I977 FORTIDSVERN N R2. har bruk for? Hus som ingen NILS GEORG BREKKE

Transkript

1 FORTIDSVERN N R2. Hus som ingen NILS GEORG BREKKE I977 har bruk for?

2 Hus som ingen har bruk for? NILS GEORG BREKKË Om sjøhus, sløbruk og bruk av sjøen. Nâr bruksbygningar går ut or bruk er dei vel kkje lengre liv laga? Gjennom generasjonar har det vore ein organisk prosess at gamle hus har måtta vika for nye, avhengig av sk ltande behov, forfall, teknikk og konjunkturar. Men i vår t d sk er endringane så raskt og eit slikt omfang at det organiske biletet av bruk og utvikl ng g ennom lang tid kan bli borte - som blese vekk av ein kjempeeksplosjon. Mange av dei hundretals naust og sjøbuar langs kysten inngår ikk.ie lengre i ein økonomisk produkslonsprosess, og har av den grunn liten bruksverd. Dei har lent si oppgåve, tildels i e hektisk jobbetid under det store s ldeeventyret. Vi er på veg nn i e ny jobbetid pà vestlandskysten, og det skal ikk e stor fantasi lil å forestilla seg kva ringverknader dette kan koma t l å få. Forfallet talar alt sitt tydelege språk. Strukturendr ngar fisket,, fråflytting og endr ngar i gardshushald og kommunikasjonar er stikkord denne utvikl nga. Store saltebuer som tidlegare var midtpunktet i eit yrande liv i sesongfisket står idag tomme og luter. På naustlem og sjøbuloft ligg k lometerv s med garn og bomullsnøter som er avløyste av nyare utstyr i det moderne havfiske. Presset på det fysiske miljø langs kysten gjennom bygging av vegar, ferlekaiar og store industrianlegg vil saman med fråflyttinga lrà, øyane og eit aksellererande fysisk forfall litt etter litt viska ut desse kjende trekka i det vestnorske kulturlandskapet, med kvitmåla, oker eller raudbrune sjøbuer og grâ, verslitne naust i kvar vik og f ord, trekk som fortel om eldre tiders utnytting av sjøen i naturalhushaldet. Det er klart at alle desse bygningane ikkie kan bli ståande når de ikk e lengre har ein funksjon å fylla. Mange av dei vil bli borte fordi dei ikkje lengre representerer ein verdi for brukaren eller t lfredsstiller vàr tids tekniske krav. Bruksverdien er avheng g av augo som ser, og her deler v oss stort sett i to hovudgrupper: dei som lever av sjøen og dei som ferierer ved sjøen. For den som bur ved vår verharde kyst og har sitt utkomme av fisket er tilhøvet t l siøhusa først og fremst funksjonelt, og v kan ikkje venta at eigarane skal ta på seg eit vedlikehatd berre for å sikre mil øverd ar. Mange av dei eldre sjøbuene er dessutan så store at dei vil sprengja rammene for ein vanleg pr vatøkonomi, og nâr forfallet først får tak går det fort. Men er det sl k at alle dei eldre bruksbygningane ved sjøen er komne heilt ut or bruk idag? På ingen måte, snarare tvert om. Pâ e tt område er det høgkonjunktur. Småbåtflåten veks takt med velstand og fritid, og etterspørselen etter naust og naustplass er større enn nokon gong før, i alle høve meir sentrale strøk. Eldre bygningar som l gg i attrakt ve rekreasjonsområder får stadig høgare bruksverdi. Dette gjeld ikkje berre.feriefolkeb,, men i stor grad også dei som bur i lokalsamfunnet. V skal ikkie gløyma at mange gardar ved kysten og langs ljordane framleis har sine naust som de brukar og held vedl ke på tradisjonell vis, til he mef ske og fritidsformå1. Behovet for naust og båtplass er i ferd med â skapa eit press som gradvis kan endra fine nauslm ltø ukontrollert og planlaust. Omgrepet.hyttenausþ, er alt eit velkjent fenomen. Eit t lfeldig vedlikehald med sprikande materialvalg fører t l at biletet av samanhengen mellom den trad sjonelle byggeskikken og det lokale ressursgrunntag blir borte, og g er det vanskelegare å oppfatta kva bygningane har vore brukte t. Kva vart sjøhusa brukte t l? Sjøhus blir gjerne nytta som ei fellesnemning for mange ul ke