M/F Folgefonn. - flytande kulturminne i London

Transkript

1 M/F Folgefonn - flytande kulturminne i London Kinsarvik var eit trafikk-knutepunkt i ferjene si stordomstid på Hardangerfjorden. Dette biletet er truleg frå (Foto Normann, Viggo Nonås si samling) 42 Sidan 1979 har den segnomsuste bilferja Folgefonn lege i Themsen i London. No er det på tide å hente ho heim att til Hardanger, der ho starta med føring av bilar alt i Viggo Nonås Eg vil byrje med ein visjon, ja nærast ein draum for M/F Folgefonn : M/F Folgefonn vert overtatt av Hardanger Museum ved Hardanger Fartøyvernsenter og plassert i Norheimsund som eit flytande samferdslemuseum på Hardanger Fartøyvernsenter. I denne artikkelen vil eg prøve å vise kvifor Folgefonn er eit viktig kulturminne for Hardanger, og korleis eg meiner skipet bør plasserast og kva ho bør nyttast til. Bilar over Hardangerfjorden I 1929 starta det opp ferjetrafikk mellom Ringøy og Eidfjord med innleigde motorbåtar. I 1930 fekk Hardanger Sunnhordlandske Dampskipsselskap (HSD) levert Kinsarvik som var ein kombinert fraktebåt og bilferje. Det var plass til nokre bilar på tvers av lastelukene. I 1932 vart ruta endra til Norheimsund-Ringøy-Eidfjord i samband med at det vart vegsamband mellom Bergen og Kvam, og lastebåten Tyssedal vart sett inn i ruta. Grunna stor trafikkauke vart det etterkvart behov for ei spesialbygd bilferje. I 1936 reiste Hordaland Vegkontor saman med HSD sin ingeniør Daae til Danmark på studietur for å sjå på bilferjer. Danskane var komne noko lengre i utviklinga av bilferjer enn nordmennene. Straks etter turen starta Daae arbeidet med å prosjektere ei bilferje kalkulert til 0,3 millionar kroner. Staten ved Vegvesenet gav lovnad om kr ,- i stønad årleg i fem år, mot å kunne overta båten til nedskriven verdi dersom dei ynskte det. Konkurranse i ferjefrakt HSD hadde i fleire år leigd inn kuttaren Jondal til forskjellige ferjeruter. Det tok slutt i 1936, og då sette eigaren av Jondal båten inn i konkurransefart mellom Norheimsund og Kinsarvik. Det var ikkje noko konsesjonskrav for å drive passasjer- og biltransport på sjøen. HSD fekk problem, for det var ikkje økonomi i ruta så lenge det pågjekk konkurransefart. Konkurransen løyste seg i august 1937 då Stortinget endra motorvognlova slik at det kom krav om konsesjon for føring av bilar på sjøen. 2. september same år vart det utlyst anbod på bygginga av ferja som Daae hadde prosjektert. Det kom inn tilbod frå fem 5 verft, mellom anna frå Bergens Mekaniske Verksteder (BMV), som ikkje hadde det lågaste anbodet. På grunn av låg sysselsetjing i verfts-

2 industrien i Bergen, betalte Bergen kommune mellomlegget mellom lågaste tilbod og BMV sitt tilbod. Ferja skulle koste kroner og leverast allereie 1. juni Milepåle i norsk samferdsle Leveringa av Folgefonn var ein milepåle for Vestlandet og norsk samferdsle, skriv Bård Kolltveit. Det har han heilt rett i. Frå før var det nokre små bilferjer med styrehuset på sida. I 1934 fekk A/S Alpha (Bastøfergen) levert M/F Bastø med plass for 18 bilar, men denne hadde innkøyring frå sidene på framdekket. I 1937 fekk Møre Fylkes Ruteselskap (MFR) levert turistferja Geiranger, også den vart finansiert i samarbeid med vegstyresmaktene. Geiranger hadde langskips gjennomkøyring forut og akter. I 1938 var det altså klart for Folgefonn, ferja som revolusjonerte samferdsla i Hardanger. Ferja var ein svært viktig del av samferdsla aust-vest langs landevegen. M/F Folgefonn vart levert til HSD som planlagt 1. juni Dagen etter gjekk ferja jomfrutur med 117 innbedne gjester frå Ålvik til Kinsarvik. Ferjekaien i Kinsarvik var i siste liten klar til bruk. Gjestane køyrde i land i Kinsarvik og fortsette til ein festmiddag på Fossli