HORDALAND OG VESTLANDET PÅ EUROPAKARTET ESPON IN PROGRESS

Transkript

1 HORDALAND FYLKESKOMMUNE HORDALAND OG VESTLANDET PÅ EUROPAKARTET ESPON IN PROGRESS Hordaland fylkeskommune, Arbeidslaget Analyse, utgreiing og dokumentasjon, september

2 Innhald: ESPON (European spatial planning observation network)... 3 ESPON in progress... 4 Viktige omgrep... 4 Befolkningstygdepunktet flyttar seg vestover... 5 Samansetjing av befolkningsveksten... 6 Brutto regionalprodukt: Periferien tek innpå... 8 Funksjonelle byområde... 9 MEGA- byar Femkanten Tilgjengelegheit veg Tilgjengelegheit jernbane Tilgjengelegheit fly Samfunnsøkonomisk lønsemd ved utbygging av veg og jernbane Scenario A Samfunnsøkonomisk lønsemd ved utbygging av veg og jernbane Scenario D Fiberoptiske nett

3 ESPON (European spatial planning observation network) ESPON-programmet starta i 2002 og skal halde fram til ESPON høyrer inn under INTERREG III og vart sett i gang som ei oppfølging av ESDP (European spatial development perspective), der eit hovudmål er å arbeide for betre balanse og polysentrisk utvikling i Europa. ESPON Utgangspunktet er at sjølv om studiar av og kunnskap om den romlege utviklinga til dels er tilgjengeleg på nasjonalt, regionalt og lokalt nivå, dekkjer denne berre mindre deler av det europeiske territoriet. Med ESPON ønskjer ein å gjere tilgjengeleg informasjon om dei mest framtredande europeiske trendane og gi oversikt over dei utfordringane og moglegheitene ein ser, på eit europeisk nivå: Eit kartografisk bilde av dei viktigaste territorielle ulikheitene i Europa. Presentere territorielle indikatorar og typologiar som kan gi vegleiing i korleis eit balansert og polysentrisk Europa best kan fremjast. Utvikle verkty og metodar (databasar, indikatorar m.v.) for å forbetre den romlege koordineringa av politikken innanfor ulike sektorar. I mai 2004 vart det lagt fram ein rapport ESPON in progress - Preliminary results by autumn 2003 som viser hovudresultat så langt frå dei ulike prosjekta som programmet består i. Data frå ESPON- prosjektet er nytta som ein del av grunnlaget for EU sin Tredje rapport om den økonomiske og sociale samhørighed - Et nyt partnerskab for samhørighed, som kom i februar Meir om ESPON: 3

4 ESPON in progress I dette notatet vil vi gjengje og kommentere dei for Hordaland og Vestlandet mest interessante karta i rapporten frå ESPON. Dei fleste karta er utarbeidd for EU området, som omfattar dei 25 noveranda EU- landa pluss søkjarlanda Romania og Bulgaria og dessutan Norge og Sveits (nokre gongar også kalt EU 29 ). Rapporten er tilgjengeleg som pdf- filer frå ESPON si nettside: Viktige omgrep Femkanten kjerneområdet i EU Femkanten the Pentagon er avgrensa av byane London, Paris, Milano, München og Hamburg. Sjå t.d. kartet på forsida. Dette området har sterke globale funksjonar, høgt inntektsnivå og godt utbygd infrastruktur. Cohesion / Samhørighed : Gjennom ein målretta politikk for konkurranseevne, sysselsetting, sosial utjamning og berekraftig utvikling, men også for forenkling, subsidiaritet og meir vekt på resultat og kvalitet, søkjer ein å oppnå større samhørighed / cohesion i Europa. GDP: Gross domestic product. På norsk BRP brutto regionalprodukt, som er brutto nasjonalproduktet på regionalt nivå. 4