bruksbygningar ved s øen. Stort sett fell dei i to hovudgrupper: naust og sjøbuer som høyrde til garden og naturalhushaldet og heimefisket, og dei store lagerbygningane i to eller tre høgder som gjekk inn i e n produks onsmessig samanheng: saltebu, nothus og krambu. Ofte blir desse store sjøbuene kalla sjøhus. I eldre tid er det truleg stort sett naust og s/'øóu som har vore nytta om dei to hovudfunksfonane'. bâtopplag og /agringsplass. I einskilde bygdelag har nemninga s,øbu lørst og fremst vore nytta om bygningar som var mindre enn naustet og ikkje hadde plass t l båt, men mange stader har naustet vore ein kombinaslonsbygning med båtopplag nede og sjøbu på loftet. Ellers har dei ulike bygn ngane fått namn etter den funkslon dei har hatt: nothus, garnhengie, torvhus, vedanaust osv., og det har kk,e vore noko skarpt skille mellom dei ulike bruksområder. I naustet lagra ein også reidskap og utstyr sâ langt plassen t llet, og bygningar for spesielle føremål vart sette opp etter behov. Vestlandskysten har gjennom århundrer vore prega av eit delt næringsgrunnlag. Sjøen var den sentrale transpor! vegen, og sjøbruket gav eit kjærkome tilskot til gardshushaldet. Til dei fleste gardane langs kysten og innover i fjordane høyrer lrà gamalt av naust og siøbuer som e n

3 /-;tty.l'\: -ø ' li FORTIDSVERN 2:1977 Hus som ingen har bruk for. Nils Georg Brekke Engevi4havn, Fusa. Krambu og saltebu pà den gamle handelsstaden lrà midten av 18Ûùtallet. Bygningen ved s da av er bakeriet. Foto: FKH. lagra tønner med salta s ld eller kryddersild. I høgseson- segl, årar og f skestenger oppå betane (tverrb elkane). Det gen vart alle lagerbygn ngar og nothus fylte med sildetøn- kunne vera plass t l eit par færingar og ein litt større båt, ner. enten det nâ var ein føringsbât eller kyrklebåten. I kystbyg- Notlaga skaffa seg ofte store landnøter fellesskap dene, der e n dreiv l sket som e n del av hushaldet, hadde mellom $6 brukarar, og dei sette seg opp e gne notbuer e n g erne meir utstyr enn det kunne vera plass til på med plass til gavlbåt og lettbâtar nede og lagringsplass naustlemmen, og dette vart ofte plassert i eigne s øbuer: for nøter, kaggar og blåser på lottet eller andre høgda i fiskekassar for lagring av f sk, f skekister (som vart slept de store notbuene. Kvar gong bruket hadde vore i sjøen etter båten med levande fisk), garn, kilenøter til laksefiske, måtte det tørkast, og det var vanleg å ha eigne nothengier te ner, ruser, liner, fiskekikkert og det e n ellers måtte ha eller garnheng er til dette pâ stader som var lette å koma av utstyr. til frå sjøen Andre bygningar i naustmiljøet hadde direkte samanlnnover i f ordane finn v mange naust og sjøbuer med heng med gardshushaldet: rom for lagring av torv eller tilknytning til typiske sekundærnæringar i høve til f sket: vedtil vinterbruk, enten undersametaksom naustet, eller produksjon av sildetønner og f skekassar. Eit av dei mest i eigne torvhus og vedanaust, som pà Straume i Vaksdal. tradisjonsrike handverk pâ Vestlandet, bâtbygging, har Eigentleg har det kkje vore heilt skarpe skilje mellom dei siølvsagt vore påverka av kon unkturane i f sket, og det ulike bygningar og funks onar, mange har vore innretta har stâtt mange båtbyggjarar og klinka færingar i nausta etter det praktiske behov. Eit sjøhus kunne ha naust nede langs strendene. På naustlemmen var det vanleg å lagra og rom for lagr ng oppå betane (tverrbjelkane). Det kunne båtmater alar eitt års tid før dei skulle brukast. Nauslet har trad sjonelt vore opplagsplassen for bât, utstyr og fiskereidskap til heimefiske, med plass t l vera skukk, lem eller loft oppå naustet, alt etter storleiken på rommet, og e t naust kunne også kombinerast med ei nystove eller strandsitiarstove i andre høgda.