Hotell i Eidfjord. Under middagen gjekk det ras over vegen i Måbødalen, og gjestene vart noko seinka attende i Bergen. Det var tre vegingeniørar blant gjestene, så planlegging og utføring av ryddinga gjekk raskt, skriv Bård Kolltveit i ein artikkel i HSD-Posten. Tekniske data Folgefonn var på 197 BRT, og hadde ei lengde på 119,7 fot, og ei breidd på 26,6 fot. Fri gjennomkøyringshøgd var 2,95 meter. Fartøyet var klinkbygd med bildekk og promenadedekk i tre. Maskina var ein Wichmann 4 syl enkeltvirkande semidiesel på 300 BHK med omkast. Kapasiteten var 20 bilar og 300 passasjerar. Ferja hadde salong med kiosk forut nede, maskinrommet midtskips, og lugarar akterut. På bildekket var casinga midtskips i staden for på eine sida som seinare vart vanleg. Der var også toalett, billettkontor og bysse plassert, samt opp- og nedgangar. Oppe på promenadedekket var det ein open salong, og toaletthus med meir. Det var og eit lite styrehus heilt akter på promenadedekket. Folgefonn var det siste skipet ingeniør Johan Daae prosjekterte for HSD, og var eit riktig stasfartøy, det vart sagt at dette var hans meisterstykke. Daae gjekk av med pensjon i Folgefonn i Erith ved Themsen. Ferja er tilpassa bruk som klubbhus, med heller enkle påbygg som let seg fjerna. (Foto: HFS) Mannsterk norsk delegasjon var og såg på M/F Folgefonn i London i juni Framme frå venstre: Alexander Ytteborg, Riksantikvaren, Viggo Nonås, Ferjelaget Skånevik, Åsmund Kristiansen, Hardanger Fartøyvernsenter. Bak frå venstre: Lars R. Djupevåg, Hardanger Museum, Stein Ottosen, Hordaland Fylkeskommune, Magnus Mjør, Hardanger Museum, Lars Erik Klafstad, Kvam herad, Fredrik Denneche, Riksantikvaren. (Foto: HFS)

3 44 I rute Etter at Fyksesund bru vart opna i 1937 og vegen vidare til Ålvik var klar, vart ferjekaien flytta til Ålvik og ruta frå Ålvik til Kinsarvik tok til 2. juni Det var sterke krav frå Folgefonnhalvøya om ferjestogg på Utne, men dette let seg ikkje gjera grunna kaitilhøva. I førkrigsåra var det berre sommardrift for Folgefonn i rutene på fjorden. Ved krigsutbrotet i april 1940 vart Folgefonn rekvirert av norske myndigheiter, og nytta til transportføremål i Hardanger. Då kampane var slutt i byrjinga av mai, vart ho etterlaten i Eidfjord. Tyskarane syntes det var viktig med ferjeruta Ålvik- Kinsarvik, og ho kom snart i trafikk att. Hausten 1940 var vegen ferdig vidare innover til Kvanndal, og ruta vart endra til Kvanndal -Kinsarvik. På same tida vart det ferjerute heile året. I 1941 fekk Utne rutebåtstopp, og får 1945 var ein provisorisk ferjelem klar til bruk. For å ta bilane om bord på Utne fekk då Folgefonn sideportar slik at bilane køyrde ombord på sida. Folgefonn gjekk i ruta Kvanndal-Utne-Kinsarvik fram til juni Då vart ho avløyst av M/F Hardangerfjord, også levert frå BMV. Dette skipet var i hovudsak basert på erfaringane med Folgefonn, men hadde sjølvsagt ein god del forbetringar, blant anna større dekkshøgde, casinga var flytta ut i sida osb. Framover vart Folgefonn nytta som suppleringsferje i Kinsarvik-ruta, samt i sambandet Ulvik-Brimnes. Frå 1957 tok Folgefonn over ruta Leirvik-Valevåg-Mosterhamn- Halsnøy-Sunde, og gjekk der i fleire år. Seinare gjekk ferja ei rekkje stadar, for det meste i Sunnhordland. Heilt fram til 1979 var ho å sjå rundt om når det trongs ei hjelpande hand. Trafikken eksploderte desse åra, og HSD måtte ha Folgefonn sjølv om ho var lita og låg gjennomkøyringshøgd. Men i april 1979 var det slutt, ho vart seld til Dixon World Wide Travel, Merseyside, England. Ho vart då omtala i Bergenspressa som landets eldste bilferje. Endringar i HSD-tida Det skjer sjølvsagt mykje med eit skip når ho tener eit selskap i 41 år. Nokre endringar veit me om, og kan