5 Befolkningstygdepunktet flyttar seg vestover Kartet viser den relative befolkningsutviklinga Regionane merkte med grønt har hatt ein auke i folketalet over gjennomsnittet for EU 27+2, deira andel av befolkninga har altså auka. Tilsvarande har regionane merka med gult/ grønt hatt ein folkevekst lågare enn gjennomsnittet, og har fått redusert sin andel av befolkninga. Det går fram av kartet at Sør- Norge, og ikkje minst Vestlandet, aukar sin andel av befolkninga i EU Det same gjeld for mange andre deler av det vestlege Europa, medan dei fleste av dei nye medlemslanda i aust relativt sett taper befolkning, men unntak for dei rasktveksande hovudstadsområda. Demografisk sett flyttar tyngdepunktet i Europa seg vestover. 5

6 Samansetjing av befolkningsveksten Kartet viser befolkningsvekst/ nedgang, der det vert markert om veksten skriv seg frå naturleg tilvekst eller frå tilflytting. I dei sentrale og vestlege delene av EU 27+2 er der mange regionar som er markert med den mørkaste oransje- fargen, som viser at folkeveksten kjem frå både tilflytting og naturleg tilvekst. Dette gjeld også for nokre norske fylke. 6

7 I dei austlege delene av området, inkl. Sverige, er mange regionar markert med den mørkaste blåfargen, som betyr at dei taper befolkning både på grunn av utflytting og på grunn av låge fødselstal. Også her utgjer Polen eit unnatak. Dette kartet viser at Sogn og Fjordane hadde nedgang i befolkninga, medan dei tre andre vestlandsfylka hadde vekst. Alle har positiv naturleg tilvekst, men berre Rogaland har netto tilflytting. (Hordaland har normalt netto tilflytting, så i dette tilfellet er det nytta data for ein lite representativ periode). 7

8 Brutto regionalprodukt: Periferien tek innpå Kartet viser relativ økonomisk utvikling i regionane. Regionane merkte med grønt har auka sin andel av EU området sitt GDP, dei har altså hatt ein vekst over gjennomsnittet. Tilsvarande har regionane merkte med gult/ grønt fått redusert sin andel av bruttoproduktet, dei har hatt ein lågare økonomisk vekst enn gjennomsnittet. Også her har Norge og Vestlandet styrka sin posisjon. Kartet viser ein tydeleg tendens til økonomisk utjamning i Europa: Mange regionar i periferien av EU 27+2 har hatt større økonomisk vekst enn gjennomsnittet, medan store deler av Femkanten har tapt, relativt sett. Særleg slåande er den sterke økonomiske utviklinga i store deler av Polen. 8

9 Funksjonelle byområde Kartet viser funksjonelle byområde, delt inn i tre nivå etter funksjon. Dei funksjonelle byområda (FUA) er delt inn i tre nivå, etter deira tyngde når det gjeld folketal (meir enn innb.), transport (flyplass og/eller hamn av ein viss storleik), næringsliv (verdiskaping/bruttoprodukt), kunnskap (utdanning og studenttal) og beslutningstaking (talet på hovudkontor for store europeiske selskap). Dei byområda som skårar høgast på desse kriteria vert klassifiserte som MEGA (Metropolitan European Growth Area), og det vert vidare laga ei klassifisering av ulike typar MEGA (sjå neste kart). Føremålet med dette er å identifisere byområde som kan sjåast som motvekter til den sentrale europeiske femkanten. I Norge er Oslo og Bergen klassifisert som MEGA- byar. At Ålesund men ikkje Tromsø er klassifisert som byområde av nasjonal betydning (national FUA) kan ha å gjere med den sterke vektlegginga på næringsliv og transport. 9