4 Longabuo i Nedrevâge, Tysnes. Foto: FKH. Byggemåte og byggesk kk Byggeskikken ved sjøen er prega av stavkonstruksjonen fordi det stort sett er tale om uisolerte bygn ngar med t ldels store dimensjonar. lnnover i fiordane f inn vi likevel mange tømra naust, og i dei trefatt ge strøk ut mot kysten er steinnausta vanlege. "Longabuo" i Nedrevåge på Tysnes er ein litt sjelden type som viser kor fleksibel stavbygningen er som konstruksionstype. Den er ei grindbygd siøbu på 26 meter, og vart sett opp i 1820-âra. Eigaren var ein driftig kar som dreiv bâde med "sørafiskie" (ved Haugesund) og laksefiske, og han sette opp bua for å hysa fiskebruket som han skatfa seg. Seinare vart bua lengd to gonger med 2-3 grinder I kvar gavl etterkvart som bruket auka, og m dt på 1800{alet sette han opp ei sâltebu. Byggemåten er nteressant..longabuo" er ein vanleg stavbygn ng med 17 grinder sett saman av to stavar med tversgáande bete og skråstivarar mellom stav og bete. Men medan hovudgrindene har beten felt ned i staven på vanleg måte, har annakvar grind ein enklare konstruks.ion, med staven felt inn i beten. På oppsida av bygningen er sperrene trekte ut over stavlæg,a (overramma) og ned på ein langsgåande tørrmur, slik at ein får ei overdekt langsgåande sval, - ein byggemåte som unekteleg kallar fram assosias onar til det lange folkevandringshuset med innvendige stolperekker. I mange naustmiljø er det ein karakteristisk skilnad mellom naust og s.iøbuer siølve plasseringa. Nausta ligg som regel trekt noko tilbake frâ flomålet, slik at det er plass t l å dra opp ein båt i fiøra eller båtstøa framfor, medan s øbuene ligg ut s øen på e t tømra bolverk, steinpillarar eller steinmur, for at e n skal kunna koma heilt innt l med bât for lossing og lasting. Oen mest augnefallande skilnaden er likevel den arkitektoniske: s øhusa er høgare og har vindeskur eller vindehus i gavlen eller på langs dene, e t reint lunksionelt bygningsledd med ei fast utform ng prega av utsvinga konturar i barokkens formspråk. Den formgleda varer ved t l byr,inga av 1900-talet, då vindeskura for det meste blir rett avslutta langs skråst varane som ber taket. Sjølve vinda vart dreven med muskelkraft og var montert inne pâ sjøbuloftet på vindebommen, som var opplagra i ein tverrbjelke inne på loftet og ute i v ndeskuret. Frå vinda gjekk dragtauet ned i første høgda, og frå vindebommen hang heisetauet. Med stor utveksling kunne ein heisa Naustrekke i V køy, Kvam. Foto: FKH Notbu i Levâq, Fitiar Foto: FKH. 6

5 opp tunge hiv. I vår tid har mobile elektrotalier overteke arbeidet, men pr nsippet er det same. De store sjøbuene i to eller fleire høgder er alltid stavbygningar, men har ei litt anna konstruktiv utforming enn dei mindre slavnausta. S øbuene har stavverk og b elkar solide dimensjonar for â kunne tåla større spenn og tyngder, og istadenfor skråst varar er det sett inn naturvaksne kne i vinkelen mellom stav og bjelke; same konstruktive pr nsipp som i stavkyrkjene. De mindre sjøbuene er gjerne grindbygde, men kunne også vera tømra der ein hadde bruk for eit rom med ei viss varme solering, t.d. t l garnbøt ng eller anna arbeid. I ei av sjøbuene på Stekka Strandebarm er det eit framrom i reisverk framfor eit tømra rom som vart nytta i samband med aktebygg nga på beddingen ved sida av. lkkie sjef dan var det sl k at e t eldre stovetømmer vart flytt og sett opp att som siøhus. Naust i Kuvik. Fitjar. Foto: FKH Sa/lebu Hernan, Øygarden. kan også gå