ТАЖРИБА ОЛИБ БОРИШ ШАРОИТИ УСЛУБИЁТИ.

Transkript

1 ТАЖРИБА ОЛИБ БОРИШ ШАРОИТИ УСЛУБИЁТИ. Дала тажрибалари Австриянинг шимоли-шарқий қисмида олиб борилган бўлиб, тажриба майдони Вена шаҳридан км шимоли шарқда (48 12N; 16 22E) жойлашган. Бу ҳудудда бир йиллик ўртача ёғингарчилик миқдори мм ни ташкил этади. Тупроқлари қора тупроқ, унумдорлиги яхши, соф экиш билан бирга kg/га меъёрда озиқлантириш ишлари амалга оширилган. Соя (Glycine max [L.] навлари уруғлари 50 см ли пушталарда замонавий кичик уруғ экиш механизмида, бу минтақа учун энг мақбул экиш дона/га меъёрида Апрел ойининг охирида экилган. Тажриба майдонида соя навлари уруғлари рендомизацион услубда, ҳар бир нав тўрт қатордан узунлиги уч метр қилиб экилган, натижада битта нав экилган майдон юзаси олти метр квадратни ташкил этди. Уруғларни экишдан олдин Bradyrhizobium japonicum билан инокуляция қилиш иши амалга оширилган. Соя уруғ намуналари сифат кўрсаткичларини аниқлаш ишлари маҳсус жиҳозланган лабораторияда қуйидаги кетма-кетликда олиб борилди: А) Дастлаб, уруғларни сақлаш лабораториясидан соя уруғ намуналари танлаб олинди. Ахборотлар базасини электронлаштириш ва тезкор таҳлил этишни таъминлаш мақсадида уруғ намуналари тартиб рақами НР ноутбук компъютерига киритилди. Б) 1000 та дон вазнини аниқлаш учун уруғ намуналарини санаш ишлари Condator-CE-Pfeuffer - саноқ ускунасида автоматик тарзда амалга оширилди. Бу замонавий ускунанинг иш унумдорлиги юқори бўлиб, кам меҳнат талаб этади, уруғларни санаш ишларини беҳато ва аниқ сонда ҳамда қисқа вақтда амалга оширади. Саналган уруғлар электрон тарозида 0,001 аниқликда тортилгач, компъютер хотирасига киритиб борилди. В) 5 та нав намуналари 2,5-3 минутда дон янчиш ускунасида янчилди. Уруғларни ун ҳолатига келтириб янчишда бу ускуна иш унумдорлиги юқори эканлиги ортиқча ишчи кучи сарфини камайтирди. Г) Bruker Matrix-I - NIRS лаборатория ускунаси - энг замонавий, бир вақтда колбага солинган, янчилган ун ҳолатидаги намунанинг таркибидаги оқсил, мой ва қанд миқдорини аниқлаш ишларини амалга оширишда қўлланилди. Ушбу таҳлил этилган маълумотлар ахборотлар базасида тўпланишини таъминлаш мақсадида компъютерлаштирилганлиги, таҳлил жараёнида ҳатоликларнинг олдини олиш билан бир қаторда кам сарф ҳаражат қилиш, кам ишчи кучидан фойдаланиш ва вақтни тежаш имконини берди.

2 ТАЖРИБА НАТИЖАЛАРИ Тажриба хўжалиги майдонида соя экини бўйича 3 та илмий тадқиқот ишлари олиб борилган бўлиб, биринчи тажрибада 3 йилдан буён ўрганилаётган янги 112 генотип 2 такрорланишда, ҳар биридан 2 тадан намуналар, жами 448 та намуналар олинган, иккинчи тажрибада 5 йилдан буён ўрганилаётган 36 генотип 2 такрорланишда, ҳар биридан 2 тадан намуналар, жами 144 та намуналар олинган, учинчи тажрибада 9 йилдан буён тадқиқ этиб келинаётган 50 генотип 2 такрорланишда, ҳар биридан 2 тадан намуналар, жами 200 та намуналар олинган ҳамда соя уруғидаги оқсил, мой ва қанд миқдори энг замонавий лаборатория шароитида аниқланди. ВОКU (Vienna University of Natural Resources and Applied Sciences) Вена Табиий ресурслар ва ижтимоий фанлар университети нафақат Австрия, балки Европадаги жуда катта тарихга эга олийгоҳлардан бири бўлиб ҳисобланади. BOKUнинг Ўсимликшунослик кафедраси профессор ўқитувчилари илмий тадқиқот ишларини олиб боришлари учун, энг замонавий типда жиҳозланган, янги қуриб фойдаланишга уч йил олдин топширилган, мамлакат шимоли-ғарбида, пойтахтдан 25 км узоқ масофада жойлашган Туллин шаҳрида университет филиалида фаолият олиб боришмоқдалар. Бу филиалнинг энг замонавий лаборатория асбоб - ускуналари билан таъминланганлиги, қисқа муддатда илмий тадқиқот ишларида муҳим бўлган энг керакли маълумотлар базасини яратиш имконини бермоқда. Жумладан, соя генотип намуналари уруғи таркибидаги мой, протеин ва сахароза миқдори ҳам айнан кафедра лабораториясида аниқланди. Ҳар йили дала тажрибаларида йиғиб олинган соя уруғлари махсус изоляцияланган, паст ҳароратли хона (қоронғи ёруғлик тушмайди) шароитида сақланмоқда. Ўсимликшуносликда дала экинлари уруғларини ҳашорат ва зараркунандалардан сақлаш энг қийин жараён бўлиб ҳисобланади. Бу ҳолат эътиборга олинган ҳолда, университетнинг замонавий лабораториясида дала экинлари, жумладан соя экини уруғларини сақлашда сунъий холатда махсус совутгичлар ёрдамида паст ҳарорат, керакли намлик билан таъминлаб туриш учун муқобил-узлуксиз электр таъминоти билан таъминланган. Ушбу хисоботимда Австрияда 2014 йилда соя нав намуналари оқсил миқдорини аниқлаш мақсадида олиб борилган дала тажрибалари маълумотларининг бир қисми тақдим этилмоқда. Қуйидаги 1- жадвалда тажрибада ўрганилган 16 та нав намуналари бўйича олинган маълумотлар келтирилган.