10 MEGA- byar Kartet viser MEGA- byane i europa, klassifisert i fem typar: Global city: Dei største, mest konkurransedyktige og tilgjengelege byområda. European engine: Store, konkurransedyktige, med sterk humankapital (kunnskap og beslutningstaking) og god tilgjengelegheit. Sterk MEGA: Relativt store og konkurransedyktige, ofte med sterk humankapital. Potential MEGA: Mindre og meir perifere byområde, med lågare konkurransevne og ofte med svakare humankapital enn Strong MEGA -byar. Weak MEGA: Mindre og meir perifere enn Potential MEGA - byane, med lågare konkurranseevne og lågare skåre på humankapital. 10

11 Både Stockholm og København er klassifisert som European Engine, medan Oslo saman med m.a. Göteborg, Helsinki og Manchester er klassifisert som Strong MEGA. Bergen er klassifisert som Potensiell MEGA, saman med m.a. Malmö, Århus og dei to storbyane i Skottland. Dei to europeiske Global city er London og Paris, som begge er så dominerande ei sine land at med unnatak av Manchester er alle dei andre MEGA ane i Storbritannia og Frankrike relativt svake. 18 av dei 76 MEGA ane ligg i Femkanten, av dei 8 i Tyskland. 7 av dei tyske MEGA ane er klassifisert som European Engine. Mange av byområda som reknast som Weak MEGA ligg i dei nye EU- landa i aust, ikkje minst i Polen. 11

12 Femkanten Kartet er det same som forrige, men med Femkanten London Paris-Milano-München-Hamburg teikna inn. Den europeiske bystrukturen kan sjåast som monosentrisk, i den forstand at der berre er eitt byområde som er stort nok og har økonomisk potensial til å vere integrert i verdsøkonomien. Derfor er der eit ønskje om å stimulere utviklinga av byområde utanfor Femkanten, for å gjere dei istand til betre å hevde seg i den globale økonomien. Ein meir polysentrisk struktur, med fleire sterke byområde av europeisk og global betydning, vil bidra til å auke Europa sin konkurranseevne og til økonomisk og sosial utjamning ( cohesion ). 12

13 Kartet viser byområde utanfor Femkanten som er moglege motvekter til byområda i Femkanten. Eit slikt byområde kan bestå av ein MEGA åleine, eller av ein MEGA saman med mindre, nærliggande byområde. Oslo er det einaste området i Norge som reknast som ei mogeleg motvekt til Femkanten. Dei regionale/ lokale byområda rundt Oslo (sjå kart s. 9) er ikkje rekna inn som del av dette området. Berre i Nord- Italia har ein funne byområde i den minste kategorien (regionale/ lokale FUA) som inngår i ei større gruppe av byområde som kan utgjere ein motvekt til Femkanten. 13

14 Tilgjengelegheit veg Kartet viser potensiell tilgjengelegheit ved bruk av veg. Tilgjengelegheita er uttrykt i % av EU gjennomsnittet. Berekningane gjeld tilgjengelegheit innanfor EU27+2 området. Dersom berekningane hadde blitt gjort også i høve til område utanfor EU27+2 ville resultata blitt litt annleis, særleg for dei regionane som grensar opp til land utanfor EU

15 Slik potensiell tilgjengelegheit er berekna her, avheng den av storleik på og aktivitet i den aktuelle regionen (målt ved folketal og økonomisk aktivitet), og avstanden til regionen (målt i tid, avstand, kostnad). Som eit stort sett tynt befolka land med store avstandar er det ikkje overraskande at Norge og Vestlandet kjem ut med ei tilgjengelegheit langt under EU gjennomsnittet. Det er også som forventa at det er det tett befolka området i sentrum av Femkanten som reknast som mest tilgjengeleg. Landa lengst i aust er i realiteten meir tilgjengelege enn kartet seier, sidan dei tilgrensande nabolanda som ikkje er med i EU 27+2 ikkje er tekne med i berekningane. 15

16 Tilgjengelegheit jernbane Kartet viser potensiell tilgjengelegheit ved bruk av jernbane. (Sjå kommentar under forrige kartbilde). 16