tidfeste, andre ting får me aldri greie på. I 1965 fekk ho ny maskin. Omkastmaskina var umoderne, upraktisk og gjorde båten tung å manøvrere. Ei ny Wichmann 2T 4 syl dieselmaskin på 400BHK fekk plass i maskinrommet. Etter denne ombygginga gjekk Folgefonn så bra at ho fekk klengenamnet ubåten, vatnet fossa kring baugen på henne. Det vart også gjort malingsarbeid som skulle gjere henne meir moderne i utsjånaden. Styrehuset og overbygget vart måla kvitt, seinare vart også styrehuset akter og rekkene måla kvite. Salongen oppe vart i seinare tid lukka igjen, slik at det vart noko varmare i salongen. Også nokre endringar i salongen nede vart gjort. Fyrste bergingsforsøk Bård Kolltveit skal ha æra for å ha gjort fyrste forsøk på å berge Folgefonn frå sal og ombygging. I sin serie om HSD-båtane i HSD sitt magasin HSD-Posten, skreiv han i 1979 ein artikkel om Folgefonn, før ho vart seld. Han skriv her: Som ei av dei første store turistferjene i landet er Folgefonn i dag eit stykke levande historie i den aller beste tyding av ordet. Ho er eit viktig kapittel i norsk samferdselssoge, og det burde gje både kommunikasjons- og kulturhistorikarar litt å tenkja på, når ho no truleg går pensjonsalderen i møte. Kor omfattande dette bergingsforsøket var, veit eg ikkje. Men det lukkast i alle fall ikkje, skriv Kolltveit i jubileumsboka til HSD frå I England Dixon World Wide Travel tok ferja til London. Opphavleg var planen å byggje henne om til turistfart i Egeerhavet med kapasitet for 50 passasjerar, men dette vart truleg raskt oppgitt. Vidare var planen å nytte henne til nattklubb i Themsen, men dette vart heller ikkje noko av. Erith Yacht Club (EYC) kjøpte så Folgefonn. Erith er ein småby i storbyen, og ligg like sør for Charlton ved Themsen. Dei nyttar Folgefonn til klubbhus. På norsk vil ein nok kalle dette ei båtforeining. Dei har dei nytta ferja som klubbhus sidan dei kjøpte henne. På grunn av stor forskjell på flo og fjøre, ligg ferja ganske så tørt to gongar i døgnet. Endringer i London-tida Det har skjedd ein del endringar om bord mens ho har lege i Erith. I hovudsak har fylgjande tiltak vorte gjort om bord: - Bildekket er lukka igjen i begge endar med enkle grep - Kapteinslugaren i nedre salong er ombygd til pub - Byssa er tømt og nytta til lager - Styrehuset, tre skott i øvre salong, er fjerna - Laga port i sida som fungerar som inngang frå land - Hovudmaskina er tatt ut. - På grunn av råte er promenadedekket av tre erstatta med treplater. Det rører seg i Norge No er tida komen for at klubben planlegg å byggje seg eit permanent klubbhus på land, og EYC ynskjer at Folgefonn skal komme heim til Norge. Dei er fullstendig klar over skipets fortid, og skjønar at ferja har ein stor verdi som kulturminne. Difor har dei prøvd å forandre minst mogeleg om bord i dei seinare år. I 2005 var underteikna over for å sjå på Folgefonn. Eg vart forundra og glad over kor lite som var endra frå tida i Norge. Eg la spesielt merke til klubbens iver etter å ikkje endre noko om bord, dei veit at dette vil få konsekvensar for dei som ynskjer å ta vare på henne i Norge. Skilt som var mala direkte på skott har vorte mala rundt i staden for over. 100 passasjerar lyser mot deg når du går ned i salongen. Ferjelaget Skånevik vart etablert i 2005, og kjøpte inn ferja Skånevik. Ferjelaget bestemte seg for å undersøkje tilstanden på fartøyet meir for å verifisere om fartøyet let seg hente heim att. Dette førte til at eg drog over til England igjen på vegne av Ferjelaget for å sjå på fartøyet saman med ein representant frå Riksantikvaren, som var på konferanse i London. Med på synfaringa var og ein representant frå Bredalsholmen Dokk og Fartøyvernsenter og ein frå Hardanger Fartøyvernsenter.

