NASJONALT RISIKOBILETE

Transkript

1 Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap 2013 NASJONALT RISIKOBILETE DSB NASJONALT RISIKOBILETE

2 KATASTROFAR SOM KAN RAMME DET NORSKE SAMFUNNET Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap Utg jeven av: Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (DSB) 2013 ISBN: Grafisk produksjon: Dinamo Magazine 2 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

3 FLAUM PÅ RENA, MAI 2013 Store nedbørmengder og snøsmelting har ført til flaum fleire stader som her på Rena i Østerdalen. FOTO NTB/SCANPIX DSB NASJONALT RISIKOBILETE

4 INNHALD Forord... 7 Samandrag Føremål og innhald Avgrensingar Bruk av Nasjonalt risikobilete Risiko Risikoforståing Sentrale omgrep Risiko og tilsikta hendingar Kjelder til utryggleik Metode og prosess NATURHENDINGAR Ekstremvêr Scenario «Storm i indre Oslofjord» Scenario «Langvarig straumrasjonering» Flom Scenario «Flaum på Austlandet» Skred Scenario «Varsla fjellskred i Åkneset» Scenario «Kvikkleireskred i by» Epidemi Scenario «Pandemi i Noreg» Skogbrann Scenario «Tre samtidige skogbrannar» Romvêr Scenario «100-års solstorm» Vulkansk aktivitet Langvarig vulkanutbrot på Island NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

5 INNHALD STORE ULUKKER Farlege stoff Scenario «Gassutslepp på industrianlegg» Scenario «Brann på oljeterminal i by» Skipsulukker Scenario «Skipskollisjon på Vestlandskysten» Atomulukker Scenario «Atomulukke på g jenvinningsanlegg» Offshoreulukker Scenario «Olje- og gassutblåsing på borerigg» TILSIKTA HENDINGAR Terrorisme Scenario «Terroråtak i by» Tryggingspolitiske kriser Scenario «Strategisk overfall» Det digitale rom Scenario «Cyberåtak på finansiell infrastruktur» Samla risikobilete og sårbarheitar i samfunnet Samla presentasjon av analyseresultat Sårbarheitar i det norske samfunnet Referansar Vedlegg DSB NASJONALT RISIKOBILETE

6 KONSEKVENSTYPEN «SOSIAL URO» SKAL FANGE OPP EFFEKTAR SOM FRYKT, SINNE OG AVMAKT I BEFOLKNINGA TERRORÅTAK I OSLO, 22. JULI 2011 Bomba som vart sprengd i reg jeringskvartalet førte til at åtte menneske miste livet og mange vart skadde. Sentrum i Oslo var prega av menneske i sjokk. Foto ntb/scanpix 6 Nasjonalt risikobilde 2013 DSB

7 FØREORD asjonalt risikobilete får ein stadig viktigare posisjon innanfor samfunnstryggleiks- og beredskapsarbeidet i Noreg. DSB har fått mange tilbakemeldingar om at aktørar på ulike nivå i samfunnet bruker dokumentet og finn det nyttig som utgangspunkt for arbeidet med å styrkje tryggleiken og beredskapen innanfor eige ansvarsområde. Årets utgåve av Nasjonalt risikobilete står fram i ny drakt. Det er lagt ned mykje arbeid i å omarbeide risikobiletet slik at det i endå større grad skal tene dei behova dei ulike brukarane har. I tillegg er det gjennomført ein grundig gjennomgang av metodikken og presentasjonsforma. Dette arbeidet har dels bygd på våre eigne røynsler med Nasjonalt risikobilete så langt, og dels lagt til grunn innspel vi har fått frå samarbeidspartnarar, forskingsmiljø og andre interesserte. Endringa i metodikken har medført at risikovurderingane knytte til enkelte scenario er vortne justerte. Talet på konsekvenstypar som blir vurderte, er redusert frå ni til åtte ved at Forstyrringar i dagleglivet og Fysiske påkjenningar er slegne saman til éin, som vi kallar Påkjenningar i dagleglivet. I tillegg er skåringskriteria for konsekvenstypen Sosial uro endra vesentleg for å fange opp effektar av psykologisk og sosial art som ikkje nødvendigvis manifesterer seg i aktive handlingar. Det er særleg dei scenarioa som er knytte til tilsikta uynskte handlingar dette speler ei rolle for, ved at vurderinga av kor alvorlege konsekvensane er, aukar. Ei anna endring i årets utgåve er at det ikkje blir presentert vurderingar av sannsynet for tilsikta uynskte handlingar. Bakgrunnen for dette er at slikt sannsyn ikkje kan vurderast på same måte og tilleggjast same vekt som sannsynet for naturhendingar og store ulukker. Sannsynet for eit terroranslag eller eit cyberåtak vil avhenge av kva for nokre trugselaktørar som er aktive og kva intensjonar og kapasitet dei har. Trugselnivået er ingen statisk storleik. Det kan endrast frå éin dag til den neste. Nasjonalt risikobilete 2013 inneheld ein ny scenarioanalyse i tillegg til dei 16 som har vore presenterte i tidlegare utgåver av dokumentet. Det scenarioet som er analysert, er eit kvikkleireskred i eit byområde. Analysen viser at ei slik hending kan få svært alvorlege konsekvensar. Det er mange område i Noreg som er utsette for kvikkleireskred, nokre av dei ligg også i byar og andre tettbygde strøk, og det er all grunn til å ta den utfordringa kvikkleire i grunnen representerer på alvor. DSB er ansvarleg for samanstillinga av Nasjonalt risikobilete, for metodikken og for presentasjonsforma, og står derfor åleine ansvarleg for sluttproduktet. Alle vurderingar og analysar er likevel gjorde av ekspertar innanfor dei ulike fagområda, slik at risikobiletet skal representere ei systematisering av den beste tilgjengelege kunnskapen om desse risikoforholda i Noreg. Nasjonalt risikobilete vil bli eit sentralt element i risikostyringa på nasjonalt nivå i åra som kjem. Arbeidet med risikobiletet er ein dynamisk prosess, og Nasjonalt risikobilete kjem til å bli utvida med fleire risikoområde og scenario i åra som kjem. Dokumentet vil likevel aldri kunne gje ei komplett oversikt over katastroferisikoen i Noreg. Røynsla viser at mange alvorlege hendingar kjem svært overraskande. Dersom vi er førebudde på å møte dei utfordringane Nasjonalt risikobilete skildrar, er vi likevel overtydde om at Noreg vil stå godt rusta til også å møte mange andre hendingar som ikkje er skildra i dokumentet. Jon A. Lea Direktør DSB NASJONALT RISIKOBILETE

8 Sammendrag SAMANDRAG UVÊRET BERIT på Jæren herja i 2011 med mykje vind og høge bølgjer. Foto ntb/scanpix 8 Nasjonalt risikobilde 2013 DSB

9 SAMANDRAG Føremål og innhald Nasjonalt risikobilete (NRB) skildrar alvorlege risikoforhold og presenterer resultat frå risikoanalysar som er gjorde av eit utval uynskte hendingar med katastrofale konsekvensar for samfunnet. Dette er hendingar som det norske samfunnet må prøve å førebyggje og handtere konsekvensane av. Kompleksiteten i risikoforholda krev eit breitt systemperspektiv i risikoanalysane. Nasjonalt risikobilete skildrar alle typar katastrofale hendingar, både naturskapte og tilsikta eller utilsikta menneskeskapte hendingar. Sams for dei er at: Hendingane har konsekvensar som råkar fleire viktige samfunnsverdiar. Det er katastrofale hendingar som krev ekstraordinær innsats frå styresmaktene og ikkje kan handterast gjennom etablerte rutinar og ordningar. Konsekvensane og handteringa av hendinga går på tvers av sektorar og ansvarsområde og krev samvirke. Hendingane som blir analyserte, er «tenkjelege verstefallsscenario». Ei tilsvarande hending har faktisk skjedd, men ein annan stad og med andre konsekvensar. NRB byggjer på kvalitative risikoanalysar av verstefallsscenario baserte på ekspertvurderingar. Sannsyn og konsekvensar blir kvantifiserte i intervall, men den samla risikoen blir ikkje halden saman med førehandsdefinerte akseptkriterium for risiko. Det kjem av at akseptkriterium ikkje er definerte på alle samfunnsområde, og at det ikkje finst ålment aksepterte akseptgrenser på tvers av sektorar og fagfelt. Kva som er akseptabel risiko blir i praksis avgjort gjennom faglege og politiske avgjerdsprosessar innanfor dei ulike risikoområda. Somme uynskte hendingar har så omfattande konsekvensar at fleire forvaltingsnivå og sektorar i samfunnet blir råka. Ein må gå gjennom dei uynskte hendingane i NRB systematisk for å kartleggje på kva måte dei råkar den enkelte verksemda, både med tanke på konsekvensar og ansvar for førebygging og beredskap. Både scenarioskildringane og risikoanalysane kan gje viktige innspel til ROS-analysar på fylkes- og kommunenivå, og i statlege sektoretatar. I instruks for samfunntryggleiksarbeidet i departementa (kgl.res. 15. juni 2012) blir det stilt krav om at departementa «på grunnlag av oversikt over risiko og sårbarhet i egen sektor og DSBs nasjonale risikobilde, (skal) vurdere risiko, sårbarhet og robusthet i kritiske samfunnsfunksjoner i egen sektor som grunnlag for kontinuitets- og beredskapsplanlegging». I lov om Kommunal beredskapsplikt, som vart sett i kraft , står det at «Kommunen plikter å kartlegge hvilke uønskede hendelser som kan inntreffe i kommunen, vurdere sannsynligheten for at disse hendelsene inntreffer og hvordan de i så fall kan påvirke kommunen. Resultatet av dette arbeidet skal vurderes og sammenstilles i en helhetlig risikoog sårbarhetsanalyse.» Føremålet med Nasjonalt risikobilete kan oppsummerast slik: Politikarar og verksemdsleiarar har behov for eit samla risikobilete utan å gå i djupna, som grunnlag for prioritering av ressursar og overordna styring. Kommunar, fylke og sektoretatar kan bruke NRB for å kartleggje kva slags nasjonale hendingar som vil råke dei og som dei treng å ha beredskap for, og som innspel til mindre alvorlege scenario dei sjølve kan analysere. På det operative nivået kan scenarioa i NRB brukast som innspel til øvingar og beredskapsplanlegging. Risiko I arbeidet med Nasjonalt risikobilete bruker DSB ei brei samfunnsfagleg tilnærming. Nasjonalt risikobilete prøver å fange opp både dei fysiske konsekvensane av ei uynskt hending som kan observerast og dei sosiale og psykologiske effektane som kan bli så sterke at dei i verste fall verkar destabiliserande på samfunnet. Risiko handlar alltid om kva som kan skje i framtida og er derfor forbunde med uvisse. Uvissa knyter seg til om ei bestemt uynskt hending vil inntreffe og kva konsekvensane av denne hendinga vil bli. I risikoanalysar bruker ein ofte sannsyn som mål på kor truleg vi meiner det er at ei viss hending vil inntreffe i løpet av eit gjeve tidsrom, gjeve kunnskapsgrunnlaget vårt (Aven m.fl. 2008). Verknadene av den uynskte hendinga på gjevne samfunnsverdiar kallar vi for konsekvensar. I risikoanalysane i NRB er det i tillegg ei vurdering av uvissa knytt til analyseresultata. DSB Nasjonalt risikobilde

10 SAMANDRAG Det samla risikobiletet har i tillegg til presentasjon av risikoresultata kvar for seg og samla, også skildring av risikoområde og dei analyserte scenarioa (dei spesifikke hendingsgangane), kva føresetnader dei byggjer på og resonnementa bak vurderingane av sannsyn, konsekvensar og uvisse. Risiko knytt til tilsikta handlingar blir ikkje vurdert på same måte som for naturhendingar og store ulukker. I staden for eit risikobilete utarbeider vi trugselvurderingar for denne typen hendingar. Det er særleg endringar i trugselbiletet som blir vurderte. Storleiken på trugselen blir vurdert ut frå kjend intensjon og kapasitet hjå trugselaktørane. Trugselbiletet kan endre seg raskt ved ny kunnskap. Derfor blir det ikkje gjort vurderingar av sannsyn for tilsikta hendingar i NRB, slik som for naturhendingar og store ulukker. Innanfor Naturhendingar er desse risikoområda med tilhøyrande scenario vurderte: RISIKOOMRÅDE Ekstremvêr Flaum Skred Epidemi Skogbrann SCENARIO Storm i indre oslofjord Langvarig straumrasjonering Flaum på Austlandet Varsla fjellskred i Åkneset Kvikkleireskred i by Pandemi i Noreg Tre samtidige skogbrannar Metode og prosess Romvêr Vulkansk aktivitet 100-års solstorm Langvarig vulkanutbrot på Island Ein felles framgangsmåte for risikoanalysane i NRB skal sikre konsistens i måten dei ulike scenarioa blir analyserte på. Metode og prosess er skildra i ein eigen rettleiar som blir følgd av dei som gjennomfører dei ulike analysane. Nokre uynskte hendingar blir valde ut for analyse i NRB. Sidan dette i utgangspunktet er generelle hendingar med eit stort spekter av moglege konsekvensar, blir hendinga som skal analyserast utvikla til eit scenario - ein heilt spesifikk hendingsgang innanfor ramma av den uynskte hendinga. Det spesifiserte scenarioet skal vere eit verstefallsscenario for å synleggjere dei alvorlegaste konsekvensane hendinga kan få på spekteret av samfunnsverdiar. Verstefallsscenarioet skal likevel ikkje vere utenkjeleg eller urealistisk; det skal vere mogleg at det kan inntreffe i løpet av eitt år. Store ulukker Store ulukker blir her brukt som fellesnemning for hendingar utløyste av systemsvikt i tekniske anlegg eller innretningar. Systemsvikt omfattar både menneskeleg svikt, teknisk svikt og organisatorisk svikt. Det kan blant anna vere snakk om svikt i kritisk infrastruktur, eksplosjonsulukker, transportulukker og utslepp av giftige gassar eller andre stoff. Innanfor Store ulukker er desse risikoområda med tilhøyrande scenario vurderte: Risikoanalysane blir hovudsakleg gjennomførte som ein kvalitativ ekspertanalyse i eit arbeidsseminar. På førehand blir det gjort eit førearbeid med å innhente relevant kunnskap og røynsle frå tilsvarande hendingar i inn- og utland. Deltakarane får dette presentert på seminaret saman med ei detaljert skildring av scenarioet som skal analyserast. Naturhendingar RISIKOOMRÅDE Farlege stoff Skipsulukker SCENARIO Gassutslepp på industrianlegg Brann på oljeterminal i by Skipskollisjon på Vestlandskysten Naturhendingar blir utløyste av naturkrefter eller naturlege fenomen og ikkje av menneskeleg aktivitet. Naturen sjølv er årsak til hendinga, og konsekvensane kan ramme menneske og samfunnet elles. Også sjukdom hjå plantar, dyr og menneske er med blant dei naturutløyste hendingane. Atomulukker Offshoreulukker Atomulukke på gjenvinningsanlegg Olje- og gassutblåsing på borerigg 10 Nasjonalt risikobilde 2013 DSB

11 SAMANDRAG Tilsikta hendingar I følgje Norsk Standard (NS) 5830 er ei tilsikta uynskt handling ei hending som er valda av ein aktør som handlar med hensikt. Aktørens hensikt kan vere vondsinna eller å fremje eigne interesser. Risikovurderingar knytte til tilsikta uynskte handlingar tek utgangspunkt i risiko definert som «uttrykk for forholdet mellom trusselen mot en gitt verdi og denne verdiens sårbarhet overfor den spesifiserte trusselen». Denne definisjonen skil seg frå risikoanalysar som blir brukte for å analysere og vurdere sannsyn og konsekvensar knytte til naturhendingar og store ulukker. Innanfor Tilsikta hendingar er desse risikoområda med tilhøyrande scenario vurderte: RISIKOOMRÅDE Terrorisme Tryggingspolitiske kriser Det digitale rommet Samla risikobilete SCENARIO Terroråtak i by Strategisk overfall Cyberåtak på finansiell infrastruktur «Strategisk overfall»og «Tre samtidige skogbrannar» er vurdert å ha høvesvis svært store og små samfunnsmessige konsekvensar. Bortsett frå ytterpunkta i kvar ende, skårar mange av scenarioa ganske likt på samla konsekvens. Blant dei ni scenarioa som er vurderte å få størst samfunnsmessige konsekvensar, er fire naturhendingar. Dei tre tilsikta uynskte handlingane er også blant dei ni med størst konsekvensar. Dei største konsekvensane for liv og helse har dei katastrofale naturhendingane, med tillegg av atomulukke og terroråtak i storby. Dei store ulukkene fører til svært store konsekvensar for natur og miljø. Av naturhendingane er det berre i kvikkleirescenarioet det blir høg skåre på natur- og miljøkonsekvensar på grunn av varig skade på verdifullt kulturmiljø, inkludert nasjonale kulturminne. Alle dei tre scenarioa for tilsikta uynskte handlingar er vurderte å truge samfunnsstabiliteten. Tilsikta handlingar er utførte for å skade menneske og samfunnet og for å skape frykt. Men samfunnsstabiliteten vil også bli utfordra ved fleire av naturhendingane. Noko av forklaringa på dette kan vere at omfanget av konsekvensane er så store og katastrofale, at det i seg sjølv vil skape reaksjonar som igjen vil kunne føre til sosial uro i samfunnet. Det kan føre til frustrasjon, sinne og mistillit til styresmaktene dersom varsling ikkje er mogleg (kvikkleireskred) eller beredskapen ikkje har tilstrekkeleg kapasitet (flaumscenarioet). Risikomatrisa på neste side viser sannsyns- og konsekvensanslaga for 14 av dei analyserte scenarioa (naturhendingar og store ulukker) i Nasjonalt risikobilete. Sidan det ikkje blir gjort sannsynsvurderingar av dei tilsikta handlingane, er desse scenarioa ikkje presenterte i matrisa. Det er scenarioa «Pandemiutbrot i Noreg» og «Gassutslepp på industrianlegg» som er vurderte å ha høvesvis høgast og lågast risiko. Matrisa viser at naturhendingane sedde under eitt ligg nærast øvre høgre hjørne av matrisa og dermed er vurderte å ha høgast samla risiko. Scenarioa som fell inn under kategorien store ulukker, er vurderte å ha lågare sannsyn enn naturhendingane, men konsekvensane av enkelte av desse scenarioa er vurderte å bli større enn somme av konsekvensane som naturhendingane medfører. Alle åtte scenarioa som er vurderte å ha høgast sannsyn, er naturhendingar. Sannsynet er rekna å vere lågast for uynskte hendingar som finn stad på ulike produksjonsanlegg. Av dei 14 scenarioa som det er gjort sannsynsanslag for, er det er berre «Gassutslepp på industrianlegg» som er vurdert å ha svært lågt sannsyn. I den andre enden av skalaen er det scenarioet «Pandemi i Noreg» som er vurdert å ha det høgaste sannsynet av dei analyserte scenarioa. Sannsynet for eit pandemiutbrot i Noreg er vurdert å vere høg. Det er ikkje gjennomført sannsynsvurderingar for dei tre scenarioa for dei tilsikta handlingane. DSB Nasjonalt risikobilde