opp berre i halv høgde med reslen av veggen tømra opp raftehøgde. På betane eller tverrbjelkane naustet kunne ein lagra segl, årar og anna utstyr, f skestenger og liknande kunne også stikkast inn mellom skrâst varane i stavnausta. Desse bruksbygningane stav og stein er bygningstypar som har fàtt si form giennom generasjonar. Naust og sjøhus utgjer ein vesentleg del av den anonyme bruksarkitekturen kystområdet, funks.jonelt utforma og tildels prega av lokale ressursar. Dei fleste s øhusa i Hardanger har helletak frå hellebrotet på Sollesnes, medan bygningane lengre ut mot kysten i større grad har pannetak av hardbrende panner frå lokale teglbrenneri. I ein generasjon kan dette biletet av det vestnorske kystlandskapet bli totalt omsnudd, og ârhundregamle bygningstradisjonar kan bl borte for godt. Er dette e utv kl ng vi kan styra? I ei og same naustrekke kan vi f nna naust i stavkonstrukslon, naust med solide steinmurar i lull høgde og tømra naust i ulike kombinasjonar. Dei åpne garnheng ene er enkle stavbygningar med to eller tre gr nder, l keeins bâtskytjene, men det vanlegaste er at stavnausta er innkledde, enten med ståande hun eller liggjande kledning, otte av ukanta bord festa med trenaglar. Serleg pâ kysten har materialøkonomien vore stor, og det er ikkie sjeldan å finna utrangerte båtbord som kledn ng på naustet. Ste nnausta har veggene murt i tørrmur slik al sperrene kviler på ei ramme som ligg på murkrona, men murane Slavnausf Straume, Vaksdal. Foto: FKH.

6 gàtskytja eiler gamheng e vanleg slavkonstruksion med lv e il bj e lk ar (bela ) o PPh eng' de natuívaksno krckat mellom kvar grind (slavpa4, Rasteheller pà lakol. S einnausl med sqelret to som kv lat Pâ ei tamme som t gg pà mutnona. Lengde' sr l Slavnausl pâbygd til 1 ll2 hogd med ptass lot laging av lruktlonner og andre handelsvarcr pà skukken oppá belane. (V koy, Hadangat). Tomñ naust Pà støinmur. Heilêtak med viillekking grekka, Totv kbygd). Tomâ siobu. Dei smâ s obuene var ñindrc enn naustd og hadde ikkie pla$ t l bái. Skiematisk sn u giennom siobu bygl pâ botveil ul sioen V nda vindeskurel et opplagra pà iindcbommen og vøtl dreven med lauveû og muskelkrall Skyl e slav konst uks o n ñad tomrc bu oppà (Udal, Lindàs). Lengdosn k I I 3.: Skiemâfisk sn It gidnnom siobutnothus med slavve& avst va med nalutvaks e lne. Stike sloro s,lobuet linn v ved mange av handelssladene og typ skø produksjonsnitio, btukl t t manga ulike loromât: sallebu, nothus. kambu, kotnlager m.v. I

7 Hus som mange har bruk lor ldag er situas onen den at det trad sjonelle heimefisket er redusert t l eit hobbyfiske, gamle gardsnotlag er oppløyste og havlisket har teke andre former. Dei gamle sjøhusa høyrer heime i ein næringsstruktur som kkje eks sterer lengre dag i same form som tidlegare. Har vi bruk for bruksbygningar som er gått ut or bruk? S øhusa er e t karakter stisk innslag i landskapsbiletet på kysten, og representerer ein vesentleg miljøverdi i A tillegg t l det h storiske biletet. Men dersom desse bruksbygningane først og fremst er ein mâlerisk s lhouett i landskapet vil de før eller seinare bli borte, og v kan neppe basera oss på drast ske konjunkturendringar som vil føre oss nn l vbergingsproblemat kken att. Det ligg e n stor kapital alle desse bygn ngane som idag står og rotnar ned. Utbygg ngstakten og velstandsauken i dagens samfunn er ferd med å få karakter av eit overforbruk ikkie berre av naturressursar, men også av organisk framvaksne