17 Tilgjengelegheit fly Kartet viser potensiell tilgjengelegheit ved bruk av fly. Med dette utgangspunktet kjem mange område i periferien av EU 27+2 ut med bra tilgjengelegheit, sidan dei ligg nær ein flyplass med gode forbindelsar. Store deler av Vestlandet kan seiast å vere like tilgjengeleg som meir spreiddbygde deler av Nederland, Frankrike og Tyskland. 17

18 Samfunnsøkonomisk lønsemd ved utbygging av veg og jernbane Scenario A3 Kartet viser velferdsgevinstar ved utbygging av veg og jernbane, målt som % endring i BRP. I scenario A3 har ein berekna den samfunnsøkonomiske lønsemda (velferdsgevinsten) av dei veg- og jernbaneutbyggingane som vart gjennomført Velferdsgevinsten kjem frå auka tilgjengelegheit til og for befolkning og næringsliv i regionen. 18

19 Gevinstane ved utbygging av veg og jernbane ser ut til å ha vore størst i dei delene av EU27+2 som ligg utanfor, men likevel relativt nær Femkanten. Sør- Sverige, Danmark og Aust- Tyskland er døme på dette. Også i deler av Sør- Norge, særleg i Sogn og Fjordane og Østfold, kan det identifiserast store gevinstar. I mange regionar i Femkanten, og også i ein del middels perifere regionar har ein kome fram til at gevinstane ved veg- og jernbaneutbygging har vore begrensa. 19

20 Samfunnsøkonomisk lønsemd ved utbygging av veg og jernbane Scenario D Kartet viser velferdsgevinstar(auke i GDP) ved utbygging av veg og jernbane , målt som % endring i BRP. Det er føresett at dei nye vegane/ jernbanene finansierast gjennom høgare prisar på bruken av dei. Ein føresetnad om brukarfinansiering av nye veg- eller jernbaneanlegg vil innebere at det settast større krav til kor nyttig det vil vere for personar og næringsliv å få betre kommunikasjonar, for at investeringa skal reknast å vere lønsam. Tynt befolka område som allereie har brukbare vegar og ikkje særskilt sterk økonomisk aktivitet (som Nord- Norge), ligg derfor an til å kome ut med negativ 20

21 lønsemd. Motsett vil tettbefolka område med mangelfulle kommunikasjonar og relativt korte avstandar og letthandterleg terreng (som i deler av Aust- Europa) ligge an til å få klare gevinstar av veginvesteringar. Med dei føresetnadene som ligg i dette scenariet vil det vere til dels ulønsamt å investere i vegar og jernbaner i dei mest sentrale delene av EU Dei fleste lønsame prosjekta vil ligge i dei nye medlemslanda i aust, men også i nokon grad i middels perifere område som Sør- Norge og Sør- Sverige. I mange av dei mest perifere regionane i Europa, mellom dei Nordkalotten, er det berekna at gevinsten av veg- og evt. jernbaneinvesteringar som finansierast av brukarane vil vere klart negativ. Skal vi tru desse berekningane er Sogn og Fjordane det einaste vestlandsfylket der ein kan rekne med at nye veginvesteringar vil vere samfunnøkonomisk lønsame, medan det i Rogaland kan sjå ut til at det kan vere ulønsamt å investere stort meir under dei føresetnadene som er brukt her. Grunnen til at det ser ut til at veginvesteringar vil kunne vere lønsame i Sogn og Fjordane men ikkje i Nord- Norge er nok at i tillegg til at Sogn og Fjordane er noko tettare befolka, har fylket også eit sterkare næringsliv som vil ha stor nytte av betre kommunikasjonar. Fiberoptiske nett Kartet viser hovudtrekk for eksisterande eller planlagt fiberoptisk nett. Også når det gjeld fiberoptiske nett er dekninga best i sentrale deler av Europa Femkanten. Oslo, Stockholm og København og dessutan teknologistripa langs nordkysten av Middelhavet har også ganske bra dekning. 21