12 SAMANDRAG Scenarioa plasserte i risikomatrise SCENARIOA PLASSERTE I RISIKOMATRISE 1 Gassutslepp på industrianlegg 14 2 Brann på oljeterminal i by 3 Tre samtidige skogbrannar KONSEKVENS Olje- og gassutblåsing på borerigg 5 Flaum på Austlandet 6 Langvarig vulkanutbrot på Island års solstorm 8 Storm i indre oslofjord 9 Kvikkleireskred i by Skipskollisjon på Vestlandskysten 11 Varsla fjellskred i Åkneset 12 Langvarig straumrasjonering 13 Pandemi i Noreg 14 Atomulukke på gjenvinningsanlegg SANNSYN Nasjonalt risikobilete - samla risikomatrise viser vurdert risiko knytt til dei konkrete verstefallsscenarioa som er analyserte. Scenarioa for tilsikta uynskte handlingar er ikkje med i matrisa. Sårbarheitar i samfunnet Nokre kritiske faktorar for utfallet av naturhendingar som vart avdekte gjennom risikoanalysane, er: Utilstrekkeleg dimensjonering av flaumsikre vollar (flaumverk) i forhold til ekstraordinært store flaumar t.d. i Gudbrandsdalen. Utilstrekkeleg behandlingskapasitet i sjukehusa i tilfelle eit alvorleg pandemiutbrot. Utilstrekkelege beredskapsplanar for større kvikkleireskred i utsette byar. Minst fire av analysane i NRB peikar på ein felles sårbarheit, nemleg «tette koplingar» og «komplekse interaksjonar» (Perrow, 1999) som skaper opningar for feil til å forplante seg raskt og ukontrollert. I scenarioet «Brann på oljeterminal i by» bidrog tett lokalisering av fleire svært brennbare objekt som tankskip og bensintankar, til at ein brann raskt forplanta seg. Det fanst ikkje nokon helt pålitelege barrierar mellom objekta som kunne forhindre ei brannspreiing. I analysen av cyberåtak mot banksystem kjem det fram at om ein lukkast med å plante eit virus i datasystemet til ein bank, så spreier det seg raskt via felles elektroniske system til andre bankar. Potensialet for å ramme fleire store bankar samstundes, er derfor til stades. Fleire av analysane viser kor avhengige fleire viktige samfunnsfunksjonar og daglegdagse tenester er av stabil straumforsyning. Ein parallell strategi til å avdekkje stadig nye risikoforhold gjennom risikoanalysar og utarbeide planar for å møte desse, er å utvikle resiliente samfunn og nasjonar (Global Risks 2013). Det er ein strategi for å møte hendingar vi har liten kunnskap om og ikkje kjenner verken sannsynet for eller konsekvensane av. Eigenskapane som kjenneteiknar resiliente samfunn er at dei er robuste, redundante og har rask reaksjonsevne (Norris et al. 2008). Resiliens dreier seg om at samfunnet er førebudd på at katastrofar kan skje sjølv om både årsaker og konsekvensar er nye og ukjende. Ein har tenkt gjennom og førebudd alternative måtar å dekkje grunnleggjande behov eller utføre viktige funksjonar på - uavhengig av kva som skjer. 12 Nasjonalt risikobilde 2013 DSB

13 Sammendrag FARLEGE STOFF Grenland er eit område med storulukkeverksemder. Spreiing av giftig gass og brannrøyk utg jer den største faren for befolkninga. Biletet er teke frå Herøya industripark. Foto ntb/scanpix 13 Nasjonalt risikobilde 2013 DSB DSB Nasjonalt risikobilde

14 ØVING Scenarioa i NRB kan vere utgangspunkt for nasjonale Uværsdag og lokale øvingar. på Brusand APRIL 2004 Foto anita andersen 14 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

15 FØREMÅL OG INNHALD 01 FØREMÅL OG INNHALD Nasjonalt risikobilete (NRB) skildrar alvorlege risikoforhold og presenterer resultat frå risikoanalysar som er gjorde av eit utval uynskte hendingar med katastrofale konsekvensar for samfunnet. Dette er hendingar som det norske samfunnet må prøve å førebyggje og handtere konsekvensane av. Ikkje fordi dei nødvendigvis skjer akkurat slik dei blir skildra i NRB, men fordi dei representerer påkjenningar som eit robust samfunn må tole. Den største utfordringa ved alvorlege uynskte hendingar i dag er at konsekvensane og handteringa av dei går på tvers av ansvarsområde og forvaltingsnivå i samfunnet. Ulike funksjonar i eit moderne samfunn er så avhengige av kvarandre at dersom éin viktig funksjon blir sett ut av spel, forplantar problema seg ofte vidare til heilt andre område. NRB prøver å vise kompleksiteten i hendingsgangen av alvorlege uynskte hendingar, med følgjehendingar og mange typar konsekvensar. Målet er at aktørar som blir råka av konsekvensane eller har ei rolle i å førebyggje og handtere kriser, skal få betre oversikt og innsikt gjennom risikoanalysane som blir presenterte. Informasjonen i Nasjonalt risikobilete skal vere med i ROS-analysar, planprosessar og øvingar både på nasjonalt og lokalt nivå og omsetjast til førebyggjande og skadereduserande tiltak. I statsbudsjettet for 2013 står det, i tråd med Stortingsmelding 29 ( ) Samfunnssikkerhet, at «Regjeringen har bestemt at DSBs nasjonale risikobilde skal danne utgangspunkt for et felles planleggingsgrunnlag på tvers av sektorer og sektormyndigheter i samfunnet. [...] Virksomhetene skal legge dette til grunn i sin planlegging, som et supplement til den oversikten over risiko og sårbarhet som virksomhetene skal ha innenfor eget ansvarsområde. Alle aktørene må derfor vurdere hva risikobildet kan bety for deres ansvarsområde.» HANDTERINGA AV KATASTROFAR GÅR PÅ TVERS AV ANSVARSOMRÅDE OG FORVALTINGSNIVÅ I SAMFUNNET. Den komplekse naturen ved dei moderne risikoane krev eit breitt systemperspektiv i risikoanalysane. Tidlegare avgrensa tekniske risikoanalysar er på samfunnsnivå erstatta av samfunnsfaglege metodar for å fange opp eit breitt spekter av konsekvensar, som også inkluderer sosial uro og kulturelle verdiar i samfunnet. Dette er spegla i framgangsmåten for risikoanalysane i NRB. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

16 01.1 Avgrensingar Dei 17 scenarioa som er med i NRB 2013 representerer ikkje alle katastrofale hendingar som kan inntreffe i det norske samfunnet. Den neste hendinga kan vere ei vi ikkje har sett eller analysert tidlegare og ho kan derfor kome heilt uventa. Likevel meiner DSB at om det norske samfunnet er førebudd på å møte hendingane som er analyserte i NRB, så er det også førebudd på å møte mange andre. Katastrofale hendingar Nasjonalt risikobilete omfattar både naturskapte og tilsikta eller utilsikta menneskeskapte hendingar. Sams for dei er at: Hendingane har konsekvensar som råkar fleire viktige samfunnsverdiar. Det er hendingar som får katastrofale konsekvensar som krev ekstraordinær innsats frå styresmaktene og ikkje kan handterast gjennom etablerte rutinar og ordningar. Konsekvensane og handteringa av hendinga går på tvers av sektorar og ansvarsområde og krev samvirke. av at akseptkriterium ikkje er definerte på alle område og at det ikkje finst ålment aksepterte akseptgrenser på tvers av sektorar og fagfelt. Kva som er akseptabel risiko blir i praksis avgjort gjennom faglege og politiske avgjerdsprosessar innanfor dei ulike risikoområda. Det blir heller ikkje føreslege risikoreduserande tiltak i NRB, då dette krev meir inngåande fagkunnskap og analysar enn dei som blir gjorde i NRB. Risikoreduserande tiltak inneber økonomiske prioriteringar og er eit ansvar som ligg til dei respektive ansvarlege sektoretatane, fylke og kommunar. DERSOM SAMFUNNET ER FØREBUDD PÅ Å MØTE HENDINGANE I NRB, ER DET OGSÅ FØREBUDD PÅ Å MØTE MANGE ANDRE. Hendingane som blir analyserte, er «tenkjelege verstefallsscenario» - dei mest alvorlege hendingane som ikkje er utenkjeleg at kan inntreffe i løpet av eitt år. Ei tilsvarande hending har faktisk skjedd, men ein annan stad og med andre konsekvensar. Med uttrykket «katastrofale hendingar» legg vi slik forståing av katastrofe til grunn: Ein katastrofe er ei stor omvelting, ulukke eller øydelegging som medfører mange drepne eller store skadar på menneske, dyr og planteliv. Ordet blir også brukt om ei kvar ulukke der det er fleire skadde enn det hjelpeapparatet har kapasitet til å ta seg av. Scenarioa som blir analyserte, er altså ekstreme, men ikkje utenkjelege eller urealistiske. Ein storm eller skogbrann vil normalt ha langt mindre konsekvensar enn i verstefallsscenarioa. NRB kan dermed ikkje brukast direkte til dimensjonering av beredskapen, men som eit utgangspunkt for evaluering av kva dagens beredskap kan handtere. Ingen risikoevaluering eller tiltak NRB inneheld kvalitative risikoanalysar av alvorlege scenario baserte på ekspertvurderingar. Sannsyn og konsekvensar blir kvantifiserte i intervall, men den samla risikoen blir ikkje halden saman med førehandsdefinerte akseptkriterium for risiko (risikoevaluering). Det kjem 16 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

17 FØREMÅL OG INNHALD Sårbarheitsvurderingar Vurderingar av sårbarheit inngår indirekte i risikoanalysane gjennom vurderingane av sannsyn, konsekvensar og uvisse. Ikkje minst gjennom vurderinga av kor sensitive resultata er for endringar i føresetnadene, blir kritiske faktorar både for at hendinga skal skje og utfallet av henne, avdekte. Sannsynet kan til dømes vere avhengig av eit sjeldan samanfall av vêrforhold og konsekvensane av planar for varsling og evakuering. Nokre av dei kritiske faktorane eller «sårbarheitane» lèt seg påverke og kontrollere, og avdekking av desse er viktige resultat av ein risikoanalyse. Sårbare punkt peikar på behov for tiltak eller barrierar for å gjere systemet meir robust. Risikoanalysane i NRB avdekkjer nokre slike sårbarheitar som bør vere med i meir detaljerte risiko- og sårbarheitsanalysar i regi av sektoretatar, fylkesmenn, kommunar og andre aktørar. «Bow tie»-modell for risikoanalyse Sannsynsreduserande barrierar Konsekvensreduserande barrierar Medverkande faktor 1 Konsekvens 1 Konsekvens 2 Medverkande faktor 2 UYNSKT HENDING Konsekvens 3 Medverkande faktor 3 Sårbarheit Uvisse Sårbarheit Konsekvens 4 Uvisse Figur 1. Risikoanalysen skal avdekkje sårbarheit i systemet som blir analysert slik at moglege sannsyns- og konsekvensreduserande barrierar kan etablerast. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

18 01.2 Bruk av Nasjonalt risikobilete NRB utfordrar samfunnsaktørar på alle nivå til å svare på to viktige spørsmål: 1. Korleis vil sektoren, fylket, kommunen eller verksemda mi bli råka av dei katastrofale hendingane som er analyserte? Alle hendingar skjer ein stad og har ein «vertskommune» og eit «vertsfylke» som må handtere nokre av konsekvensane lokalt. Men alle hendingar kan ikkje skje over alt. Kvar kan det skje skipskollisjon eller skred? Hendingane høyrer også heime innanfor ansvarsområdet til ein eller fleire statlege sektoretatar. Kva slags hendingar er relevante for eigne risikoanalysar og beredskapsplanlegging? 2. Kva for nokre av dei store hendingane med nasjonale konsekvensar bør ut frå lokale føresetnader skalerast ned til mindre alvorlege hendingar som likevel vil vere ein katastrofe for lokalsamfunnet? Ein svakare storm, ein mindre brann eller skred, kan vere døme. Alle dei nasjonale hendingane som blir analyserte i NRB, bør vurderast om skal vere med i nedskalert form i lokale eller sektorvise risikoanalysar og beredskapsplanar. Grunnlag for risikostyring på tvers av sektorar og forvaltingsnivå Enkelte uynskte hendingar har så omfattande konsekvensar at fleire forvaltingsnivå og sektorar i samfunnet blir råka. Ein må gå gjennom dei uynskte hendingane i NRB systematisk for å kartleggje på kva måte dei råkar eiga verksemd, både med tanke på konsekvensar og ansvar for førebygging og beredskap. På kva måte påverkar dei ulike hendingane kraftforsyninga, vassforsyninga og framkomsten på vegnettet? Både scenarioskildringane og risikoanalysane kan gje viktige innspel til fylkes-ros, heilskapleg ROS i kommunale analysar og risikoanalysar i statlege sektorar. I instruks for samfunnstryggleiksarbeidet i departementa (kgl.res. 15. juni 2012) blir det stilt krav om at departementa «på grunnlag av oversikt over risiko og sårbarhet i egen sektor og DSBs nasjonale risikobilde, (skal) vurdere risiko, sårbarhet og robusthet i kritiske samfunnsfunksjoner i egen sektor som grunnlag for kontinuitets- og beredskapsplanlegging)». I lov om Kommunal beredskapsplikt, som vart sett i kraft , står det at «Kommunen plikter å kartlegge hvilke uønskede hendelser som kan inntreffe i kommunen, vurdere sannsynligheten for at disse hendelsene inntreffer og hvordan de i så fall kan påvirke kommunen. Resultatet av dette arbeidet skal vurderes og sammenstilles i en helhetlig risikoog sårbarhetsanalyse». Faren er at ein gjer for snevre risikoanalysar innanfor eige ansvarsområde og ikkje ser alle avhengnadene og grensesnitta mot andre aktørar. Risikoanalysane i NRB er tverrsektorielle og kan ha med alle forvaltingsnivå for å få fram kunnskap og skape medvit om det breie spekteret av følgjehendingar og konsekvensar. Ein slik brei prosess er viktig også i meir lokale og spisse sektorvise risikoanalysar. Ein analyse på tvers av sektorar og nivå kan avdekkje konsekvensar av følgjehendingar på heilt andre samfunnsområde enn der den initierande hendinga fann stad. Forvaltingsnivå Stat Fylke Kommune Sektorar Sektor 1 Sektor 2 Sektor 3 Katastrofal hending Figur 2. Katastrofale hendingar råkar ofte fleire samfunnssektorar og forvaltingsnivå. Sektor 4 Til dømes vil ein kraftig storm føre til direkte skadar som lokale styresmakter må handtere. Men ein storm kan også føre til følgjehendingar som straumbortfall, stengde vegar, jernbane, hamner og flyplassar, bortfall av tele- og datakommunikasjon osv. Dette er følgjehendingar som statlege styresmakter ofte har ansvar for. Både dei direkte og indirekte konsekvensane av den uynskte hendinga bør med i risikoanalysen for å få eit dekkjande risikobilete. Det er behov for samarbeid på tvers av ansvarsområde innanfor førebygging, varsling, handtering, redning og gjenoppbygging. KORLEIS VIL SEKTOREN, FYLKET, KOMMUNEN ELLER VERKSEMDA MI BLI RÅKA AV DEI KATASTROFALE HENDINGANE SOM ER ANALYSERTE? 18 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