kulturverdiar, skapt av den lrugne sl taren g ennom generasjonar. I byane og pressområda er det ei ukontrollert sanering som er problemet, ved sjøen er det bruksendring og forfall av tomme bygn ngar bortgøymde vikar som pregar biletet. Kva er fortidsvernets oppgåve denne s tuas,onen? V må akseptera at ein del av dei endringane som skjer dag har som mål å styrk a næringsgrunnlaget på bygdene og halda opp vilkåra for busetnaden langs kysten, og vi må helsa med glede tiltak som kan dempa frâflyttingstendensen. Vernesektoren må ikkje einsidig arbeida for å sikra "m ljøreservaþ, og handplukka idyllar gjennom.osteklokkefredingar", men ogsà arbe da aktivt lor at vernet av eldre bygningar kan knytast saman med funksionar som skaper l v og innhald i lokalmiljøet. Fortidsvernet må vera med og styra dagens utvikling i eit r ktig spor og få ta del planlegging saman med andre sektorar: distriksutbygging, reiseliv og fr luttsliv. Delvis er ein ferd med å koma i denne posisjon dag, og det må vera av vesentl g verdi for ei balansert samfunnsplanlegging at vernesektoren kjem aiour med utbyggingssektoren, slik at ein kan gå inn i grunnlagspremissene og ikkje berre er oppteken med å senda fråsegner og protestar nâr alle planar er lagde. A driva kulturvern på etterskot er kostbart og kan gje eit tilfeldig resultat. Sjøen og kystlandskapet er idag ein v ktig fritids- og rekreasjonsressurs for stadig større grupper. Urbaniseringa av bygdene og mekaniseringa av næringslivet fører t l at dette kkje lenger berre er eit typ sk bybehov, men i aukande grad også eit lokalbehov. Dersom vi vil sikra vesentlege miljøverdiar ved å ta vare på karakteristiske trekk i den eldre busetnaden langs kysten og i fjordane, Naustm ljø i Nordstrøno, Os. Alle nausta er bygde nye omkring 1950 pâ eldre nausttufter og er eit llustrerande døme pâ korleis eldre bygningsslrukturcr kan fornyast. ligg den einaste realistiske løysinga i planmessig â leita opp nye bruksformer for s øhusa og fornya den tradisionelle bruken der det er grunnlag for det. Â kopta brukarinteresser og investeringskapital saman på ein god måte er i l ke stor grad e t organisator sk som eit økonomisk spørsmå, og her må fortidsvernet vera med i planlegginga. Rehabilitering må ikkje dag berre bli eit bfienomen, men må også anvendast andre verneverdige mil øsamanhengar. Rehabilitering har forresten ein klang av å retta opp eit dårleg rykte. Det kan nok vera pâ sin plass når det gjeld saner ngstruga bykvartal, men når det gjeld bygningar ved sjøen og i fjellet ville kanhenda rcgenercring vera like aktuelt: å fylla bygningane med nytt l v. La oss understreka med ein gong for å møtegå e t vanleg argument: Vi vil på ngen måte prøva å verna alt utfrà eit romantisk/nostalgisk syn på at alt skal vera som i vår barndom. Dette er ei overflatisk og ufruktbar problemstilling, og utbyggiarane våre må etterkvart bli meir v llige til å sjå samanhengen mellom sosiale verdiar og kulturverdiar. Mange av dei eldre bygningane ved sjøen vil bli borte som ein naturleg del av ein organisk prosess, men vi vil prøva å hindra at denne prosessen får karakter av amputasjon. Vi vil gjerne at eit utvalg skal skje planmessig, og kkie vera eit resultat av t lfeldige situas.ionar. Bygn ngsvernet mâ denne situas onen ha eit vidare s kte enn den tradisjonelle ant kvariske fredingspol tikken, og førast langs linjer for sikring og bruk av kulturhistoriske millø, serleg der dette er det e naste alternativ t l forfall.

