stødug samhelde rygg mot rygg vinna over dei. Gud signe vaart frigjorde, kjære fedreland. 20/6-05. For heradsstyret Lasse Trædal. Ordf." Folkerøystingane - røysterett og valstyre Det var to folkerøystingar i 1905: 1). Søndag 13. august då folket skulle seia ja eller nei til unionsoppløysinga som hadde funne stad 7. juni. 2). Søndag 12. og måndag 13. november då folket skulle svara ja eller nei til om Stortinget skulle velja prins Carl av Danmark til konge. I røynda var dette eit val mellom kongedømme og republikk. Lavik valsokn tilsvara kommunane Kyrkjebø, Lavik og Brekke. Desse skreiv under valstyret sin valprotokoll ved folkerøystinga 13. august: Lasse Trædal, Johannes B. Mølmesdal, Gunnar Mjelsvik, I.P. Haugland, Sjur Dale, L. Aven, Ramsli, Johs. Vergeland,

4 Side 4 av 5 Ivar O. Asheim, J. Breivik, Bjørnethun (konstituert lensmann), Berge Instefjord, Johan Kirkebø og Ole Føsund. Desse skreiv under valstyret sin valprotokoll ved folkerøystinga 12. og 13. november: Lasse Trædal, Bjørnethun (konst. Lensmann), Johs. Vergeland, J. Breivik, L. Austreim, A.O. Haaland. Ivar Asheim, J.B. Mølmesdal, Sjur P. Dale, Ramsli, I.S. Haugland, Isak Tynning, Johan Kirkebø og L. Aven. I begge røystingane var det tre røystestader: I Lavik kyrkje, i Kyrkjebø kyrkje og i Brekke kyrkje. Oppteljinga i august føregjekk i Lavik om kvelden klokka kl I november vart oppteljinga forseinka grunna uver. Det særskilde røystestyret for Kyrkjebø kom seg ikkje til Lavik den 13. I staden reiste valstyret og det særskilde røystestyret for Brekke med dampskip til Kyrkjebø den 15. Oppteljinga føregjekk i "Johan Kirkebøs hus". Folkerøystinga i august - ja eller nei til unionsoppløysinga Resultatet for Lavik valsokn: 833 hadde røysterett. Det vart avgjeve 745 godkjende røyster (89,4 %) Alle røysta ja. Resultatet for Sogn og Fjordane: hadde røysterett. Det vart avgjeve (88,7 %) godkjende røyster. Berre tre røysta nei. Resultatet for heile landet: hadde røysterett, godkjende røyster ( ja, 184 nei.) Folkerøystinga 13. august på Kyrkjebø "I Kyrkjebø møtte omtrent kvar mann paa avrøystingsdagen", skreiv Sogns Tidende. Jamvel gamle menn som ikkje hadde vore på valting dei siste 20 åra møtte no fram. Folk gjekk i festfylgje med flagg i spissen til kyrkja, som var pynta med grønt og to flagg over kordøra. Dei song fedrelandssalma og det var korsang. Kyrkjesongar Vamråk heldt ein kort tale og las opp ei bøn for fedrelandet. Etter røystinga samla folk seg ute på vegen, der formannen i valstyret, lensmann Ramsli ba folket vera med i eit hurra for fedrelandet. "Leve fedrelandet!" Alle tok hattane av og ropa kraftig 3 x 3 hurra." Privat kvinneunderskriftsaksjon Kvinnene hadde ikkje statsborgarleg røysterett i Men kvinnene ynskte å gje sitt ja, tilliks med mennene. Fleire kvinneorganisasjonar gjekk saman om ein landsomfattande underskriftsaksjon, og den 22. august overleverte dei over underskrifter til Stortinget. Kvinneunderskrifter frå Lavik innsende til amtmannen! Innsamlinga av underskrifter vart ordna på ulike måtar kringom i landet, men vi veit lite om korleis det vart gjort i Sogn og Fjordane. Det vi veit er at det i Lavik vart samla inn 59 underskrifter og at desse vart overlevert til valstyret. Valstyret tok i mot og vedtok å senda dei til amtmannen saman med utskrifta av valprotokollen. Vi kjenner ikkje til at tilsvarande vart gjort nokon annan stad i fylket eller landet. Folkerøystinga i november - kongedømme eller republikk

5 Side 5 av 5 Resultatet av folkerøystinga i november for Lavik valsokn: 809 hadde røysterett. Det vart avgjeve 487 godkjende røyster (60,2 %). 290 (59,5%) røysta ja (for kongedømme), 197 (40,5%) røysta nei (for republikk). Resultatet for Sogn og Fjordane: hadde røysterett, (78,3 %) godkjende røyster (80,4%) røysta for kongedømme, (19,6%) røysta for republikk. Resultatet for landet: hadde røysterett, godkjende røyster (73,5%) (79,5%) røysta for kongedømme, (20,5%) røysta for republikk. Den nye kongefamilien Den 18. november valde Stortinget prins Carl av Danmark til Norges konge. Han var gift med prinsesse Maud frå England og sonen deira heitte Alexander. Prins Carl tok namnet Haakon 7. og Alexander sitt namn vart endra til Olav. Den nye kongefamilien kom til Kristiania med det norske marinefartyet "Heimdal" om kvelden 25. november. Tusenvis av feststemde menneske var møtte fram. Det strøymde snart inn helsingstelegram frå heile landet, kan henda frå Høyanger også, men det veit vi ikkje noko om. Nasjonal takkegudsteneste På halvårsdagen for unionsoppløysinga, torsdag 7. desember, vart det halde takkegudstenester i heile landet. Vi veit det vart halde slik gudsteneste i Lavik kyrkje. Kyrkjedepartementet hadde i rundskriv fastsett at dagens tekst skulle vera Salmane 118, vers 23-26, og rådd til å bruka Blix si fedrelandssalme "Gud signe vårt dyre fedreland". Salmane 118, 23-24: Det er Herrens eige verk, underfullt er det i våre augo. Dette er dagen som Herren har gjort; lat oss jubla og gleda oss no! Artikkelnummer: KAL/SFF Forfattar og datering: Hermund Kleppa, Prenta kjelder: Sogns Tidende , 30.05, 18.08, o.fl. Sogningen , 24.05, Uprenta kjelder: Statsarkivet i Bergen: Avskrifter av møteboka for valstyret i Lavik valsokn. Stortingsarkivet: Kopi av helsingstelegram frå kommunestyret i Lavik. Litteratur: 100 år for nynorsk språk. Ytre Sogn Tilleggsinformasjon: Me ynskjer kommentarar til artikkelen. Har du utfyllande opplysningar? Kjenner du til andre fotografi? Send oss ein epost: postmottak.sffarkiv@sf-f.kommune.no