19 FØREMÅL OG INNHALD OVERSIKT Politikarar og verksemdsleiarar har behov for eit samla risikobilete utan å gå i djupna, som grunnlag for prioritering av ressursar og overordna styring. Tilsvarande går ein ut frå at folk flest ynskjer eit overblikk over risikoen i samfunnet utan å kjenne alle detaljar. INNSIKT OG RISIKOSTYRING Kommunar, fylke og sektoretatar kan bruke NRB til å kartlegg je kva slags nasjonale hendingar som vil råke dei og som dei treng å ha beredskap for, og som innspel til mindre alvorlege scenario dei sjølve kan analysere. OPERATIV BEREDSKAPSPLANLEGGING OG ØVINGAR På det operative nivået kan scenarioa i NRB brukast som innspel til øvingar og beredskapsplanlegging. Hendingar med nasjonale konsekvensar kan skalerast ned til berre lokale konsekvensar. Figur 3. Figur som illustrerer ulike kunnskapsbehov om risiko i samfunnet. Ein har ulike behov for kunnskap om risiko avhengig av rolle og funksjon. Politikarar og befolkninga generelt er forventa å ha størst behov for ei dekkjande, men ikkje djup, oversikt over risikoforhold i samfunnet, både nasjonalt og lokalt. Også leiarar av private verksemder må vere førebudde på kriser som kan ramme dei som arbeidsgjevarar, produsentar og serviceytarar, og NRB kan vere eit bakteppe for dette. Fagfolk i ulike sektorar og på ulike nivå treng større innsikt og kan hente grunnlag for eigne risikoanalysar i NRB. Redningsetatane (brann, politi og ambulanse), som har ei viktig oppgåve i akuttfasen av hendingane, har behov for konkret kunnskap om hendingsgang og kan bruke scenarioa i NRB i planlegging av øvingar og utarbeiding av beredskapsplanar. Auka risikoerkjenning Eit samla nasjonalt risikobilete kan i seg sjølv medverke til auka innsikt og forståing av samfunnsrisiko. NRB representerer eit slikt risikobilete, basert på dei prosessane og metodane som er valde for arbeidet. Eit konkret risikobilete kan skape både tilslutning og motførestillingar, men det bidreg uansett til auka medvit og diskusjon om risiko i samfunnet. Å diskutere og analysere risiko aukar kunnskapsnivået og forståinga av farar, sårbarheitar og uvisse. Ved å tenkje gjennom kva som kan skje, forstå utviklinga av katastrofale hendingar og kva konsekvensar dei kan få, blir vi betre i stand til å møte katastrofane som måtte kome. Hadde ein visst det, ville ein ikkje hatt behov for å gjere nokon risikoanalyse. Nytteverdien av risikoanalysane som er gjennomførte i NRB ligg vel så mykje i skildringa av hendingsgang og konsekvensar, som i «storleiken» på risikoen eller plasseringa i den samla risikomatrisa. Struktur i rapporten Rapporten har tre delar; ein innleiingsdel, ein analysedel og ein oppsummeringsdel. Kapittel 1 i rapporten omhandlar føremålet med Nasjonalt risikobilete, innhaldet i det, avgrensingane, målgrupper og bruk av NRB. Kapittel 2 forklarer kva DSB legg i dei sentrale omgrepa som blir brukte i rapporten, med hovudvekt på risiko og uvisse. Kapittel 3 omhandlar metoden og prosessen som er lagt til grunn for utarbeidinga av NRB. Kapittel 4-17 omfattar analysedelen, som er delt inn etter hendingstypar: Naturhendingar, store ulukker og tilsikta hendingar. Innanfor dei ulike hendingstypane er det skildra fleire risikoområde med tilhøyrande uynskte hendingar. Eitt eller fleire «verstefallsscenario» er analysert for kvart risikoområde og resultata av desse blir presenterte enkeltvis. Eventuelle identifiserte «kritiske sårbarheitar» blir også dregne fram. Totalt sett er det skildra 14 risikoområde og presentert 17 scenarioanalysar i rapporten. Det vil alltid vere diskusjon om dei «riktige» hendingane er med i eit risikobilete, om vurderingane av sannsyn og konsekvens er «riktige» osv. Ingen kan sikkert seie kva risikoen knytt til ei viss hending i framtida er. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

20 FØREMÅL OG INNHALD Siste del av rapporten ser på dei 17 risikoanalysane samla og drøftar likskapar, skilnader og mønster. Analyseresultata blir presenterte både for kvar samfunnsverdi og gjennom samla konsekvens og sannsyn. Dette får fram det relative forholdet i risiko mellom verstefallsscenarioa. Avdekte sårbarheitar blir løfta fram gjennom å sjå på dei kritiske faktorane for utfalla i enkeltanalysane. Det er gjort ein del endringar i årets utgåve av Nasjonalt risikobilete, basert på ei evaluering av dei to tidlegare utgåvene. Innleiingsdelen har i stor grad nytt innhald med utførleg skildring av bruken av NRB og forklaring av omgrep, metode og prosess for risikoanalysane. I analysedelen er scenarioa og risikoanalysane presenterte på ein meir presis og oversiktleg måte. Skildringane av risikoområda er oppdaterte. Det er éin ny og interessant scenarioanalyse med i årets rapport: Kvikkleireskred i by. Nokre av konsekvenstypane er justerte slik at konsekvensvurderingane og plasseringa av scenarioa i samla matrise i årets utgåve kan vere ulik frå tidlegare utgåver av NRB. Dei største endringane er at sosiale og kulturelle faktorar er med i konsekvenstypen «Samfunnsstabilitet» og at talet på dødsfall, skadde og sjuke er vorte vekta høgare enn før i den samla konsekvensvurderinga. Den samla analysen og oppsummeringa heilt til slutt i årets utgåve av NRB er også ny. Tidlegare utgåver har vore meir skildrande og stoppa med enkeltscenarioa. Også layouten i årets rapport er heilt ny og tek i større grad utgangspunkt i lesarane sitt behov for å få rask oversikt over dei ulike delane av rapporten. Framtidige nasjonale risikobilete DSB ser føre seg slik utvikling av Nasjonalt risikobilete: Ein nettbasert presentasjon av Nasjonalt risikobilete. Det opnar for fleire lag av informasjon tilpassa ulike behov, frå ei enkel, samla oversikt over risikobiletet til detaljerte scenarioskildringar som kan brukast i øvingar. Skildringar av nye risikoområde og utvikling av nye scenario. Eitt aktuelt risikoområde som manglar i dag, er transportulukker. Eit mogleg nytt scenario er åtak på skular eller liknande med skytevåpen, som er kjende hendingar frå andre land. Etter nokre år vil det vere behov for å revidere scenarioa for å fange opp ny kunnskap og røynsler, som kanskje endrar vurderingane av risiko. Dette krev ein prosess der ansvarlege styresmakter og fagmiljø blir dregne inn. Med eit nettbasert Nasjonalt risikobilete kan oppdateringar og utvidingar gjerast heile tida og ikkje éin gong i året som er tilfelle med dei årlege rapportane. DET ER ÉIN NY OG INTERESSANT SCENARIOANALYSE MED I ÅRETS RAPPORT: KVIKKLEIRESKRED I BY. 20 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

21 SKOGBRANN FROLAND 2008 Skogbrannen i Mykland, dekte etter seks dagar eit område på om lag 30 km 2. Foto ntb / Scanpix DSB NASJONALT RISIKOBILETE

22 FLAUM Flaum mai 2013 i Drammenselva ved Mjøndalen, Nedre Eiker, Buskerud. Foto ntb / Scanpix Uværsdag på Brusand APRIL NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

23 risiko 02 risiko Risikoanalysar blir gjennomførte på mange fagfelt med ulike framgangsmåtar og føremål, som innanfor økonomi, matematikk, naturvitskap, medisin og samfunnsfag. Derfor er det behov for å presisere kva ein legg i sentrale omgrep når ein presenterer ein risikoanalyse. På nokre fagområde baserer risikoanalysane seg utelukkande på statistikk og modellar, medan andre fagområde har ei breiare og meir prosessuell, kunnskaps- og konsensusbasert tilnærming. Dette fører til ulikskapar i datainnsamling (tal, røynsler, ekspertkunnskap), analyseprosess (kven og kor mange som blir involverte), presentasjon av resultata (berekningar, verbale skildringar) og vurderingar av uvisse knytt til desse (signifikans, validitet, kunnskapsmangel). HADDE VI VORE SIKRE PÅ KVA SOM VILLE SKJE, HADDE VI IKKJE TRENGT Å GJERE RISIKOANALYSAR. I arbeidet med Nasjonalt risikobilete bruker DSB ei brei samfunnsfagleg tilnærming fordi: Talgrunnlaget er mangelfullt og det finst viktig kunnskap som ikkje kan talfestast. Mange fagområde med ulike typar data og kunnskap må involverast og skal samkøyrast. Uvissa ved resultata skriv seg i hovudsak frå mangelfull kunnskap og krev brei deltaking. Analysane skal vise kva for risiko det er ei viss semje om at eksisterer i det norske samfunnet. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

24 02.1 Risikoforståing Ein viktig teoretisk skilnad i risikoforståing er om risiko blir oppfatta som noko som eksisterer objektivt og uavhengig av kven som analyserer (objektivistisk risikoforståing), eller om risiko alltid er ei fortolking av røynda og dermed ein konstruksjon (subjektivistisk risikoforståing). Den fyrste tilnærminga pregar naturvitskap og medisin, medan den siste er ei samfunnsvitskapleg tilnærming. Det kan også vere stor skilnad i korleis ekspertar og lekfolk oppfattar risiko. Medan ekspertane med sin djupnekunnskap ofte er mest opptekne av sannsyn for ulike hendingar, er folk flest mest opptekne av konsekvensane. Ekspertane føretrekkjer ofte å måle konsekvensar i storleikar som kan observerast, medan befolkninga som er utsett for konsekvensane, også bruker kjensler i vurderinga av konsekvensar. Ulike ståstader kan føre til ulike risikovurderingar av same fenomen. Klinke & Renn (1992) argumenterer for at både ekspertar og andre har like legitim rett til å uttale seg om risiko. Dei som blir råka av konsekvensane, må få innverknad på kva slags katastrofar samfunnet skal bruke ressursar på å verne seg mot. Samstundes må ekspertane bidra med faktainformasjon og korrigere oppfatningar, attåt å varsle dei ukjende katastrofane folk ikkje veit om. Nasjonalt risikobilete prøver å fange opp både dei fysiske konsekvensane av ei uynskt hending som ein kan observere, og dei sosiale og psykologiske effektane som kan bli så sterke at dei verkar destabiliserande på samfunnet. 22. juli 2011 viste oss at ei hending kan ha svært store fysiske og psykiske effektar («fear factor»), og båe delar bør vere med i analysar av samfunnstryggleik. Folk skal både vere sikre og kjenne seg sikre. I NRB er slike effektar forsøkt fanga opp i konsekvenstypen «Sosial uro». Her skal det vurderast om den uynskte hendinga kan påføre befolkninga store psykiske påkjenningar som uro, uvisse, frykt, sinne og kjensle av avmakt. Dette er kjensler som kan føre til aggresjon, konfliktar og mistillit til styresmaktene. Kjenneteikn ved hendinga som kan utløyse slike kjensler er at hendinga eller konsekvensane av henne, er ukjende og ukontrollerbare, at hendinga trugar grunnleggjande kulturelle verdiar i samfunnet som demokrati, fridom osv, at hendinga er utløyst forsetteleg og at ho er vanskeleg for styresmaktene å handtere Sentrale omgrep Risiko handlar alltid om kva som kan skje i framtida og er derfor forbunde med uvisse. Uvissa knyter seg til om ei bestemt uynskt hending vil inntreffe og kva konsekvensane av denne hendinga vil bli. Derfor gjer vi risikoanalysar. Hadde vi vore sikre på kva som ville skje, hadde vi ikkje trengt å gjennomføre risikoanalysar. I risikoanalysar er ofte sannsyn brukt som mål på kor truleg vi meiner det er at ei viss hending vil inntreffe i løpet av eit gjeve tidsrom, ut frå kunnskapsgrunnlaget vårt (Aven m.fl. 2008). Verknadene av den uynskte hendinga på gjevne samfunnsverdiar kallar vi for konsekvensar. Risikoanalysane i NRB er vurderingar av: Sannsynet for at ei uynskt hending vil inntreffe. Kva konsekvensar hendinga eventuelt vil få. Uvissa knytt til analyseresultata (kunnskapsgrunnlag og sensitivitet). Risikobiletet inneheld, i tillegg til risikoresultata, skildringar av risikoområde og dei analyserte scenarioa (dei spesifikke hendingsgangane), kva slags føresetnader dei byggjer på og resonnementa attom vurderingane av sannsyn, konsekvensar og uvisse. Alle anslag for sannsyn og konsekvensar er vurderingar som blir gjorde ut frå gjeve kunnskapsgrunnlag - det er ikkje ein sann storleik som kan avdekkjast. I NRB gjer ekspertgrupper vurderingar i samsvar med ein definert metode og prosess ( jf. Rettleiar Nasjonalt risikobilete - prosess og metode, DSB 2013). Sluttresultatet (risikobiletet) er likevel DSB sine konklusjonar på grunnlag av ekspertvurderingane og dermed DSB sitt ansvar. Sårbarheit er det motsette av å vere robust (to sider av same sak). Kor sårbart eller robust samfunnet er, er eit mål for evna til å halde fram å fungere som tiltenkt når det blir utsett for ekstraordinære påkjenningar, som scenarioa i NRB representerer. Barrierane mot uynskte hendingar og konsekvensane av desse, avgjer kor sårbart eller robust eit samfunn er. 24 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

25 risiko Risikostyring er heile prosessen med å definere kva område og uynskte hendingar ein skal gjere risikoanalysar av, gjennomføre risikoanalysane, evaluere risikoresultata (om risikonivået er forsvarleg eller ikkje) og setje i verk eventuelle risikoreduserande tiltak. Risikoanalysane i NRB dekkjer dei tre fyrste av dei fem punkta i figuren under. Det er ikkje DSB sitt ansvar å evaluere om risikonivået er forsvarleg eller avgjere kva slags tiltak som eventuelt må setjast i verk. FASTSETJING AV KONTEKST KOMMUNIKASJON OG KONSULTASJON RISIKOVURDERING FAREIDENTIFISERING RISIKOANALYSE RISIKOEVALUERING OVERVAKING OG GJENNOMGÅING RISIKOHANDTERING Figur 4. Risikoanalyse er eitt av elementa i risikostyring (NS-ISO 31000:2009 Risikostyring - prinsipp og retningslinjer) Risiko og tilsikta hendingar Risiko knytt til tilsikta uynskte handlingar blir ikkje vurdert på same måte som for naturhendingar og store ulukker. I staden for eit risikobilete blir det utarbeidd ei årleg trugselvurdering for denne typen hendingar av Politiets sikkerheitsteneste (PST), Nasjonal sikkerheitsmyndigheit (NSM) og E-tenesta. Det er særleg endringar i trugselbiletet som blir vurdert. Trugselen blir vurdert ut frå kjent intensjon og kapasitet hjå gjerningspersonane. Trugselbiletet kan endre seg raskt ved ny kunnskap. Derfor blir det ikkje gjort vurderingar av sannsyn for tilsikta hendingar i NRB, slik som for naturhendingar og store ulukker. Medan faren for ei naturhending ofte blir vurdert i eit fleire hundre års perspektiv, gjeld vurderinga av ein trugsel her og no. DSB ynskjer å inkludere tilsikta handlingar i Nasjonalt risikobilete fordi også dette er hendingar som kan få svært alvorlege konsekvensar og som vi må vere førebudde på å møte. Dei trugar i stor grad dei same samfunnsverdiane som andre typar katastrofale hendingar. På grunn av den spesielle naturen ved desse hendingane, vurderer vi berre konsekvensane og ikkje sannsynet for dei i NRB. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

26 02.4 Kjelder til uvisse I tillegg til at uvisse er utgangspunktet for å gjere risikoanalysar, er det også uvisse knytt til resultata frå ein risikoanalyse (og andre analysar). Det er uvisse knytt til kunnskapsgrunnlaget for vurderingane som blir gjorde i analysen, kor vare resultata er overfor endringar i føresetnadene, kor eigna metoden er og tilfeldige variasjonar. Uvisse knytt til kunnskapsgrunnlaget for analysen kallar vi ofte for epistemisk uvisse. Alle risikoanalysar byggjer på kunnskap, men også på mangel på kunnskap. Kor god er «forklaringsmodellen» eller forståinga av fenomenet som blir analysert og kor gode data har vi? Denne uvissa er det viktig å seie noko om saman med presentasjonen av resultata frå risikoanalysen. Metodeuvisse er også ein uvissedimensjon. Kor eigna er den valde metoden for risikoanalyse i NRB til å seie noko om risiko knytt til katastrofale hendingar i det norske samfunnet framover? Dette drøftar vi kort i kapittel 3. Ein annan type uvisse som ofte blir adressert i kvantitative risikoanalysar er aleatorisk uvisse. Denne uvissa er knytt til tilfeldige variasjonar, førekomsten av hendingar og representativiteten av utvalet, og blir ofte uttrykt som statistisk signifikans. Sidan risikoanalysane i NRB hovudsakleg baserer seg på kvalitativ kunnskap og ikkje statistikk, er denne kjelda til uvisse mindre relevant. Elvik (1994) skildrar fire kjelder til uvisse i analysar: Statistisk uvisse, teoretisk uvisse, metodeteknisk uvisse og kontekstuell uvisse. Medan statistisk uvisse kan kvantifiserast gjennom statistiske metodar ( jf. aleatorisk uvisse), er dei tre andre kjeldene til uvisse vanskelege å kvantifisere. STATISTISK UVISSE TILFELDIGE VARIASJONAR I TALA OG REPRESENTATIVITETEN AV UTVALET TEORETISK UVISSE HALDBARHEITA AV FORKLARINGSMODELLEN OG FØRESETNADENE FOR HAN KJELDER TIL UVISSE VED ANALYSAR METODETEKNISK UVISSE KOR EIGNA METODEN ER TIL Å MÅLE DET VI YNSKJER Å MÅLE KONTEKSTUELL UVISSE KAN RESULTATA GENERALISERAST (SENSITIVITET FOR FØRESETNADENE) Figur 5. Figur som viser uvissekjelder knytt til teoretisk modell og metode (basert på Elvik, 1994). 26 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