8 Som moment for kommunal og fylkeskommunal planlegging av nye funks. onar for eldre siøhus kan følgjande sk sserast: Overordna mâlsetiing med utgangspunkt i den fritids' og rekreasjonsressurs bygningane representerer: Prioriter ng av lokalbehov framfor fiernturisme. Prioriter ng av fellestiltak framfor individuelle behov. Ant Rvar sk mâlsetiing pâ to nivâ: 1. Oppretthalda eit autentisk b lete av prioriterte einskildm liø med forskrifter for vedlikehald, materialbruk m.v. Oppretthalda eldre miliøstrukturar gjennom framhald av tradisjonell bruk, med utvikling av nye bygn ngar for å dekkja nye behov. ji Enes Mauranger. Generalplanlegg ng og kommunale dr ftsselskap Å ta vare på eldre siøhus g.iennom nye funksjonar eller fornying av tradislonell bruk må bli ei oppgåve for kommunal planlegging i samràd med vernesektoren, med sikte på å gà aktivt nn med kapital og naudsynt organisasion i samarbeid med grunneigarane for å sikra og form dla utle ge av bygningar til aktuelle formå. Her vil det vera tale om ei kartlegging både av bygningar med bruksverdi og eventuelle brukarinteresser. Dette må bl ei leg tim kommunal oppgåve på same mâte som bustadbygging er det, og få pr oritet før bygningane er borte. Mange av kystkommunane vil i åra frametter, parallelt med eit aukande press på det fysiske miliø i takt med utbygglngstempoet ol esektoren, få ein vesentleg betre økonomi til å g ennomføra vernetiltak og sikring av eldre bygn ngar til ny bruk. Det offentlege må ta sikte pà â füa e n meir aktiv økonomisk politikk som del av ein utvida vernepolitikk, basert på eit par hovudprins pp: meirkoslnadsfi/skoft for å dekkla meirkostnaden med eit antikvarisk vedlikehald, og bruk av.rullerande kapital. med sikte på å leggja t lrette for bruksformer som kan gie nntekter til vedlikehald og forrenting av investert kapital. Verneplanen for gamle handels- og gjestgievarstader på Vestlandet kviler pâ desse føresetnadene, og i framtida bør det kunna utarbeidast liknande verneplanar for andre grupper kulturminner både ved sjøen og på f ellet i samarbeid med d slriksutbyggings- og reiselivs nteresser, gierne i regi av kommunale driftsselskap eller grunneigarsamband. Slike prioriteringar må ikkie lengre set ast opp mol vitale samfunnsinteresser, men sjåast som ein del av det totale milløtilbodet i samfunnet, både når det gjeld rekreasion og terapi. Aktuelle funksionar: 1. Tradisjonelle naustfunksjonar. 2. Båtopplag, både for lokalt behov og for 'fer efolkeþ'. 3. Lager for ulike formål i næringslivet. 4. Servicefunksionarfor reiselivet. 5..Siøbucamp",båtutle ge,fiske. G ennom generalplanlegg ng og fylkesplanlegging er det naturleg at det blir ei kommunal og lylkeskommunal oppgåve å kartleggja, prioritera og spreia interessene utover til utkantar og frållyttingsområder. Ei utv kling er alt gang på dette feltet. Vi har fatt rorbucamp Lofoten, havfiske pà Karmøy og liknande tiltak er under planlegging i tilknytning til nokre av handelsstadane. Men enno driv vi med småklatting som knapt nok held tritt med forfallet der vi gierne skulle ha hatt skikkelege løyv ngar til fullstend g istandseti ng av høgverdige naustmiljø som vil fylla sin funkslon i 100 år til før det trengst nye tiltak. T l dette trengst det annan kapital i tillegg til ant kvar ske vernemidlar. Nå melder det seg med ein gong motforestillingar som vi må ta alvorleg. Vi må gardera oss mot at e slik utvikling fører til at det kikkar ut solhungrige feriefjes frå kamuflerte gluggar i annankvart sjøhus vi fer framom, og vi må ikkie utan vidare åpna for kap talsterk masseturisme av den typen som vi sjølve tek del i på sørlegare breiddegrader(!) Kanhenda bør vi nettopp bruka meir av pengane våre nnanlands og vera med å underbyggja lokale miliøverdiar, og vi må vona at rekreasjonsressursane for all del kk e berre blir eit tilbod t l dei mest pengesterke, slik at vi opplever ei gradvis forsnobbing av den gamle bruksarkitekturen på kysten. N ls Georg Brekke 10