4 Svært mykje autentisk I juni 2007 vart det ny tur til Erith. Med på denne turen var det representantar frå Riksantikvaren, Hordaland Fylkeskommune, Kvam herad, Hardanger Museum og Hardanger Fartøyvernsenter, samt underteikna som guide. Føremålet var å sjå på båten, samt å få avklara om dette kunne vera noko for museet og fartøyvernsenteret. Folgefonn er prega av mange år i opplag og bruk som klubbhus. Rust er det mykje av, men på ein båt frå 1938 er det ikkje anna å vente. Det er også spor av ein del vasslekkasjar på dei ulike dekka. Nokre er tetta, andre er under arbeid. EYC gjer så godt dei kan. Det er svært mykje som må gjerast med Folgefonn, og det er ikkje eit dugnadsprosjekt. Her må profesjonelle inn om skipet skal bergast. Men skipet er svært autentisk, lite er endra og skipet er ikkje nemneverdig ombygd. Dette gjer at det ikkje er eit større tilbakeføringsarbeid, men eit restaureringsprosjekt. Å få Folgefonn siglande att, ser eg på som lite realistisk, men som flytande museum vil ho kunne fungere svært godt dersom ho får seg ei hovudvøle. Folgefonn i eit verneperspektiv Kvifor me skal ta vare på Folgefonn er eit svært relevant spørsmål. Fartøyet har etter mi meining ein stor verdi grunna autensitet, fartøystype og ikkje minst symbolverdi for samferdsla i Hardanger og på Vestlandet. Fartøyet er kort oppsummert: - Svært autentisk skip - Lite ombygd - Sjeldan type med midtcasing - Klinkbygd bilferje i stål Dei viktigaste symbolverdiane er: - Ei av dei fyrste skikkelege bilferjene i landet - Milepåle i samferdsla aust-vest og ein del av forhistoria til Hardangerbrua - Revolusjonerte samferdsla i Hardanger. - Svært lang fartstid som bilferje, heile 41 år - I 2008 er det 70 år sidan ho vart levert frå BMV. - Eit av dei eldste skipa som eksisterar frå BMV som er nokolunde originalt. - Svært gamalt skip. Men på grunn av at ho var i trafikk heilt fram til 1979, kjenner svært mange til ferja. - Ferja har kultstatus blant båtinteresserte Til Hardanger som samferdslemuseum Min konklusjon er at Folgefonn bør førast heim att og setjast i stand slik at ho kan liggja som flytande museum. Det er liten tvil om at ferja høyrer heime i Hardanger. Det var der ho endra samferdsla og har namnet sitt frå. Folgefonn er som nemnd ikkje eit prosjekt som kan gjerast på dugnad. Store delar av fartøyet må på sikt demonterast, vølast og kontrollerast. Det er då viktig at fartøyet får eit solid eigarskap rundt seg, og eg ser einaste løysinga at Hardanger Museum ved Hardanger Fartøyvernsenter tek på seg denne rolla. I dag har me ikkje noko samferdslemuseum i Norge. Ein kan lukka ferja i båe endar med glasveggar, og ha utstillingar og liknande på bildekket. Salongane kan nyttast til kafe, lugarane kan vera overnattingsplassar for besøkjande på senteret. Kvar er meir naturleg å ha eit slikt museum enn nettopp om bord på ei bilferje? Det er plass til veteranbussar om bord, det er plass til motorar og utstillingsplansjar. Berre fantasien set grenser. 45 Å koma inn i salongen forut i ferja Folgefonn, er ei reise attende til bilferjene sin barndom. (Foto: HFS)