27 risiko Behandling av uvisse i NRB For «verstefallsscenarioa» i NRB har vi per definisjon lite røynsle frå tilsvarande hendingar sidan dei skjer svært sjeldan. Statistikk er derfor utilstrekkeleg for å seie noko om sannsynet for ei slik hending. Tidlegare hendingar kan derimot bidra til forståing av fenomenet - korleis det oppstår og utviklar seg. For å kunne vurdere uvissa ved resultata frå ein risikoanalyse, må ein vite noko om kunnskapen og føresetnadene som analysen byggjer på, attåt metode og prosess for sjølve risikoanalysen. I NRB er det derfor lagt vekt på å presisere føresetnadene for scenarioa og analyseresultata. Det blir gjort ei uvissevurdering knytt til alle anslag for sannsyn og konsekvens i analysane og ei oppsummering av desse blir presentert saman med analyseresultata. Uvissa er skildra gjennom vurdering av kunnskapsgrunnlaget for analysen og sensitiviteten ved resultata for endringar i føresetnadene. Sensitive resultat kan i liten grad generaliserast og er vare for små endringar i scenarioa eller vurderingane som konklusjonane byggjer på. For å vurdere styrken i kunnskapsgrunnlaget er det brukt tre indikatorar som føreslege av Flage & Aven (2009): 1. Tilgangen på relevante data og røynsler. 2. Forståinga av hendinga/fenomenet som blir analysert (kor god er forklaringsmodellen?). 3. Semje blant ekspertane som deltek i risikoanalysen. FOR «VERSTEFALLSSCENARIOA» I NRB HAR VI PER DEFINISJON LITE RØYNSLE FRÅ TILSVARANDE HENDINGAR SIDAN DEI SKJER SVÆRT SJELDAN. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

28 TERRORÅTAK I OSLO 22. JULI 2011 Bomba som g jekk av i Reg jeringskvartalet førte til omfattande skadar på bygningen, fyrst og fremst høgblokka. Foto ntb / Scanpix Uværsdag på Brusand APRIL NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

29 METODE OG PROSESS 03 METODE OG PROSESS Ein felles framgangsmåte for risikoanalysane i NRB skal sikre konsistens i måten dei ulike scenarioa blir analyserte på. Metode og prosess er skildra i ein eigen rettleiar som blir brukt i gjennomføringa av dei ulike analysane. DSB har ansvaret for den brukte framgangsmåten og konklusjonane frå analysane, men er avhengig av mange ulike sektoretatar og fagmiljø i innhenting av bakgrunnskunnskap og dei faktiske risikovurderingane. Det Nasjonale risikobiletet blir utarbeidd i fire trinn. TRINNA I UTARBEIDINGA AV NASJONALT RISIKOBILETE 1. Definisjon av samfunnsverdiane som skal vernast. 2. Identifisering av uynskte hendingar og utvikling av scenario. 3. Gjennomføring av risikoanalysar av scenarioa. 4. Presentasjon av resultata frå risikoanalysane. Figur 6. Framgangsmåte for risikoanalysane i Nasjonalt risikobilete. Trinn 1: Definisjon av samfunnsverdiane som skal vernast Utgangspunktet for å gjere ein risikoanalyse er at det finst verdiar ein ynskjer å verne mot konsekvensar av uynskte hendingar. Konsekvensane av dei uynskte hendingane i NRB blir vurderte i forhold til korleis dei påverkar fem overordna samfunnsverdiar. Desse er operasjonaliserte i åtte konsekvenstypar. Dei fem samfunnsverdiane med tilhøyrande konsekvenstypar er: Liv og helse - dødsfall - skadar og sjukdom Natur og miljø - langtidsskadar på natur og miljø Økonomi - finansielle og materielle tap Samfunnsstabilitet - sosial uro - påkjenningar i dagleglivet Styringsevne og territoriell kontroll - svekt nasjonal styringsevne - svekt kontroll over territorium DSB NASJONALT RISIKOBILETE

30 METODE OG PROSESS For å vurdere storleiken av dei ulike konsekvensane, blir konsekvenstypane delte inn i intervall frå svært små til svært store. I rapporten er alle konsekvensar presenterte per scenario. Intervalla får også ein talverdi - ein skåre - som gjer det mogleg å presentere scenarioa i eit diagram for kvar samfunnsverdi og i ei risikomatrise som viser både sannsyn og samla konsekvens. Trinn 2: Identifisering av uynskte hendingar som trugar samfunnsverdiane Dei uynskte hendingane blir delte inn i tre hendingstypar ut frå korleis dei oppstår: naturhendingar store ulukker tilsikta hendingar «Naturhendingar» kjem av naturlege fenomen som vêr, klima, geografi, grunnforhold osv. «Store ulukker» kjem av menneskeleg verksemd. «Tilsikta hendingar» blir utførte av nokon med intensjon om å skade andre menneske eller samfunnet. Innanfor kvar hendingstype er det fleire uynskte hendingar som ein må forstå og analysere innanfor kvar sin kontekst. Dei tilhøyrer ulike risikoområde og desse blir skildra i rapporten framfor kvar enkelt analyse. Dei uynskte hendingane ein går ut frå er viktigast innanfor kvart risikoområde, blir skildra kort. Nokre uynskte hendingar blir valde ut for å blir analyserte i NRB. Sidan dette i utgangspunktet er generelle hendingar med eit stort spekter av moglege konsekvensar, utviklar ein hendinga som skal analyserast til eit scenario - ein heilt spesifikk hendingsgang innanfor ramma av den uynskte hendinga. Scenarioskildringa inneheld medverkande faktorar til hendinga, geografisk plassering, tidspunkt og kor lenge hendinga varer, styrken på hendinga og følgjehendingar. Det spesifiserte scenarioet skal vere eit verstefallsscenario som synleggjer dei alvorlegaste konsekvensane hendinga kan få på spekteret av samfunnsverdiar. Verstefallsscenarioet skal likevel ikkje vere utenkjeleg eller urealistisk; det skal vere mogleg at det kan skje i løpet av eitt år. SPESIFIKT SCENARIO (T.D. «GUDRUN» I INDRE OSLOFJORD) HENDING (T.D. STORM) RISIKOOMRÅDE (T.D. EKSTREMVÊR) Figur 7. Figur som viser samanhengen mellom risikoområde, uynskte hendingar og scenario. 30 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

31 METODE OG PROSESS Sams for verstfallsscenarioa er at dei: Dei skal vere tenkjelege å kunne skje i løpet av eitt år. Dei skal truge ein eller fleire av samfunnsverdiane. Dei skal ha tverrsektorielle konsekvensar og krevje tverrsektoriell handtering. Dei skal krevje ekstraordinær innsats frå styresmaktene. Dei skal byggje på ei hending som faktisk har skjedd. Trinn 3: Gjennomføring av risikoanalysar av scenarioa Risikoanalysane blir hovudsakleg gjennomførte som ein kvalitativ ekspertanalyse i eit arbeidsseminar. På førehand gjer ein eit førearbeid med å innhente relevant kunnskap og røynsle frå tilsvarande hendingar i inn- og utland. Dette blir presentert for deltakarane på seminaret saman med ei detaljert skildring av scenarioet som skal analyserast. Det er to årsaker til valet av ekspertanalysar som framgangsmåte: 1. Det finst per definisjon ikkje tilstrekkelege røynsler eller data for det enkelte scenarioet til at det kan gjerast reine kvantitative analysar. Verstefallsscenarioa har ikkje skjedd før i denne konteksten - dei har lågt sannsyn og svært store konsekvensar. 2. Ekspertseminara utviklar tverrfagleg kunnskap og skaper felles forståing av eit fenomen, som det er viktig for samfunnet å ha kompetanse på. Dessutan gjev diskusjonane deltakarane innsikt i kvarandre sine fagområde og auka forståing av breidda av konsekvensar scenarioa ofte har. Figuren under er ein modell av hendingsgangen før og etter ei uynskt hending og fungerer som eit rammeverk for analysane ein gjer på ekspertseminara (bow tie-modell). «Bow tie»-modell for risikoanalyse Sannsynsreduserande barrierar Konsekvensreduserande barrierar Medverkande faktor 1 Konsekvens 1 Konsekvens 2 Medverkande faktor 2 UYNSKT HENDING Konsekvens 3 Medverkande faktor 3 Sårbarheit Uvisse Sårbarheit Konsekvens 4 Uvisse Figur 8. Bow tie-modell for gjennomføring av risikoanalyse. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

32 METODE OG PROSESS Det er som regel deltakarar på seminara som blir arrangerte av DSB. Deltakarane kjem frå dei ulike samfunnssektorane og akademiske fagmiljøa som er vurderte å ha best kjennskap til hendinga ein studerer - både til hendingsgang, etablert beredskap og moglege konsekvensar. Figur 9. Scenarioa som blir analyserte i NRB er «tenkjelege verstefallsscenario» - ikkje daglegdagse ulukker og heller ikkje dei mest ekstreme hendingane ein kan førestille seg. Ekspertane på seminara skal oppgje både eit sannsyn for at scenarioet vil skje og kor store konsekvensane vil bli innanfor kvar konsekvenstype. Sjølv om analysane ikkje er baserte på matematikk, blir både sannsyn og konsekvensar talfesta i størst mogleg grad og ikkje berre kategorisert som høg/låg og store/små. Deretter blir dei pårekna storleikane plasserte inn i intervall. Både intervalla og måleeiningane (tal, omfang, lengd osv.) varierer mellom konsekvenstypane. Sannsynet blir oppgjeve som det tidsrommet den uynskte hendinga er rekna å ville skje innanfor, og blir rekna om til prosentvis sannsyn for at hendinga vil skje i løpet av eitt år. Ekspertanalysar som metode har sine styrkar, som kunnskapsoverføring og effektivitet, men også veikskapane sine. Kvaliteten og presisjonen på vurderingane av sannsyn og konsekvensar er avhengig av både kompetansen som er representert og prosessen i seminaret. Det er vanskeleg å vite sikkert om ein har fått med dei mest kompetente personane til å belyse scenarioet. Prosessen i seminaret kan også variere frå å vere svært open og effektiv, til å dreie inn i bestemte spor og leggje vekt på somme aspekt meir enn andre. Konsekvens Sannsyn Ekstreme hendingar Tenkjelege verstefallsscenario (NRB) Daglegdagse hendingar Trinn 4: Presentasjon av resultata frå risikoanalysane Resultata frå risikoanalysane av dei konkrete scenarioa blir presenterte både verbalt med føresetnader og grunngjevingar, og i matriser med kategorisering i intervall. Sannsyn, konsekvensar og uvisse blir presenterte kvar for seg og samla til slutt. Grunnlaget for presentasjonen er ein «Mal for vurdering av sannsyn, konsekvensar og uvisse» som er utarbeidd av DSB. Han inneheld ei rekkje tabellar som blir fylte ut etter arbeidsseminara. Malen blir også brukt i arbeidsseminara som grunnlag for diskusjonane. Her er konsekvenstypane operasjonaliserte og skildra i detalj slik at dei blir vurderte likt frå analyse til analyse. Intervalla speglar at det er hendingar med lågt sannsyn og store konsekvensar som blir analyserte. Sannsynsskalaen går ned til «sjeldnare enn ein gong i løpet av år» og konsekvenstypen «dødsfall» opp til «meir enn 300». Sidan intervalla må bli store, blir dei pårekna verdiane plasserte på ein tredelt skala innanfor kvart intervall for å nyansere vurderinga. 32 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

33 Medverkande faktor 1 Medvirkande faktor 2 Medvirkande faktor 3 UYNSKT HENDING Medvirkande faktor 1 Medvirkande faktor 2 Medvirkande faktor 3 Konsekvens 1 Konsekvens 2 Konsekvens 3 Konsekvens 4 UYNSKT HENDING Konsekvens 1 Konsekvens 2 Konsekvens 3 Konsekvens 4 Medvirkande faktor 1 Medvirkande faktor 2 Medvirkande faktor 3 UYNSKT HENDING Konsekvens 1 Konsekvens 2 Konsekvens 3 Konsekvens 4 Medvirkande faktor 1 Medvirkande faktor 2 Medvirkande faktor 3 UYNSKT HENDING Medvirkande faktor 1 Medvirkande faktor 2 Medvirkande faktor 3 Medvirkande faktor 1 Medvirkande faktor 2 Medvirkande faktor 3 Konsekvens 1 Konsekvens 2 Konsekvens 3 Konsekvens 4 UYNSKT HENDING UYNSKT HENDING Konsekvens 1 Konsekvens 2 Konsekvens 3 Konsekvens 4 Konsekvens 1 Konsekvens 2 Konsekvens 3 Konsekvens 4 METODE OG PROSESS Scenarioa som blir analyserte, har ofte ein kompleks hendingsgang og kan bestå av eit knippe med hendingar. Det er utløysande hendingar som skjer før den uynskte hendinga, som blir analyserte, og som er føresetnader for at hovudhendinga skal skje. Det er samanfallande hendingar som skjer samstundes med hovudhendinga og som påverkar den vidare hendingsgangen. Ikkje minst er det følgjehendingar som skjer i kjølvatnet av den uynskte hendinga og som kan bidra sterkt til konsekvensane. Utløysande hendingar Følgjehendingar Medverkande faktorar UYNSKT HENDING Konsekvensar Samanfallande hendingar Figur 10. Bow tie-modell som viser komplekse hendingsgangar. I til dømes flaumscenarioet er ein varmluftsfront medverkande faktor, kraftig snøsmelting ei utløysande hending og brot i flaumverk ei samanfallande hending. Øydelagde kraftmaster og vegar er følgjehendingar, som medverkar til dei endelege konsekvensane av den uynskte hendinga flaum. Kvar av hendingane kan i utgangspunktet plasserast midt i sløyfediagrammet og analyserast som den uynskte hendinga, så det er eit metodisk val kva ein ynskjer å fokusere mest på. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

34 NATUR HENDINGAR JÆREN, NOVEMBER 2011 Uvêret Berit herja på Rogalandskysten vinteren Foto ntb/scanpix 34 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

35 aturhendingar blir utløyste av naturkrefter eller naturlege fenomen og ikkje av menneskeleg aktivitet. Naturen sjølv er årsak til hendinga og konsekvensane kan ramme menneske og samfunnet elles. Også sjukdom hjå planter, dyr og menneske er med blant dei naturutløyste hendingane. Kontinuerlege, naturlege prosessar som vêr, vind og geologiske forhold er med på å forme og slite landskapet rundt oss. Denne nedslitinga har gått føre seg til alle tider og har ført til katastrofar av ulike storleikar og omfang. Prosessane vil også i framtida kunne føre til flaumar, skred, stormar og orkanar. Endringar i klima gjev potensial for meir ekstremvêr og vil skape nye utfordringar for arbeidet med samfunnstryggleik og beredskap på lokalt, regionalt og nasjonalt nivå. Generelt blir Noreg rekna for å vere godt rusta overfor dei utfordringane naturen byr på. Likevel viser røynsler at vi vil stå overfor ei rekkje utfordringar når det gjeld å handtere dei verkeleg store naturutløyste hendingane i Noreg. Den kanskje største utfordringa for samfunnstryggleiken i tida framover vil vere å handtere konsekvensane av dei klimaendringane som vi no ser konturane av. For å kartleggje risiko og redusere sårbarheita for naturutløyste katastrofar og hendingar, bruker vi ulike former for risiko- og sårbarheitsanalysar (ROS-analysar). 1 RISIKOOMRÅDE Side 36 EKSTREMVÊR Side 48 FLAUM Side 56 SKRED Side 70 EPIDeMI Side 78 SKOGBRANN Side 86 ROMVÊR Side 94 VULKANSK AKTIVITET 1 Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (2007): Nasjonal sårbarheits- og beredskapsrapport (NSBR) DSB NASJONALT RISIKOBILETE

36 KVINNHERAD I HORDALAND, AUGUST 2005 Stor vassføring i Furebergfossen etter ein periode med kraftig nedbør. Foto ntb/scanpix 36 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