3 1-жадвал Соя нав намуналари биометрик ва сифат кўрсаткичлари таҳлили Пишиш Поя 1000 та Оқсил Мой, Қанд куни баландлиги, уруғ, г/кг миқдори (2013 йил см вазни, г/кг, г/100 г 31 г июлдан кейин) Навлар номи 1 Essor ,23 170,73 4,11 2 Proto ,87 167,20 5,32 3 GP1X ,62 200,92 6,28 4 GP7X ,88 210,39 5,78 5 GP7X ,45 219,10 5,92 6 Dr. Esycok ,69 158,12 3,98 7 B.G ,92 152,71 4,49 8 Giessener Stamm ,07 156,82 5,59 9 GK6X ,71 222,00 6,25 10 GP7X ,29 216,55 6,12 11 GP3X ,17 177,10 5,01 12 GH13X ,41 225,88 6,59 13 GF4X ,86 148,06 4,79 14 OAC Erin ,69 220,59 5,36 15 GH17X ,11 167,53 6,06 16 GP7X ,84 217,52 5,40 Соя нав намуналари оқсил миқдорини аниқлаш мақсадида дала тажрибалари олиб борилганда, 31 июл 2013 йилдан кейинги пишиш муддатлари турли кўрсаткичларда бўлганлиги аниқланди. Тажрибада тезпишар соя нав намуналарида, жумладан: Giessener Stamm 37 кун ўтгач, B.G кун ўтгач, OAC Erin 36 кун ўтгач тўлиқ пишиш фазасига ўтганлиги кузатилган бўлса, кечпишар нав намуналарида: Proto-69 кун ўтгач, Dr. Esycok 64 кун ўтгач, GP7X кун ўтгач, GF4X кун ўтгач тўлиқ пишиш фазасига ўтганлиги қайд этилди. Қолган нав намуналарида эрта ва кечпишар нав намуналари кўрсаткичлари оралиғида бўлганлиги кузатилди. Аммо, асосий поя баландлик кўрсаткичлари таҳлил этилганда, пишиш муддатининг асосий поя баландлигига таъсири бўлмаганлиги, биологик хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда турли муддатларда пишиб етилсада, айрим ҳолларда ўртапишар нав намуналари поя баландлиги эртапишар ва кечпишар нав намуналарига нисбатан юқори қўрсаткичда бўлганлиги аниқланди. Жумладан, ўртапишар нав намуналари асосий поя баландлиги:

4 GP1X см, GP7X см, GK6X см, GP7X см ни ташкил этган бўлса, поя баландлиги энг паст кўрсаткичлар - Giessener Stamm 45 см, GP7X см, OAC Erin 50 см га тенг бўлган та дон вазни энг замонавий 0,001 аниқликда ишлайдиган тарозида аниқланганда, 1-жадвалда келтирилган Dr. Esycok нав намунасидам энг кам оғирлик гр. га тенг бўлган бўлса, GP7X-620 ва GP3X-151 нав намуналарида 1000 та дон вазни энг оғир кўрсаткичда 166 ва 167 гр. ни ташкил этган. Bruker Matrix-I - NIRS лаборатория ускунаси - энг замонавий, бир вақтда колбага солинган, янчилган ун ҳолатидаги намунанинг таркибидаги оқсил, мой ва қанд миқдорини аниқлаш ишларини амалга оширишда қўлланилганда, қуйидаги соя нав намуналарида оқсил миқдори юқори бўлганлиги ҳақидаги маълумотлар олинди. Essor нав намунасида - 434,23 г/кг оқсил, 170,73 г/кг мой ва 4,11 г/100 г миқдорда қанд миқдори; Dr. Esycok - нав намунасида 468,69 г/кг оқсил, 158,12 г/кг мой ва 3,98 г/100 г миқдорда қанд миқдори; B.G нав намунасида 456,92 г/кг оқсил, 152,71 г/кг мой ва 4,49 г/100 г миқдорда қанд миқдори; GF4X нав намунасида 436,86 г/кг оқсил, 148,06 г/кг мой ва 4,79 г/100 г миқдорда қанд миқдори мавжуд. Лаборатория шароитида аниқланган маълумотлар таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, оқсил миқдори юқори бўлганда, уруғ таркибидаги мой миқдори кам бўлиши қайд этилди. Ва аксинча, уруғ таркибида мой миқдори юқори бўлганда, оқсил миқдори камайиши аниқланди. Масалан, GP7X нав намунасида 219,10 г/кг мой бўлганда 356,45 г/кг оқсил ва 5,92 г/100 г миқдорда қанд миқдори; GK6X-39 - нав намунасида 222,00 г/кг мой бўлганда 356,71 г/кг оқсил ва 6,25 г/100 г миқдорда қанд миқдори; GH13X нав намунасида 225,88 г/кг мой бўлганда 355,41 г/кг оқсил ва 6,59 г/100 г миқдорда қанд миқдори; OAC Erin - нав намунасида 220,59 г/кг мой бўлганда 374,69 г/кг оқсил ва қанд миқдори - 5,36 г/100 г га тенг бўлганлиги аниқланди. Лаборатория таҳлил натижалари шуни кўрсатмоқдаки, соя нав намуналари уруғлари таркибида мой миқдори ошиб борган сари, уруғ таркибидаги оқсил миқдори камайиши аниқланди.

5 ИЛМИЙ ИШ БЎЙИЧА ОЛИНГАН ХУЛОСАЛАР: 1.Дала шароитида тадқиқ этилган соя нав намуналарининг 31 июл 2013 йилдан кейинги пишиш муддатлари кузатилганда, кечпишар ва ўрта кечпишар навлар сифатида эътироф этилган - Proto - 69 кун ўтгач, Dr. Esycok 64 кун ўтгач, GP7X кун ўтгач, GF4X кун ўтгач тўлиқ пишиш фазасига ўтганлиги қайд этилди. 2. Ўртапишар нав намуналари асосий поя баландлиги: GP1X см, GP7X см, GK6X см, GP7X см ни ташкил этган бўлса, поя баландлиги энг паст кўрсаткичлар тезпишар нав намуналарида - Giessener Stamm 45 см, GP7X см, OAC Erin 50 см га тенг бўлганлиги аниқланди. 3. Bruker Matrix-I-NIRS - энг замонавий лаборатория ускунаси бўлиб, бир вақтда колбага солинган, янчилган ун ҳолатидаги намуна таркибидаги оқсил, мой ва қанд миқдорини аниқлаш ишларини амалга оширишда қўлланилганда, қуйидаги соя нав намуналарида оқсил миқдори юқори бўлганлиги аниқланди. Essor нав намунасида - 434,23 г/кг оқсил, 170,73 г/кг мой ва 4,11 г/100 г миқдорда қанд миқдори; Dr. Esycok - нав намунасида 468,69 г/кг оқсил, 158,12 г/кг мой ва 3,98 г/100 г миқдорда қанд миқдори; B.G нав намунасида 456,92 г/кг оқсил, 152,71 г/кг мой ва 4,49 г/100 г миқдорда қанд миқдори; GF4X нав намунасида 436,86 г/кг оқсил, 148,06 г/кг мой ва 4,79 г/100 г миқдорда қанд миқдори мавжуд. 4. Шунингдек, Bruker Matrix-I-NIRSда олинган маълумотлар таҳлил этилганда уруғ таркибида мой миқдори юқори бўлганда, оқсил миқдори камайиши кузатилди. Масалан, GP7X нав намунасида 219,10 г/кг мой бўлганда 356,45 г/кг оқсил ва 5,92 г/100 г миқдорда қанд миқдори; GK6X-39 - нав намунасида 222,00 г/кг мой бўлганда 356,71 г/кг оқсил ва 6,25 г/100 г миқдорда қанд миқдори; GH13X нав намунасида 225,88 г/кг мой бўлганда 355,41 г/кг оқсил ва 6,59 г/100 г миқдорда қанд миқдори; OAC Erin - нав намунасида 220,59 г/кг мой бўлганда 374,69 г/кг оқсил ва қанд миқдори - 5,36 г/100 г га тенг бўлган.