5 46 Arbeidet framover Eg meiner at det viktigaste er å no få verifisert om Folgefonn er i ein slik tilstand at ho kan førast heim. Dersom ho er det, bør fartøyet takast over Nordsjøen så fort råd er, og få gjort naudsynt stålarbeid slik at ho kan haldast flytande i påvente av ei storvøla av skrog. Eg ser det som lite realistisk at Folgefonn skal ut å segle på fjorden igjen. Men framleis er det mogeleg å få tak i ei maskin av same typen som ho hadde frå Ei slik må skaffast, og setjast på plass att i alle fall for syns skuld. Folgefonn bør restaurerast med tanke på at ho skal liggje i ro. Men eit restaureringarbeid skal ta omsyn til at ho skal kunne sertifiserast att. Alle løysingar må gjerast med tanke på at ein ikkje utelukkar sertifisering. Om å våga I slike artiklar som dette skal ein ofte væra jordnær, og helst skrive utan synlege kjensler og berre gje nøkterne faktaopplysningar, og for all del unngå utropsteikn. For meg er ikkje dette lett, og eg må innrømme at iveren dreg meg rundt på tastaturet, så eg tillet meg å gje eit lite spark til slutt. Det finst sikkert tusen gode grunnar til å ikkje hente Folgefonn heim att. Det gjeld forresten for alle fartøyvernprosjekt. Få av dei er lønsame i eit økonomisk perspektiv. Folgefonn handlar om å våge, vera visjonær og ha tru på at dette er viktig. Folgefonn er kanskje det fartøyet som framleis flyt og har sterkast band til historia i Hardanger. Dei andre bleiknar i skuggen av Folgefonn, ferjetempelet framfor nokon! Kjelder: Torstein Arisholm og Bård Kolltveit; 85 år med norske bilferjer Bård Kolltveit: I rute (HSD 125 år 2005) Bård Kolltveit: Over fjord og fjell (HSD 100 år 1980) Bård Kolltveit: M/F Folgefonn Artikkel i HSD-posten Brynjar Stautland (red): 8mm frå Bømlo (DVD) Jon Winge: Norske skip, Hagbart Lundes klipparkiv Eigen samling Den historiske delen er stort sett basert på Bård Kolltveit sin artikkel i HSD-Posten. Takk til Bård Kolltveit for god hjelp. M/F Folgefonn på veg ut frå Kinsarvik like etter 2. verdskrigen. Postkortet er stempla i (Foto: Normann, Viggo Nonås si samling) fakta M/F Folgefonn M/F Folgefonn var bygt ved Bergens Mekaniske Verksteder i 1938 og levert til Hardanger Sunnhordlandske Dampskipsselskap (HSD) 1. juni same år. Ho var då den tredje spesialiserte bilferja i landet og den fyrste hos HSD. Ferja var på 197 Bruttoregistertonn, 119,7 fot lang, 26,6 fot brei og ei gjennomkøyringshøgde på 2,95 meter. Det var plass til 20 bilar og 300 ferdafolk. Folgefonn var den største bilferja i landet. Maskina var ein Wichmann 4 syl enkeltvirkande seimidiesel på 300 BHK med omkast. I 1965 fekk ho ny maskin, ein ny Wichmann 2 T 4 syl dieselmaskin på 400 BHK. Folgefonn gjekk i mange av HSD sine ruter fram til Då vart ho seld Dixon World Wide Travel som tok ho til England med tanke på ombygging. Etter kort tid vart ho kjøpt av seglforeininga Erith Yacht Club som har brukt ho som klubbhus i Erith som ligg like sør for Charlton ved Themsen. Når ein ser bort frå ein del overbygg og enkle ombyggingar, er mykje av ferja i overraskande god stand og deler av innreiinga er autentisk. Salongen forut er uendra og står fram som i 1938, som ein dampskipssalong med grøne setetrekk og mykje bruk av teak.