37 RISIKOOMRÅDE / EKSTREMVÊR 04 EKSTREMVÊR Bakgrunn Ekstremvêr kan skildrast som situasjonar der vêret utgjer ein fare for liv, tryggleik, miljø og materielle verdiar. Ekstremvêr kan omfatte stormar, orkanar, isstormar, mykje nedbør (inkludert store snømengder) og ekstreme temperaturar. 2 Det er venta at klimaendringane vil føre til meir ekstremvêr i åra som kjem. 3 I dei seinare åra har fleire land i verda vorte sterkt råka av naturkatastrofar og ekstremvêrsituasjonar. Frå 1970 fram til i dag har det vore ein gradvis auke i talet på naturkatastrofar i verda, og følgjeleg har dei økonomiske tapa også stige. På verdsbasis miste svært mange (ca ) livet på grunn av slike hendingar i 2010, og dei økonomiske kostnadene vart svært store som følgje av naturkatastrofar eller hendingar utløyste av ekstremvêr. 4 Stormar og orkanar Stormen Dagmar råka Noreg, Sverige og Finland i desember 2011 med vindar over orkan styrke. 5 Målt i vindstyrke var ikkje Dagmar like sterk som nyttårsorkanen i 1992, men medførte likevel store materielle skadar. Naturskadeerstatningane vart rekna til 876 millionar kroner. 6 Kraftforsyninga vart råka og til saman kundar miste straumen, av desse var utan straum i over eit døgn. 7 Stormen førte i tillegg til bortfall av Internett og fast- og mobilnett for mange tusen kundar. 8 Det var redusert dekning i delar av naudnettet i Akershus og Buskerud som følgje av straumutfall. Dagmar skapte også store problem på vegane og i kollektivtrafikken. Mange hovudvegar og mindre vegar vart stengde, ferjer var ute av drift og heile eller delar av fleire jernbanestrekningar vart stengde. Dette medførte ekstra utfordringar både for opprydning og feilretting frå nettselskapa, og for kommunane si handtering av hendinga. Nyttårsorkanen på Nordmøre i 1992 tok eitt menneskeliv og er ein av dei største naturkatastrofane gjennom tidene i Noreg målt i tapte verdiar. Orkanen skadde til bygningar, og det var også store skadar på infrastruktur, kulturminne, havbruksanlegg og ikkje minst på skog. Bortfall av elektrisk kraft gav monaleg driftstap for næringslivet, og kriseliknande provisoriske energiløysingar vart somme stader tekne i bruk i lang tid. Det økonomiske tapet er rekna til vel to milliardar kroner, når eigendelar og tap ved driftsproblem er haldne utenfor. 9 2 St.meld. nr. 22 ( ) Samfunnssikkerhet. Samvirke og samordning. 3 Husabø, Idun A. (2010): Ekstremvêrhendingar. Erfaringsgrunnlag for klimatilpassing hos fylkesmannen; NOU 2010:10 Tilpassing til eit klima i endring. 4 Sigma, Swiss Re. No 1/2011. Natural catastrophes and man-made disasters in 2010: A year of devastatingand costly events. 5 Meteorologisk institutt ( Finansnæringens Fellesorganisasjon ( Noregs vassdrags- og energidirektorat (2012): Første inntrykk etter ekstremværet Dagmar, julen 2011, NVE rapport 3/ Post- og teletilsynet (2012): Foreløpige erfaringer og forslag til tiltak etter ekstremværet Dagmar, PT-rapport nr Finansnæringens Fellesorganisasjon ( DSB NASJONALT RISIKOBILETE

38 RISIKOOMRÅDE / EKSTREMVÊR Stormen Gudrun i januar 2005 blir omtalt som den mest øydeleggjande stormen som har råka Skandinavia i moderne tid. I Sverige, som vart hardast rammet, omkom 18 personar. Omtrent innbyggjarar miste straumen, og store skogsområde vart øydelagde. Kostnadene som stormen påførte næringsliv og offentleg sektor er rekna til ca. 20,8 milliardar kroner. 10 Nedbør Nedbørmangel kan føre til tørke og ramme jordbruk og matproduksjon. I Noreg kan lite nedbør skape utfordringar på grunn av lite tilsig til kraftmagasina og dermed låg magasinfylling, noko som igjen kan bidra til redusert tilbod av elektrisitet. Overføring av kraft frå utlandet vil til ein viss grad motverke denne effekten. Unormalt lite nedbør hausten 2002 resulterte i svært lite vatn i magasina ved inngangen til vinteren. Ved årsskiftet 2002/2003 var fyllingsgraden i vassmagasina svært låg. Kraftsituasjonen var bekymringsfull gjennom heile vinteren, men mykje nedbør og mildvêr i januar bidrog til at ein meir alvorleg situasjon vart unngått. I 2010 resulterte lite nedbør kombinert med tidleg vinter og låge temperaturar til rekordlåg magasinfylling og høge straumprisar. Situasjonen innebar ingen akutt fare for rasjonering, men gav ei påminning om sårbarheita ved nedbørmangel. Klimaprognosar tyder samstundes på at vêret skal bli våtare, og det er indikasjonar på at talet på tilfelle med kraftig nedbør har auka dei siste tiåra. 11 I 2011 var det nedbørmengder langt over normalen i Noreg, og året var det våtaste sidan Det er likevel grunn til å tru at klimaet vil variere i åra som kjem, og at periodar med lite nedbør og kalde vintrar også vil førekome. 12 Risiko Stormar og orkanar Kraftige stormar og orkanar er dei formene for ekstremvêr som fører med seg størst skadar i Noreg, særleg i kombinasjon med stormflo. Utgangspunktet for sterke stormar og orkanar er lågtrykk som frigjer varme som ofte fører til store nedbørmengder. Det kan samstundes oppstå stormflo som følgje av at vasstanden stig på grunn av sterk vind og lågt lufttrykk. 13 Stormflo skaper fleire konsekvensar og utfordringar i tillegg til dei som følgjer av sterk vind. På grunnlag av mange år med observasjonar og sannsynsutrekningar, kan ein estimere returperiodar for ekstreme vindforhold. Returperiode er eit uttrykk for kor ofte slik vind førekjem. For Mørekysten er returperioden for ein så sterk orkan som orkanen i 1992 estimert til over 200 år. 14 Klimamodellar viser lita eller inga endring i gjennomsnittlege vindforhold i Noreg fram mot år Men samstundes vil ein tendens dei komande tiåra vere noko auka sannsyn for kraftig storm og orkan, også i område som tidlegare ikkje har vore råka av denne typen ekstremvêr, til dømes Oslofjordregionen. Det kan førekome tilfelle med sterk vind frå uvanlege vindretningar. 15 Skadar på bygningar som følgje av vind og flygande gjenstandar er typiske konsekvensar av ekstreme vindforhold. Kraftforsyninga er også sårbar for stormar, og særleg er tre som fell over kraftlinjer eit problem. Då ei rekkje infrastrukturar og samfunnsfunksjonar er avhengige av kontinuerleg straumtilførsel, vil bortfall av straum i seg sjølv medføre svært store utfordringar for samfunnet. I tilfelle der stormar og orkanar fører med seg store nedbørmengder, kan dette også medføre problem for vassog avløpssystem. 16 Nedbør Nedbørmangel i Noreg kan fyrst og fremst medføre utfordringar for kraftforsyninga. I situasjonar med svært pressa kraftforsyning, der vanlege prismekanismar ikkje er tilstrekkelege for å oppnå balanse mellom produksjon og forbruk (inkludert import og eksport), må andre verkemiddel takast i bruk. I verste fall kan rasjonering av straum bli naudsynt for å forhindre ein alvorleg kraftsituasjon med sterkt reduserte straumleveransar eller fullstendig bortfall av straum. Ein slik situasjon vil innebere store utfordringar. Elektrisitet er heilt naudsynt for å oppretthalde ei rekkje kritiske samfunnsfunksjonar som blant anna elektronisk 10 Myndigheten för samhällsskydd och beredskap (MSB) Krishantering i stormens spår. Sammanställning av myndigheternas erfarenheter. KBM-rapport (www. msb.se) 11 Meteorologisk institutt ( NOU 2010:10 Tilpassing til eit klima i endring. 13 Meteorologisk institutt ( Meteorologisk institutt ( Haugen and Iversen (2008): Response in extremes of daily precipitation and wind. Meteorologisk institutt. 16 St.meld. nr. 22 ( ) Samfunnssikkerhet. Samvirke og samordning; NOU 2010:10 Tilpassing til eit klima i endring. 38 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

39 RISIKOOMRÅDE / EKSTREMVÊR kommunikasjon, bank og finans, helse- og sosialtenester, politi og naudetatar. Bortfall av desse funksjonane vil ramme både hushald, private verksemder og det offentlege. 17 Klimaprognosar tilseier at Noreg vil få eit varmare og våtare klima. 18 For vasskraftproduksjonen og forsyningstryggleiken kan dette vere ei positiv utvikling. Meir nedbør, kombinert med høgare temperaturar og kortare vintrar, vil kunne gje grunnlag for auka vasskraftproduksjon og redusert energibehov til oppvarming. 19 Samstundes kan store mengder nedbør representere ein fare. Jordskred blir ofte utløyst av mykje nedbør, og sannsynet for fjellskred aukar også ved store nedbørmengder. 20 Nedbør kan øydeleggje store materielle og kulturelle verdiar, og store delar av infrastrukturen i samfunnet er utsett ved den typen ekstremvêr. 21 Auka mengder avløps- og overvatn i tettbygde og urbane område kan også bli ei utfordring. Førebygging og beredskap Klimaet er i endring, og forskarar peikar på at vi vil oppleve fleire ekstremvêrhendingar som følgje av klimaendringane. Kor store konsekvensar ulike typar klimaekstrem vil få, er heilt avhengig av korleis vi førebur oss. Meir robust infrastruktur, og etablering av system for tidleg varsling, er viktige tilpassingstiltak. Etter nyttårsorkanen i Møre og Romsdal i 1992 vart det etablert ein nasjonal plan for varsling av ekstreme vêrhendingar. Meteorologisk institutt har ansvaret for beredskapsplanen, som skal syte for at ulike instansar er førebudde og i størst mogleg grad kan oppretthalde infrastrukturen i samfunnet. Varslinga går fyrst til hovudredningssentralane og NVE si flaumvarslingsteneste, deretter til andre beredskapsaktørar både på nasjonalt, regionalt og lokalt nivå. Beredskapsplanen har vist seg å vere eit godt hjelpemiddel for å avgrense skadar og redde liv. 23 Forskrifta om kraftrasjonering 24 har som føremål å sikre at kraftrasjonering blir gjennomført på ein samfunnsmessig rasjonell måte. Forskrifta må aktiverast av Olje- og energidepartementet i kvart enkelt tilfelle. Verkemidla som blir tilgjengelege for rasjoneringsetaten Noregs vassdrags- og energidirektorat (NVE), omfattar informasjons- og sparekampanjar, marknadstiltak, rekvisisjon av energi frå produsentar, utkopling av forbruk eller tvangsmessige leveringsinnskrenkingar. I samsvar med rasjoneringsforskrifta blir det gjort vedtak som pålegg Kraftforsyningas beredskapsorganisasjon (KBO) å førebu rasjoneringsplanar for alle forsyningsområde. I praksis inneber det at alle nettselskap er pålagde å ha ein beredskapsplan for kraftrasjonering. Den enkelte sektoren og det enkelte forvaltningsnivået har eit sjølvstendig ansvar for å redusere konsekvensane av klimaendringar innanfor eige ansvarsområde. Ansvaret for klimatilpassing ligg både hjå det offentlege, næringslivet og privatpersonar. For å redusere konsekvensane er det viktig både med førebygging, til dømes gjennom arealplanlegging, og ein beredskap for å handtere situasjonen når han oppstår. Plan- og bygningslova med tilhøyrande forskrifter og sivil-beskyttelseslova 22 er sentrale for å vareta omsynet til naudsynte klimatilpassingar. Plan- og bygningslova set blant anna krav til vurdering av naturskade ved all byggjeaktivitet i Noreg. 17 Nasjonalt risikobilde 2012, fordjupingsdel Kommunane sin beredskap mot bortfall av elektrisk kraft og Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (2012): Samfunnets sårbarheit overfor bortfall av elektronisk kommunikasjon. 18 NOU 2010:10 Tilpassing til eit klima i endring. 19 «Varmere og våtere klima positivt for kraftbransjen» ( Norges Geotekniske Institutt ( NOU 2010:10 Tilpassing til eit klima i endring. 22 Lov av 25. juni 2010 Lov om kommunal beredskapsplikt, sivile beskyttelsestiltak og Sivilforsvaret (sivilbeskyttelseslova). 23 Meteorologisk institutt ( FOR nr 1421: Forskrift om planlegging og gjennomføring av rekvisisjon av kraft og tvangsmessige leveringsinnskrenkninger ved kraftrasjonering. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

40 Scenario 04.1 Storm i indre Oslofjord Ei uynskt hending innanfor risikoområdet «ekstremvêr» er ein kraftig storm i eit tettbygd område. For å belyse kor alvorlege konsekvensane av ei slik hending kan bli, er det gjennomført risikoanalyse av eit konkret «verstefallsscenario». Føresetnader for scenarioet Tidspunkt Ei natt i oktober kl. 03 Lengd 16 timer Vindstyrke Middelvind 19 m/s med vindkast på 34 m/s (orkan) Hending som kan samanliknast Stormen Gudrun i 2005 Vêrforhold mm regn før stormen, temperatur på 5 C under stormen, kuldeperiode etterpå Samanfallande hending Springflo Følgjehendingar Stormflo på 250 cm indre Oslofjord Bortfall av straum (skadar på distribusjonsnett) Ureining av drikkevatn (overvatn og manglande reinsing) Lokalisering Inst i og nord for Oslofjorden. Breidd på området som blir råka, er km. 40 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

41 Vurdering av sannsyn Ein storm i dette området og med denne vindstyrken vil statistisk sett førekome ein gong i løpet av 50 år. Det vil ofte vere samanfall med kraftig nedbør, men sjeldan med kraftig springflo. Det skildra scenarioet er forventa å skje ein gong i løpet av 100 år, dvs. at sannsynet er 1 % for at det skjer i løpet av eitt år. Det er ei relativt hyppig hending blant dei som blir vurderte i Nasjonalt risikobilete (NRB) og fell inn under kategorien høgt sannsyn (1 gang i løpet av 10 til 100 år). Meteorologiske data over ein lang tidsperiode gjev i utgangspunktet eit godt kunnskapsgrunnlag for å vise eit sannsyn. Sidan denne stormen fell saman med springflo og treff eit lite stormutsett område, er det likevel lite røynsle med så kraftig storm her. Klimaendringar kan auke sannsynet for slike hendingar framover sidan det er venta oftare og kraftigare stormar og nedbør, også på nye stader. Kunnskapsgrunnlaget for å vise sannsyn for det spesifikke scenarioet er vurdert som middels godt på ein tredelt skala frå liten til stor. Anslaget for sannsynet er sensitivt i forhold til føresetnaden om springflo. Basert på kunnskapsgrunnlaget og sensitiviteten blir uvissa i sannsynsanslaget vurdert som moderat. Tabell 1. Skjematisk presentasjon av resultat frå risikoanalysen. Sannsynsvurdering SVÆRT LÅG LÅG Middels HøG Svært høg Forklaring Sannsyn for at hendinga kan skje i løpet av eitt år: 1 % Konsekvensvurdering Ein gang kvart 100. år basert på historiske data SAMFUNNSVERDI KONSEKVENSTYPE SVÆRT SMÅ SMÅ Middels Store Svært store Liv og helse Dødsfall Skadar og sjukdom Rundt 100 dødsfall som direkte eller indirekte konsekvens Mellom skadde eller sjuke som direkte eller indirekte konsekvens Natur og miljø Langtidsskadar km 2 skog blir øydelagd års oppryddingsarbeid Økonomi Finansielle og materielle tap milliardar kroner Sosial uro Kjent fenomen, men vanskeleg å sleppe unna Samfunnsstabilitet Påkjenningar i dagleglivet Fleire hundre tusen blir råka av mangel på straum og reint vatn i nokre dagar. Redusert framkomst for alle transportmiddel Styringsevne og kontroll Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Ikkje relevant Ikkje relevant SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett middels store konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse DSB NASJONALT RISIKOBILETE

42 SCENARIO 04.1 / STORM I INDRE OSLOFJORD Vurdering av konsekvensar Konsekvensane av det gjevne scenarioet blir samla sett vurderte som middels store. Scenarioet vil fyrst og fremst truge samfunnsverdiane liv og helse og økonomi. I tillegg vil scenarioet medføre det som i NRB blir definert som sosial uro, attåt nokre langtidsskadar på natur og miljø. Uvissa knytt til dei ulike konsekvenstypane varierer frå lita til stor. Samla sett blir uvissa knytt til konsekvensvurderinga vurdert som moderat samanlikna med andre vurderingar i NRB. Liv og helse Størst uvisse er knytt til talet på dødsfall, skadde og sjuke som direkte eller indirekte konsekvens av stormen. Talet på dødsfall som direkte følgje av stormen (under stormen eller oppryddingsarbeidet etterpå), er venta å vere minst 20 basert på røynsler frå stormen Gudrun i Sverige i Når ein tilsvarande storm råkar eit langt meir tettbygd område som indre Oslofjord - samstundes med ei stormflo forventar ein eit høgare tal drepne og skadde. Det skriv seg frå øydelegging av bygningar og konstruksjonar, treff av lause gjenstandar i lufta og kaotiske trafikkforhold både på veg, jernbane, sjøen og i lufta - i tillegg til tre og stolpar som veltar, som var det som kravde flest liv i Sverige i Det vil sannsynlegvis også vere dødsfall, skadar og sjukdom som indirekte følgje av stormen på grunn av transportulukker (skadd infrastruktur) og mangelfull akutthjelp til sjuke og eldre på grunn av redusert framkomst og svikt i kommunikasjonssystem. Utfallsrommet er stort sidan det er snakk om konsekvensar av fleire samtidige hendingar og følgjehendingar. Ein går ut frå at talet på dødsfall totalt sett - som direkte og indirekte følgje av stormen - kan bli rundt 100. Talet på alvorleg skadde eller sjuke som direkte eller indirekte følgje av stormen, er venta å bli over 500. Talet på skadde og sjuke vil fyrst og fremst vere avhengig kor lenge straumbortfallet varer og i kva grad stormfloa ureinar drikkevatnet. Økonomi Det materielle tapet er rekna til å vere høgt og liggje på mellom 10 og 15 milliardar kroner. Dette er primært reparasjons- og gjenoppbyggingskostnader knytte til øydelagde bygningar og infrastruktur som vegar, kraftforsyning og vass- og avløpssystem. Samfunnsstabilitet Kritisk infrastruktur som kraftleidningar, vegnett og vatn og avløp, vil få omfattande lokale skadar med konsekvensar for mange i ein kortare periode. Skadane er venta å vere minst i sjølve Oslo, blant anna på grunn av ein robust infrastruktur for kraftforsyning (nedgravne kablar). Mellom og menneske kan få redusert vasskvalitet i ca. ei veke på grunn av overvatn og manglande reinsing som følgje av straumbortfall. Som følgje av skadar på kraftleidningar går ein ut frå at rundt husstandar kan råkast av straumbortfall og miste tele- og datakommunikasjon i 1-7 dagar. Straumforsyninga til Oslo er vurdert å vere robust og dimensjonert for ein storm av denne styrken, men distribusjonsnettet utanfor hovudstaden er meir variabelt og sårbart. Straumbortfall kan føre til svikt i helse- og omsorgstenester, problem med oppvarming av hus og bygningar, attåt ureining av drikkevatn. Ein går ikkje ut frå at det er behov for evakuering. Det er ikkje forventa at stormscenarioet vil skape noka vesentleg sosial uro. Storm er ei familiær hending som i utgangspunktet ikkje er spesielt skremmande. At ein ikkje utan vidare kan unngå ein storm, kan likevel skape ei kjensle av ubehag og avmakt. Styringsevne og territoriell kontroll Stormscenarioet er ikkje venta å verke inn på den nasjonale styringsevna eller kontroll over territorium. Natur og miljø Det er venta å bli omfattande, men ikkje uopprettelege skadar på skogen i delar av det stormråka området. Anslagsvis km 2 skog vil bli skadd eller øydelagd og det vil ta frå tre til ti år å få rydda opp. Kunnskapsgrunnlaget for å gå ut frå dette blir vurdert som godt og er basert på røynsle frå tilsvarande stormar. 42 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

43 SCENARIO 04.1 / STORM I INDRE OSLOFJORD Tabell 2. Vurdering av uvisse knytt til anslaga for sannsyn og konsekvensar. Uvissevurdering VURDERING AV KUNNSKAPSGRUNNLAGET FORKLARING Tilgang på relevante data og røynsler Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet) Semje blant ekspertane (som har delteke i risikoanalysen) Røynsle med nokre få tilsvarande stormar. Gode meteorologiske modellar, men meir usikre samtidige hendingar og følgjehendingar. Ingen store usemjer blant ekspertane. Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene anslaga for sannsyn og konsekvensar? Samla vurdering av uvisse Både sannsyn og konsekvensar er sensitive for føresetnaden om samtidig springflo. Uvissa knytt til vurderingane av sannsyn og konsekvensar blir vurdert som moderat til lita. Tabell 3. Plassering av scenarioet i risikomatrise. «Storm i indre Oslofjord» - samla risiko SVÆRT STORE KONSEKVENSAR STORE MIDDELS SMÅ SVÆRT SMÅ SVÆRT LÅG LÅG MIDDELS HØG SVÆRT HØG SANNSYN Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse Stormscenarioet er vurdert å ha høgt sannsyn og middels store samfunnskonsekvensar. Uvissa rundt anslaga er samla sett vurdert som moderat. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

44 Scenario 04.2 Langvarig straumrasjonering Ei uynskt hending innanfor risikoområdet «ekstremvêr» er ein situasjon med langvarig straumrasjonering i eit område med eit stort tal innbyggjarar. For å belyse kor alvorlege konsekvensane av ei slik hending kan bli, er det gjennomført risikoanalyse av eit konkret «verstefallsscenario». 25 Føresetnader for scenarioet Tidspunkt Hendingsgang Samanfallande hendingar Medverkande faktorar Frå 1. mars til 15. mai (to og ein halv månad) Frå 1. mars blir all kraftkrevjande industri pålagd å kople ut, samstundes som ein unnfører kvoterasjonering Frå 15. mars blir sonevis roterande utkopling sett i verk (soner blir kopla ut i ein roterande tidssyklus). Rasjoneringa blir avslutta 15. mai då vårsmeltinga tek til begynner Kraftsituasjonen elles Norden og Europa er stram, og utsiktene til import er svært avgrensa To sesongar med lite nedbør i framkant Låg fyllingsgrad vassmagasin Tidleg og kald vinter fører til stort straumbehov Lokalisering Bestemt område i Noreg med innbyggjarar. 44 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

45 Vurdering av sannsyn Det er gjort ei vurdering av sannsynet for langvarig straumrasjonering i det aktuelle området som følgje av nedbørmangel. Dette er forventa å skje ein gong i løpet av 100 til 200 år, dvs. at sannsynet er 0,5-1 % for at det skjer i løpet av eitt år. I Nasjonalt risikobilete (NRB) ligg dette anslaget i nedre del av kategorien middels sannsyn (1 gang i løpet av 100 til år). Sannsynet for ein slik rasjoneringssituasjon er derfor vurdert å vere middels til høg. Sentrale medverkande faktorar til hendinga er to sesongar med lite nedbør og svært reduserte utsikter til import frå utlandet til dømes på grunn av stans i svensk kjernekraftproduksjon, kabelbrot etc. Ein tredje faktor er redusert eigenproduksjon, som i scenarioet er skildra som eit resultat av feilestimert fyllingsgrad. Uvissa knytt til vurderinga av sannsynet for den uynskte hendinga er i NRB vurdert som moderat. Dette kjem av fleire forhold, blant anna kompleksiteten i kraftsystemet, uføresette hendingar og forholdet mellom faktorar som produksjon, import, forbruk og brukarfleksibilitet. Tabell 4. Skjematisk presentasjon av resultat frå risikoanalysen. Sannsynsvurdering Svært låg LÅG Middels HøG Svært høg Forklaring Sannsyn for at hendinga kan inntreffe i løpet av eitt år: 0,5-1 % Konsekvensvurdering Ein gong i løpet av 100 til 200 år basert på statistikk og sektoranalysar SAMFUNNSVERDI KONSEKVENSTYPE SVÆRT SMÅ Små Middels Store Svært store Liv og helse Dødsfall Skadar og sjukdom Opp mot 100 omkomne som direkte eller indirekte konsekvens skadde eller sjuke som direkte eller indirekte konsekvens Natur og miljø Langtidsskadar Ikkje relevant Økonomi Finansielle og materielle tap milliardar kroner Samfunnsstabilitet Sosial uro Påkjenningar i dagleglivet Svært stort omfang og langvarig, sårbare grupper blir råka, spørsmål om ansvar, reaksjonar som sinne og mistillit Kritiske tenester og leveransar blir råka hardt, langvarig, både hushald, private verksemder og det offentlege blir råka Styringsevne og kontroll Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Ikkje relevant Ikkje relevant SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett store konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse 25 Risikoanalysen vart gjennomført hausten DSB NASJONALT RISIKOBILETE

46 SCENARIO 04.2 / LANGVARIG STRAUMRASJONERING Vurdering av konsekvensar Samfunnskonsekvensane av det gjevne scenarioet er vurderte som store. Scenarioet vil fyrst og fremst truge samfunnsverdiane økonomi og samfunnsstabilitet. Uvissa knytt til vurderingane av dei ulike konsekvenstypane varierer frå moderat til stor. Samla sett er uvissa vurdert som moderat samanlikna med andre vurderingar i NRB. Liv og helse Ei langvarig rasjonering vil utgjere ein fare for liv og helse og at det vil gå liv tapt er svært truleg. Manglande høve til å oppretthalde normal innetemperatur vil vere alvorleg vinterstid, særleg for eldre og sjuke. Vidare er det forventa større konsekvensar av ulukker som brannar og trafikkulukker, sidan utkopling av straum gjer varsling av ulukker og akutt sjukdom vanskeleg. Dei direkte og indirekte dødsfalla er samla sett venta å bli opp mot 100. Talet på alvorleg sjuke eller skadde som direkte eller indirekte følgje av rasjoneringa, er venta å vere mellom 300 og 500. Uvissa knytt til anslaga er vurdert som moderat. Natur og miljø Stramrasjonering er ikkje venta å få konsekvensar for natur og miljø. samfunnsfunksjonar får prioritet, medan andre kundar får tilgang til elektrisitet i eit svært avgrensa tidsrom av døgnet (2 x 4 timar). Omfanget og lengda av rasjoneringa som råkar næringslivet og eit stort tal bustader, er venta å medføre sosial uro og reaksjonar som sinne og aggresjon. Dei råka har ikkje høve til å gjere noko for å endre situasjonen, men er prisgjevne handteringa frå styresmaktene, vêrforhold og utsiktene til å importere kraft. Rasjonering vil råke sårbare grupper spesielt og opplevast som sosialt urettferdig. Ein ventar at både næringslivet og befolkninga har forventningar om at straumrasjonering burde vere råd å unngå, og hendinga kan føre til redusert tillit til styresmaktene. Utkopling av straum vil få store konsekvensar for ei rekkje infrastrukturar og samfunnsfunksjonar og føre til omfattande påkjenningar i dagliglivet. Særleg IKT-system vil bli hardt råka. Alle nett som overfører elektronisk informasjon, krev straumforsyning, som fasttelefoni og mobiltelefoni. Andre system og funksjonar, slik som betalingsterminalar, kjølesystem, minibankar, pumper til drivstoff, transportsentralar, signalsystem for tog og vegtrafikk, vil få store problem. Det er venta at fleire hundre tusen personar vil oppleve problem på eitt eller fleire av desse områda medan rasjoneringa går føre seg. Straumrasjonering er i vesentleg grad venta å truge samfunnsstabiliteten. Vurderingane er blant anna basert på analysar og utgreiingar i kraft- og telesektoren, men sidan vi ikkje har røynsle med ei så langvarig straumrasjonering, blir uvissa knytt til vurderingane rekna som stor. Økonomi Kostnadene som følgje av scenarioet er venta å bli store, spesielt for industri og næringsliv. Særleg vil dei finansielle tapa bli store i form av tapte inntekter på grunn av produksjonsstans, tap av kontraktar osv. Materielle tap knytte til dømes til vass- og frostskadar må også takast med i berekninga. Det samla økonomiske tapet er vurdert å liggje mellom 10 og 50 milliardar kroner. Uvissa knytt til anslaget er vurdert som moderat. Styringsevne og territoriell kontroll Straumrasjoneringsscenarioet er ikkje venta å få konsekvensar for nasjonal styringsevne eller kontroll over territorium. Samfunnsstabilitet Straumrasjonering og sonevis roterande straumutkopling er ein relativt kjent type hending, og ein veit kva konsekvensar det kan medføre. Dei utkopla sonene har ingen tilgang til kraft. Sjukehus og enkelte andre kritiske 46 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

47 SCENARIO 04.2 / LANGVARIG STRAUMRASJONERING Tabell 5. Vurdering av uvisse knytt til anslaga for sannsyn og konsekvensar. Uvissevurdering INDIKATORAR PÅ KUNNSKAPSGRUNNLAGET Tilgang på relevante data og røynsler Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet) Semje blant ekspertane (som har delteke i risikoanalysen) FORKLARING Stor tilgang på historiske data over nedbør, temperatur og tilsig, sektoranalysar, røynsler frå tidlegare hendingar - men ikkje frå hending med eit slikt omfang og lengd. Straumutkopling og rasjonering blir vurdert som eit kjent og utforska fenomen samanlikna med andre typar hendingar som er analyserte i NRB. Ingen store usemjer blant ekspertane. Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene anslaga for sannsyn og konsekvensar? Samla vurdering av uvisse Sannsynet for at hendinga skal skje, er sensitiv for endringar i føresetnadene om fyllingsgrad i vassmagasin og utsikter til import frå utlandet. Konsekvensane er sensitive for endring årstid, gjennomsnittstemperatur i hendingsperioden og kor lenge rasjoneringa varer. Sensitiviteten i resultata blir derfor vurdert som moderat. Uvissa knytt til vurderingane av sannsyn og konsekvens blir vurdert som moderat. Tabell 6. Plassering av scenarioet i risikomatrise. «Langvarig straumrasjonering» - samla risiko KONSEKVENSAR SVÆRT STORE STORE MIDDELS SMÅ SVÆRT SMÅ SVÆRT LÅG LÅG MIDDELS HØG SVÆRT HØG SANNSYN Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse Scenarioet blir vurdert å ha middels høgt sannsyn og store samfunnskonsekvensar. Uvissa knytt til resultata blir vurdert som moderat. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

48 KVAM, MAI 2013 Storflaumen. Kvam sentrum. Foto ntb/scanpix 48 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

49 RISIKOOMRÅDE/FLAUM 05 FLAUM Bakgrunn I juni 2011 vart Sør-Noreg råka av ein storflaum som følgje av store nedbørmengder og snøsmelting. Særleg Gudbrandsdalen i Oppland, Driva i Møre og Romsdal og indre strok på Vestlandet vart hardt råka, men også Østerdalen vart råka. Fleire stader kulminerte vassføringa/ vasstanden på eit nivå omkring 100-årsflaum. 26 Flaumen og mange jordskred gav store øydeleggingar. Over 270 personar vart evakuerte frå heimane sine, hovudsakleg i Oppland. Helikopter vart brukte i evakueringa på grunn av problem med framkomst. I tillegg sytte eit ukjent tal personar for eiga evakuering. I ein periode var alle hovudfartsårer mellom Austlandet og Trøndelag stengde. I tillegg skapte flaumen problem for jernbanen, og Dovrebanen vart stengt. Naturskadeerstatningane vart rekna til ca. 800 millionar kroner. 27 I tillegg kjem utbetalingane frå Naturskadefondet som var (venta å kunne kome opp) i tilnærma same storleiksorden. Dette er omtrent same omfang som etter stormen Dagmar, og desse to naturhendingane er dei mest omfattande og mest kostbare sidan storflaumen i Samstundes, men uavhengig av flaumen, oppstod store problem med Telenor sitt mobilnett. Problema råka blant anna taletrafikk og SMS i heile landet, og det tok over eit døgn å rette opp feilen. Dette skapte store problem for handteringa av hendinga. I 1789 hadde vi den største kjende flaumen i noregshistoria, i ettertid kjend som Storofsen. Offentlege statistikkar viser at flaumen tok livet av 72 menneske, og at over gardsbruk vart skadde. I 1995 vart indre delar av Austlandet råka av ein nesten like stor flaum, Vesleofsen personar vart evakuerte og éin person omkom. Det vart rapportert inn ca skadar. Ein meiner at flaumen gjorde skadar for omtrent 1,8 milliardar kroner. 28 Historia har vist at det er ulike vêrtypar som gjev dei største flaumane i dei ulike landsdelane i Noreg. I Vest- og Nord- Noreg skriv oftast flaumar seg frå anten restar av tropiske syklonar eller høgtrykk over Storbritannia/ kontinentet med kraftig vestavind nord for høgtrykket. På Sørlandet og nær kysten av Oslofjorden opptrer store regnflaumar saman med lågtrykk nær Storbritannia. På Austlandet gjev lågtrykksbaner frå sør eller søraust dei farlegaste flaumane Noregs vassdrags- og energidirektorat, Rapport 11/ Finansnæringens Fellesorganisasjon ( Statens landbruksforvaltning ( Roald, Lars Andreas (2007) Innsamling av data om historiske og framtidige flomhendelser i NVE. Oppstartsseminar på Gardermoen 29. mars DSB NASJONALT RISIKOBILETE

50 RISIKOOMRÅDE/FLAUM Risiko Samanlikna med land som ligg på sørlegare breiddegrader, er Noreg skåna for dei mest valdsame flaumkatastrofane. Dette kjem primært av den norske topografien. Det skjer likevel frå tid til anna store flaumar med alvorlege konsekvensar også i vårt land. Ein gjennomgang av hendingar dei siste to hundre åra viser at det har vore ti til tolv storflaumar i Noreg i denne perioden. Dette tyder at det i gjennomsnitt går mindre enn 20 år mellom kvar gong vi får ein slik flaum. Skadepotensialet for ein flaum i Noreg er likevel avhengig av kva for ein landsdel som er råka. Det er flaumar i dei store vassdraga på Austlandet og i Trøndelag som er venta å kunne gjere størst skade, både på grunn av tett befolkning og fordi vassdraga her i mindre grad er i stand til å avleie ekstreme vassmengder. 30 I åra framover er det grunn til å tru at klimaendringar, i form av meir nedbør og høgare temperaturar, vil innebere oftare og større flaumar i Noreg. Prognosar tyder blant anna på større regnflaumar og tidlegare vårflaumar. 31 Sannsynet for smeltevassflaumar er redusert, medan det er forventa fleire flaumar seint på hausten og om vinteren. Det er vidare forventa at meir intens lokal nedbør vil skape flaumproblem på stader som tidlegare ikkje har vore utsette for flaum, særleg i små, bratte elvar og bekker, og i tettbygde strok. Høgare frekvens av periodar med stor nedbørintensitet vil i tillegg gje auka sannsyn for jord- og flaumskred, også dette i område som tidlegare ikkje har vore utsette for slike hendingar. Store flaumar kan ha alvorlege konsekvensar. Frå historia finst ei rekkje forteljingar om tap av menneskeliv i flaumar og andre vassdragsulukker. I nyare tid har det likevel vore få dødsfall i Noreg som følgje av flaum. Betre system for varsling og kommunikasjon er ei viktig årsak til dette. I framkant av storflaumen i 1995 vart menneske evakuerte. Dei materielle øydeleggingane kan likevel bli svært store. Vassmassar som raserer og overfløymer bygningar, bruer, vegar og jordbruksmark kan medføre store økonomiske tap. Også infrastrukturar som vatn og avløp er sårbare for flaum. I tillegg vil flaumar også kunne medføre behov for evakuering og redusert framkomst for gods og personar som følgje av øydelagd infrastruktur og reduserte tenestetilbod. Psykiske belastningar i form av angst, uro og bekymring vil også kunne førekome. Førebygging og beredskap Olje- og energidepartementet har det overordna ansvaret for førebygging av flaum og skred, medan det operative ansvaret er delegert Noregs vassdrags- og energidirektorat (NVE). 32 Dette ansvaret inneber blant anna å vere til hjelp med kompetanse og ressursar til kartlegging, arealplanlegging, sikring, overvaking, varsling og beredskap generelt. NVE skal føre tilsyn og kontroll med dammar og andre vassdragsanlegg. 33 Den generelle kommunale beredskapsplikta inneber at kommunane skal kartleggje kva slags uynskte hendingar som kan inntreffe i kommunen. 34 Etter plan- og bygningslova og naturskadelova har kommunane ansvar for å førebyggje og sikre innbyggjarane mot flaum- og skredfare. 35 Arealplanlegginga i kommunane er eit viktig verkemiddel i dette arbeidet. 36 NVE har utarbeidd retningslinjer 37 som skildrar korleis kommunane bør kartleggje og ta omsyn til flaum- og skredfare i arealplanane sine. Risiko- og sårbarheitsanalysane i kommunane er sentrale for å identifisere område med risiko for flaum og skred. NVE hjelper og rettleier kommunane i dette arbeidet, og kan gje fagleg og økonomisk bistand til planlegging og gjennomføring av sikringstiltak. 38 Kartlegging, arealplanlegging og sikring reduserer risikoen for skadar som følgje av flaum og skred. Det er likevel ikkje mogleg å fjerne all risiko, og styresmaktene må 30 Roald, Lars Andreas (2012) Hva slags flom er det verst tenkelige som kan ramme Norge? Norges vassdrags- og energidirektorat (upublisert). 31 NOU2010:10 Tilpassing til eit klima i endring. 32 Prop. 1 S ( ), Olje- og energidepartementet. 33 Jf. vassressurslova og damsikkerheitsforskrifta. 34 Lov av 25. juni 2010 Lov om kommunal beredskapsplikt, sivile beskyttelsestiltak og Sivilforsvaret (sivilbeskyttelseslova). 35 Jf. blant anna naturskadelova 20 og plan- og bygningslova 11-8, NOU2010:10 Tilpassing til eit klima i endring; Dokument 3:4 ( ) Riksrevisjonens undersøking av arbeidet til styresmaktene med å førebyggje flaum- og skredfare; St.meld. nr. 22 ( ) Samfunnstryggleik og St.meld. nr. 42 ( ) Tiltak mot flaum. 37 Noregs vassdrags- og energidirektorat Flaum- og skredfare i arealplanar, retningslinjer 2/ Prop. 1 S ( ), Olje- og energidepartementet. 50 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

51 RISIKOOMRÅDE / FLOM derfor arbeide ut frå at hendingar vil inntreffe. NVE har ansvaret for den nasjonale flaumvarslingstenesta og har ein døgnkontinuerleg beredskapstelefon. 39 I krisesituasjonar knytte til flaum vil fleire beredskapsetatar vere involverte og ha eit ansvar, blant anna kommunane, politiet, Hovudredningssentralen, Sivilforsvaret, Vegvesenet, Jernbaneverket og Fylkesmannen. NVE har hatt det faglege ansvaret for å redusere skade frå flaum i nesten 200 år og har derfor solid kompetanse på området. Direktoratet gjev fagleg hjelp til kommunar, politi og andre beredskapsetatar ved beredskaps- og krisesituasjonar Noregs vassdrags- og energidirektorat ( Prop. 1 S ( ), Olje- og energidepartementet. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

52 Scenario 05.1 Flaum på Austlandet Ei uynskt naturhending er storflaum i tettbygde område. Verstefallsscenarioet som er analysert er ein omfattande flaum på grunn av svært stor vassføring i dei største elvane på Austlandet. Føresetnader for scenarioet Vêrforhold Lengd Vassføring Følgjehendingar Hendingar som kan samanliknast Mykje snø i fjellet og kjølig vår. Varmluftsfront frå søraust g jev rask temperaturstiging og snøsmelting og fører med seg store nedbørsmengder. Tre døgn i mai med ekstremt mykje nedbør og unormalt høg vassføring i fire veker m 3 per sekund Vasstand i Mjøsa: nivå åtte meter på lokal høgdeskala (2,75 meter over høgaste regulerte vasstand (HRV) Fleire hundre mindre jordskred Brot i flaumverk «500-års flaumar» som Storofsen i 1789 og Vesleofsen i Lokalisering Områda langs Gudbrandsdalslågen og Glomma (ca. 200 km). Spesielt blir Gudbrandsdalen råka med byar og tettstader. 52 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

53 Vurdering av sannsyn Ein flaum av eit slikt omfang kjem av eit samanfall av hendingar som er forventa å kunne skje ein gong i løpet av år, dvs. at det er 0,1-0,2 % sannsyn for at hendinga skjer i løpet av eitt år. I Nasjonalt risikobilete (NRB) fell dermed ein slik storflaum inn under sannsynskategorien middels. Meir moderate storflaumar skjer langt oftare i Noreg, i gjennomsnitt ein gong i løpet av 20 år. Anslaget for sannsyn er basert på tidlegare flaumar i Noreg og Nord-Europa i historisk tid. Så omfattande flaumar i Noreg føreset eit sjeldan samanfall av fleire meteorologiske forhold som ein kraftig og relativt stasjonær varmluftsfront i ei uvanleg bane frå søraust, attåt mykje snø og kulde som gjev sein og kraftig snøsmelting. Klimaendringar er forventa å føre til meir nedbør og høgare temperaturar framover og dette vil innebere oftare og større flaumar, spesielt om hausten og vinteren. Uvissa knytt til sannsynsanslaget blir rekna som moderat. Tabell 7. Skjematisk presentasjon av resultat frå risikoanalysen. Sannsynsvurdering Svært låg LÅG Middels HøG Svært høg FORKLARING Sannsyn for at hendinga kan skje i løpet av eitt år: 0,1-0,2 % Konsekvensvurdering Ein gong i løpet av 500 til år basert på statistikk og sektoranalysar SAMFUNNSVERDI KONSEKVENSTYPE SVÆRT SMÅ Små Middels Store Svært store Liv og helse Dødsfall Skadar og sjukdom Meir enn 100 dødsfall som konsekvens av flaumen eller skred skadde eller sjuke som direkte eller indirekte konsekvens Natur og miljø Langtidsskadar Lite varige skadar Økonomi Finansielle og materielle tap 5-10 milliardar kroner Samfunnsstabilitet Sosial uro Påkjenningar i dagleglivet Mangelfull beredskap (underdimensjonerte flaumverk) og vanskeleg redningsarbeid Ca personar må evakuerast, veg og jernbane øydelagde, straumbortfall Styringsevne og kontroll Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Ikkje relevant Ikkje relevant SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett middels store konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse DSB NASJONALT RISIKOBILETE

54 SCENARIO 05.1 / FLAUM PÅ AUSTLANDET Vurdering av konsekvensar Det bur om lag menneske i områda som vil bli råka av flaumen i scenarioet. Samla sett er samfunnskonsekvensane vurderte som middels store. Scenarioet vil fyrst og fremst truge samfunnsverdiane liv og helse og økonomi. I tillegg vil scenarioet medføre store skadar på kritisk infrastruktur og føre til ein viss sosial uro. Samla sett vurderer ein uvissa knytt til vurderingane som moderat samanlikna med andre vurderingar i Nasjonalt risikobilete. Liv og helse Minst 100 menneskeliv er venta å gå tapt fordi flaumverka som skal demme opp for flaumen, ikkje er dimensjonerte for så store vassmengder. Då har ein ikkje like stor kontroll over vassføringa som ved mindre flaumar. Minst 10 menneskeliv er venta å gå tapt på grunn av dei mange skreda som vil gå, særleg i Gudbrandsdalen. Mellom 500 og personar er venta å bli skadde eller sjuke som ei direkte eller indirekte følgje av storflaumen. Uvissa knytt til konsekvensanslaga for liv og helse er vurderte som moderat til lita, sidan ein veit kva område som vil overfløymast, kor mange som bur der osv. Natur og miljø Vatnet vil grave ut jord og dyrka mark vil bli erodert og stå under vatn i ein periode. Både naturreservat og kulturminne vil bli råka, men det er vurdert at flaumen ikkje medfører langvarige alvorlege skadar på natur- eller kulturmiljø. Sjølv om store område blir overfløymde, vil ikkje dette ha varige negative konsekvensar for miljøet. Uvissa i denne vurderinga er rekna til å vere lita fordi ein har mykje røynsle om korleis flaum påverkar naturen og ein har lokalkunnskap om kva for natur- og kulturverdiar som blir råka. Samfunnsstabilitet Flaum er i stor grad ei kjend hending som ikkje skaper frykt og uvisse med omsyn til hendingsgang og konsekvensar. Ein flaum av slike dimensjonar som føresett i scenarioet, vil likevel skape ein viss sosial uro. Menneske som er busette i dei flaumtruga områda vil varslast og ha høve å kome seg vekk. Hus og fast eigedom er likevel svært utsette for skadar. Flaumen vil råke skular, barnehagar og institusjonar i området direkte eller indirekte ved at transportsystemet fell saman. Folk forventar at styresmaktene handterer hendinga på ein god måte sidan flaum er eit kjent fenomen og kan varslast. Underdimensjonerte flaumverk i forhold til ekstremt stor vassføring vil likevel føre til stor fare for tap av liv og frustrasjon over mangelfull beredskap. Det kan oppstå mangel på hjelpemannskap til å sikre bygningar, redde dyr frå gardar etc. i dagane og timane før flaumen. Redningsarbeidet vil vere vanskeleg pga. manglande framkomst (store vassmassar og øydelagde vegar). Nesten alle dei som er busette i det flaumutsette området vil måtte evakuerast i frå eit par dagar inntil ein månad. Nesten alle husstandar vil oppleve problem med vassforsyninga frå vassverk og elektronisk kommunikasjon. Det vil bli store øydeleggingar på veg og jernbane i området, noko som vil råke både lokaltrafikk og gjennomgangstrafikk. Det er også venta at dei fleste husstandar i området vil miste straumtilførselen for ein kortare periode (3-7 dagar). Påkjenningane i dagleglivet for dei som er råka av flaumen er samla sett vurderte som middels store. Uvissa rundt konsekvensvurderingane er rekna som moderat til lita. Utfallet av flaumen er avhenging av kraftig snøsmelting samstundes med nedbøren, men også ein noko mindre flaum vil gje omfattande skadar. Økonomi Det økonomiske tapet er rekna til å vere mellom 5 og 10 milliardar kroner. Dette skriv seg hovudsakleg frå skadar på infrastruktur og bygningar, som vil vere dyrt å reparere og byggje opp att, attåt mellombels produksjonstap i dei råka områda. Uvissa om det økonomiske tapet er rekna som lita gjeve føresetnadene som ligg til grunn for scenarioet. Styringsevne og territoriell kontroll Flaumen er ikkje venta å svekkje den nasjonale styringsevna eller kontroll over territorium. 54 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

55 SCENARIO 05.1 / FLAUM PÅ AUSTLANDET Tabell 8. Vurdering av uvisse knytt til anslaga for sannsyn og konsekvensar. Uvissesvurdering VURDERING AV KUNNSKAPSGRUNNLAGET FORKLARING Tilgang på relevante data og røynsler Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet) Semje blant ekspertane (som har delteke i risikoanalysen) Røynsle frå mange flaumar, men berre to av tilsvarande storleik i Noreg. God forståing av årsaksforhold, hendingsgang og konsekvenstypar. Ingen store usemjer blant ekspertane. Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene anslaga for sannsyn og konsekvensar? Den sentrale føresetnaden for sannsynsvurderinga er vêrforholda som skaper samanfall mellom rask snøsmelting og kraftig nedbør. Konsekvensane, særleg for liv og helse, er svært avhengige av kor stor vassføringa blir og om flaumverka brest. Sensitiviteten i resultata er samla vurderte som moderate. Samla vurdering av uvisse Uvissa knytt til anslaga for sannsyn og konsekvens er vurdert som moderat til lita. Tabell 9. Plassering av scenarioet i risikomatrise. «Flom på Austlandet» - samla risiko SVÆRT STORE KONSEKVENSAR STORE MIDDELS SMÅ SVÆRT SMÅ SVÆRT LÅG LÅG MIDDELS HØG SVÆRT HØG SANNSYN Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse Flaumscenarioet er vurdert å ha middels høgt sannsyn og middels store samfunnskonsekvensar. Uvissa knytt til resultata er vurdert som moderat. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

56 SOGN OG FJORDANE, JUNI 2011 Stein- og jordskred i Gulen kommune. Foto ntb/scanpix 56 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

57 RISIKOOMRÅDE/SKRED 06 SKRED Bakgrunn Skred er ei fellesnemning på naturhendingar der masse i form av snø, stein eller jord beveger seg nedover skråningar. Som vist i tabellen under skil vi dei ulike typane skred frå kvarandre ut frå kva slags masse som er i rørsle. Omgrepet ras blir oftast brukt synonymt med skred i daglegtale. Skred er ein del av dei naturlege geologiske prosessane som går føre seg når fjell og lausmassar blir brotne ned. I Nasjonalt risikobilete er det til no utvikla scenario for to typar skred: fjellskred og kvikkleireskred. Fjellskred Fjellskred er definert som skred med eit volum på over m Årsaka til at eit fjellskred blir utløyst, kan vere vanskeleg å identifisere fordi deformasjonar som til slutt resulterer i eit fjellskred, som oftast går føre seg over lang tid. Auke i vasstrykk, jordskjelv eller frostsprenging kan vere medverkande årsaker til fjellskred. Fjellskred er blant dei mest alvorlege naturkatastrofar som kan skje her i landet. Store fjellskred er sjeldne, men skadeomfanget kan vere stort. Historia viser at det har vore to til fire fjellskredhendingar som har medført dødsfall i Noreg kvart hundreår. Når eit stort fjellparti kollapsar og TABELL 10. Gruppering av skredtypar i Noreg (KILDE: NVE) Lausmassar Fast fjell Grove Fine Snø Steinsprang Jordskred Snøskred Steinskred Fjellskred Flaumskred Kvikkleireskred Sørpeskred 41 Høst, Jan (2006): Store fjellskred i Norge, utredning for Landbruks- og matdepartementet på vegne av seks departementer. Utarbeidd av Noregs geologiske undersøking i samarbeid med Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap, Statens vegvesen, Jernbaneverket, Statens landbruksforvaltning og Statens kartverk. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

58 RISIKOOMRÅDE/SKRED Figur 11. Busetnaden i Fjøra i Tafjord vart knust av ei flodbølg je etter fjellskredet frå Langhammaren i Foto: Astor Furseths fotoarkiv rasar ut, får det ein kolossal kraft og rekkjevidd. Dersom massane treffer ein fjord eller eit vatn, kan det oppstå flodbølgjer som kan forplante seg over større område. Dei siste store fjellskredulukkene i Noreg var på 1930-tallet i Tafjord og Loen. Under skredet i Loen i 1905 omkom 61 personar, medan skredet same stad i 1936 førte til at 73 personar omkom. For skredet i Tafjord to år før var dødstalet 40. Sams for desse skreda var at store fjellparti kollapsa og raste ut i vatn og fjord, og førte til enorme flodbølgjer med stor rekkjevidd og katastrofale konsekvensar for menneske, bygningar, dyr og dyrka mark. Figur 11 viser korleis flodbølgja som følgje av fjellskredet i Tafjord knuste busetnaden i Fjøra. Kvikkleireskred Fenomenet kvikkleire er knytt til istidshistoria og den påfølgjande landhevinga der saltvassleire (marin leire) har kome opp over havnivå. Her har leira fått sitt salte porevatn delvis erstatta av ferskvatn. Den marine leira utviklar seg over lang tid til kvikkleire i ein del soner. I Noreg har marin leire størst utbreiing i Trøndelag og på Austlandet, men er også vanleg mange stader i Nord-Noreg og ein del stader på Vestlandet og Sørlandet. Det mest karakteristiske ved kvikkleireskred er at massane blir heilt flytande under sjølve skredet og kan dekkje store areal. Ein får ikkje forvarsel som til dømes langsam sprekkdanning. Den største ulukka i nyare tid var kvikkleireskredet i Verdalen i 1893, då 116 menneske omkom. Figur 12 viser korleis eit kvikkleireskred kan arte seg. Kvikkleireskred kan starte av naturlege årsaker som følgje av erosjon i vassdrag, men i våre dagar er det ofte vi menneske som forstyrrar den naturlege likevekta og lagar føresetnader for skred. Sjølv relativt små belastningsendringar (oppfylling) på toppen av ei skråning Figur 12. Kvikkleireskred i Lyngen, september Foto: Marius Fiskum kan resultere i utløysing av kvikkleireskred, dersom forholda er ugunstige. Graving ved foten av skråningar svekkjer mothaldet. Risiko Skred er blant dei naturfarane som tek flest menneskeliv i Noreg. Sidan 1900 er det registrert over 500 skredhendingar som har medført tap av rundt menneskeliv. Figur 13 viser ei oversikt over talet på omkomne i skred i Noreg per tiår sidan 1900, fordelt på skredtypar. Skred er i utgangspunktet naturlege prosessar som vil førekome med ujamne mellomrom. Men menneskeleg aktivitet og inngrep i terrenget kan også påverke skredfaren og utløyse skred. Døme på dette kan vere snøskred utløyst av skiløparar og kvikkleireskred utløyst av grave- eller utfyllingsarbeid. Sjølv om vi prøver å unngå busetjing og 58 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

59 RISIKOOMRÅDE / SKRED utvikling i område med for stort sann for hendingar, og sikrar område der infrastruktur og busetjing er etablert før faren var kjend, vil det alltid vere ein restrisiko for uynskte hendingar. Dette kan føre til at liv går tapt, skadar på bygningar, skadar på natur og miljø og brot i kritisk infrastruktur knytt til transport, straum og ekom, som igjen kan medføre økonomiske tap for næringslivet og samfunnet generelt. Uvisse om skredfare kan også medføre negative helseverknader som følgje av angst og utryggleik. Fråflytting kan vere ein aktuell konsekvens. Fjellskred I samarbeid med Noregs geologiske undersøking (NGU) driv NVE ei kartlegging av skredfarlege fjellparti. Det er til no identifisert meir enn 300 potensielt ustabile fjellparti. I følgje NGU vil vi på landsbasis kunne avdekkje objekt av ulik storleik som bør underleggjast synfaringar og nærare vurderingar. Av desse er likevel 70 til 90 prosent forventa å kunne avskrivast som risikoobjekt etter innleiande feltsynfaringar. På dei resterande objekta bør det gjennomførast periodiske målingar. Desse målingane vil vere grunnlag for anten å avskrive objektet, halde fram målingane, eller dersom det viser seg å vere eit høgrisikoobjekt, setje i verk risikoreduserande tiltak Snøskred Steinskred Lausmasseskred Undersjøisk skred TALET PÅ OMKOMNE Figur 13. Talet på registrerte omkomne som følg je av skred i Noreg per tiår sidan 1900 fordelt på skredtypar. Kjelde: Skrednett.no. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

60 RISIKOOMRÅDE/SKRED Tabell 11. Fordeling av kartlagde soner (kvikkleire) med omsyn til faregrads- og risikoklassar (risikoklasse 5 har størst risiko). RISIKOKLASSE FAREGRAD Faregrad høg Faregrad middels Faregrad låg Eit grovt anslag tilseier at objekt på landsbasis kan vere såkalla høgrisikoobjekt. Det er gjort ei førebels risikoklassifisering av identifiserte objekt (ustabile fjellparti) i Møre og Romsdal, og tilsvarande arbeid går føre seg i Sogn og Fjordane og Troms i regi av NGU. Det er utvikla ein metode for fare- og risikoklassifisering som blir lagd til grunn for prioritering av meir detaljerte undersøkingar og vurdering av risikoreduserande tiltak, så som periodisk eller kontinuerleg overvaking. Klassifiseringa er basert på data frå periodiske målingar av rørsle, strukturgeologiske forhold, volum, historisk førekomst av fjellskred og steinskred, mogleg utløpsdistanse og eventuell flodbølgje i fjordar eller vassdrag. I tillegg blir det gjort grovanalysar av konsekvensar i form av tap av menneskeliv i utsette område. Kvikkleireskred Kartlegging av potensielt skredfarlege kvikkleireområde vart starta opp i etterkant av Rissaskredet i Slik kartlegging er ei todelt oppgåve der utbreiinga av sona fyrst blir kartlagd ut frå kvartærgeologi, topografi og boringar. Deretter gjer ein ei vurdering av risiko basert på vurdering av skredfare og eksponerte objekt (menneske/infrastruktur) innanfor sona. Det er til no kartlagt om lag kvikkleiresoner, hovudsakleg på Austlandet og i Trøndelag. Det er utarbeidd faregrads- og risikokart for desse sonene. Omkring personar er busette innanfor sonene med fare for store kvikkleireskred. I tillegg er det annan busetnad som skular, barnehagar, industri, forretningar og annan sentrumsbusetnad innanfor desse sonene. Framleis er det område med potensial for store kvikkleireskred som ikkje er kartlagde. I NVE sin kartleggingsplan er det identifisert ei rekkje område som blir vurderte for kvikkleirekartlegging 42. Førebygging og beredskap Den enkelte innbyggjar, grunneigarar og eigarar av bygningar og infrastruktur har eit ansvar for å sikre seg sjølv og eigen eigedom. Kommunane har eit generelt ansvar for å ta vare på innbyggjarane og for den lokale beredskapen, som også inkluderer å gjennomføre risikoog sårbarheitsanalysar. Kommunane har vidare ansvar for arealplanlegginga og pliktar å syte for at ny busetnad blir plassert i samsvar med dei lov- og forskriftsfesta tryggingskrava for flaum og skred. Utbyggjarar har på si side ansvar for utgreiing av fare, inkludert fare som knyter seg direkte til byggjetiltaket, før ny utbygging. 43 Olje- og energidepartementet har det statlege forvaltningsansvaret for flaum og skred med Noregs vassdrags- og energidirektorat (NVE) som operativ styresmakt. NVE hjelper kommunane og samfunnet elles med å handtere utfordringane knytte til flaum og skred gjennom farekartlegging, arealplanoppfølging, gjennomføring av sikringstiltak, overvaking og varsling, attåt bistand ved hendingar. Alle statlege sektoretatar har eit sjølvstendig ansvar for å førebyggje og handtere flaum- og skredrisiko innanfor sin sektor. Kartlegging, arealplanlegging og sikring reduserer risikoen for skadar som følgje av flaum og skred. Det er likevel ikkje mogleg å fjerne all risiko, og samfunnet må derfor gå ut frå at hendingar vil skje. NVE har ansvaret for den nasjonale flaum- og skredvarslingstenesta, som gjev varsel på regionalt nivå, medan det er opp til lokale aktørar å overvake aktuelle dalsider og skredbaner. I krisesituasjonar knytte til flaum og skred vil fleire beredskapsetatar vere involverte og ha eit ansvar, blant anna kommunane, politiet, Hovudredningssentralen, Sivilforsvaret, Statens vegvesen, Jernbaneverket og Fylkesmannen. NVE gjev fagleg hjelp til kommunar, politi og andre beredskapsetatar ved beredskaps- og krisesituasjonar. 42 Noregs vassdrags- og energidirektorat (2011): Plan for skredfarekartlegging - Status og prioriteringer innen oversiktskartlegging og detaljert skredfarekartlegging i NVEs regi, NVE rapport 14/ Meld. St. 15 ( ) Hvordan leve med farene - om flom og skred. 60 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

61 RISIKOOMRÅDE/SKRED Store fjellskred I dag blir fire kjende høgrisikoobjekt følgde opp med døgnkontinuerleg overvaking med tilhøyrande varslingsog beredskapsopplegg med sikte på at evakuering skal kunne skje før skredet går. Åknes Tafjord Beredskap interkommunale selskap (IKS) overvakar Åkneset, Hegguraksla og Mannen i Møre og Romsdal, medan Nordnorsk Fjellovervåking IKS overvakar Nordnesfjellet i Troms. Desse systema er bygde opp med utgangspunkt i lokalt initiativ, men er i stor grad basert på statlege tilskot. Fleire tusen personar kan bli direkte råka dersom det går fjellskred på desse stadene. Kvikkleireskred Erosjon i vassdrag er ein viktig naturleg faktor for utløysing av kvikkleireskred. Gjennom sikringstiltak i form av erosjonssikring eller stabilitetsforbetrande tiltak, kan faren for kvikkleireskred reduserast. NVE har gjennom ei årrekkje gjennomført slike førebyggjande tiltak i samarbeid med kommunane og andre statlege etatar, bl.a. Statens vegvesen. I tillegg arbeider NVE aktivt med rettleiing og oppfølging av arealplanlegging i kommunane, med sikte på å unngå utbygging i fareområde eller at naudsynte sikringstiltak blir gjennomførte før utbygging. Før gjennomføring av sikringstiltak må det gjerast ei detaljert utgreiing for å slå fast behovet for sikring. Ved utgangen av 2011 hadde NVE gjort nærare utgreiing for til saman 135 kvikkleiresoner, og gjennomført heil eller delvis sikring i 72 soner. Om lag 40 soner vart rekna som ferdig sikra I ved utgangen av DSB NASJONALT RISIKOBILETE

62 Scenario 06.1 Varsla fjellskred i Åkneset Ei uynskt hending innanfor risikoområdet skred er eit stort fjellskred ut i ein fjord med påfølgjande flodbølgjer. For å belyse kor omfattande konsekvensane av ei slik hending kan bli, er det gjennomført ein risikoanalyse av eit spesifikt verstefallsscenario. 44 Det er etablert operativ beredskap 45 for objektet Åkneset, som overvaking og varsling av eventuelle fjellskred med påfølgjande flodbølgje. Fjellsida over Åkneset blir overvaka kontinuerleg og rørslene i fjellpartiet har vorte målte sidan1986. Sprekkar i fjellet utvidar seg frå nokre få centimeter til over ti cm i året. Frå målingane starta og fram til starten av scenarioet har rørsla vore jamn, men med sesongvariasjonar. Føresetnader for scenarioet Hendingsgang Volum som rasar ut Vêrforhold Følgjehendingar Hendingar som kan samanliknast April: Rørslene i fjellet aukar frå 0,1 til 1 mm per dag September: Dagleg rørsle på fleire cm Overgang frå gul til raud beredskap medfører evakuering av alle område som kan bli råka av flodbølgjer 11. september går eit stort fjellskred ut i fjorden 13. oktober går eit dobbelt så stort skred 18 millionar m 3 i det fyrste skredet 36 millionar m 3 i det fyrste skredet Stor snøsmelting som aukar rørslene i mai Båe skreda lagar flodbølgjer Oppskyljingshøgda på flodbølgjene frå det siste skredet er frå 7 til 80 meter Loen 1905 (ca m 3 berghammar m 3 ur og morene) Loen 1936 (over 1 million m 3 ) Lokalisering Åkneset i Stranda kommune i Møre og Romsdal. 62 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

63 Vurdering av sannsyn Eit fjellskred av dette omfanget i Åkneset er venta å skje ein gong i løpet av 100 til 200 år, dvs. at sannsynet er 0,5-1 % for at det skjer i løpet av eit år. I Nasjonalt risikobilete (NRB) ligg dette sannsynsanslaget i nedre del av kategorien middels sannsyn (1 gang i løpet av 100 til 1000 år). Sannsynet for at det skal gå eit fjellskred av dette omfanget i Åkneset er derfor vurdert å vere middels til høgt. Åkneset er eit av fleire risikoområde som blir overvaka og der ein bruker ulike målemetodar på staden for å sikre god reliabilitet. Åkneset er eit svært bra undersøkt objekt, men kvart objekt er individuelt og representerer eit komplekst system, der t.d. mange sprekkar ikkje kan setjast inn i ein modell, og der ein er i eit stort uvisseområde. Når ein studerer ustabile område, vil ein berre kunne finne noko av bakgrunnen for at skreda skjer. Basert på historiske data og historiske frekvensar er sannsynet for det spesifikke scenarioet vurdert. Uvissa knytt til vurderinga av sannsynet for den uynskte hendinga er i NRB vurdert som moderat. Tabell 12. Skjematisk presentasjon av resultat frå risikoanalysen. Sannsynsvurdering Svært låg LÅG Middels HøG Svært høg Forklaring Sannsyn for at hendinga kan skje i løpet av eitt år: 0,5-1 % Konsekvensvurdering Ein gong i løpet år basert på skredforsking og risikoanalysar av overvaka fjellparti SAMFUNNSVERDI KONSEKVENSTYPE Svært små Små Middels Store Svært store Dødsfall Liv og helse Skadar og sjukdom Natur og miljø Langtidsskadar Opp mot 10 omkomne som direkte eller indirekte konsekvens Inntil 100 skadde eller sjuke som direkte eller indirekte konsekvens km langt kystområde, kulturminne og kystmiljø vil gå tapt Økonomi Finansielle og materielle tap Opp til 50 milliardar kroner Samfunns stabilitet Sosial uro Vanskeleg å sleppa unna, store øydeleggingar og stort tal personar råka. Forventningar til krisehandtering. Varer lenge. Reaksjonar som frykt, stor uvisse og avmakt Påkjenningar i dagleglivet Evakuering av eit stort tal innbyggjarar i lengre periode, kritiske tenester og leveransar vil bli råka i lengre periode for mange Styringsevne og kontroll Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Ikkje relevant Ikkje relevant SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett store konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse 44 Risikoanalysen vart gjennomført hausten Beredskapen er organisert i fem trinn: Grøn: liten fare og definerer normalsituasjonen. Blå: observert auka rørsle. Gul: rørsle som gjev grunn til å oppretthalde døgnvakt ved beredskapssenteret. Oransje: stor fare. Raud: kritisk situasjon. (Åknes/Tafjord Beredskapssenter IKS nasjonalt senter for fjellskredovervaking). DSB NASJONALT RISIKOBILETE

64 SCENARIO 06.1 / VARSLA FJELLSKRED I ÅKNESET Vurdering av konsekvenser Samfunnskonsekvensane av det gjevne scenarioet er vurderte som store. Scenarioet vil fyrst og fremst truge samfunnsverdiane økonomi og samfunnsstabilitet. Uvissa knytt til vurderingane av dei ulike konsekvenstypane varierer frå lita til stor. Samla sett vurderer ein uvissa som moderat samanlikna med andre vurderingar i NRB. Liv og helse Fordi eit varsla fjellskred gjer det mogleg å evakuere befolkninga, er anslaget for talet på dødsfall vurdert til opp mot ti, medan talet på skadde og sjuke, inkludert langvarige etterskadar, traume og posttraumatiske stressreaksjonar, kan kome opp mot 100. Utfallet avheng av at estimert oppskyljingshøgd på flodbølgjene er riktig og at evakueringa blir gjennomført i samsvar med beredskapsplanverk, og at evakueringsordren blir etterkomen over tid, dvs. at innbyggjarar ikkje har vendt attende på skredtidspunkta. Uvissa knytt til anslaga er vurdert som moderat. Natur og miljø Flodbølgjene vil anslagsvis påføre skadar eller øydeleggingar på km kystområde. Innanfor oppskyljingshøgda til flodbølgja vil kystnatur og miljø bli påført store øydeleggingar. For naturen ventar ein at tilnærma normaltilstand vil vere gjenoppretta i løpet av tre til ti år. Inn under miljø fell også nasjonale kulturminne, slik som bygningar, gravhaugar, gjenstandar, kystmiljø og trekk i landskapet. Flodbølgja vil medføre at slike kulturminne vil gå tapt eller bevaringsverdien tape seg monaleg. Uvissa for å anta dette er vurdert som moderat og er basert på historiske data, lokalkunnskap og røynsler frå tidlegare uynskte hendingar nasjonalt og internasjonalt. transport, langtidseffektar for turismen vil også medføre store finansielle tap. Det samla økonomiske tapet ved eit slikt scenario er venta å liggje opp mot 50 milliardar kroner. Uvissa knytt til anslaga er vurdert som lita. Samfunnsstabilitet Det er forventa at fjellskredet vil medføre stor sosial uro. Sjølv om skredfaren er kjent, er det uansett rekna å skape frykt og uvisse knytt til kva konsekvensar det vil få. Varsling og evakuering medverkar til å skape tryggleik for liv og helse, men samstundes forsterke opplevinga av frykt, uvisse og avmakt. Kor lenge skredutviklinga varer og den gradvise hevinga av beredskapen er forventa i seg sjølv å bidra til sosial uro. Befolkninga kan miste tillit til at dei som skal handtere situasjonen gjer dei riktige vurderingane, noko som kan føre til at ein handlar i strid med dei råda som blir gjevne. Det er venta å vere eit stort informasjonsbehov som er utfordrande for styresmaktene å dekkje. Alle områda som kan bli råka av dei påfølgjande flodbølgjene blir evakuerte, noko som vil påverke opp mot menneske, der ein går ut frå at om lag av desse vil mangle bustad. Somme vil flytte eller unngå områda i løpet av varslingsperioden. Sårbare tenester som helseinstitusjonar og skular blir flytte i samsvar med opptrapping av beredskapen. Etter at skredet har gått, er det venta at mellom og personar vil oppleve store forstyrringar i dagleglivet, blant anna problem med å kome seg på arbeid og problem med å kommunisere via ordinære IKT-system. Dette omfattar også eit stort tal pendlarar inn til området, som blir påverka av brot i kraftforsyning, telekommunikasjon og samferdsel (stengde ferjekaier og dei fleste viktige vegstrekningar øydelagde). Uvissa knytt til anslaga er vurdert som moderat basert på at fagmiljøa til no har retta mykje merksemd mot geologien, og det ligg føre mindre data om konsekvensar knytte til samfunnsstabilitet. Økonomi Alt i ein tidleg fase av scenarioet vil den auka skredfaren gje stor mediedekning og færre turistar, noko som er venta å medføre store økonomiske tap, spesielt for reiselivsnæringa. Dei direkte kostnadene knyter seg blant anna til evakuering, store materielle øydeleggingane og skadar på bustadhus, offentlege bygg, tunnelar og annan infrastruktur, attåt tap av inntekt. Oppryddingskostnadene vil vere store. Øydelagde eller skadde lokale, problem med kommunikasjon og Styringsevne og territoriell kontroll Scenarioet er ikkje venta å påverke nasjonal styringsevne eller kontroll over territorium. 64 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

65 SCENARIO 06.1 / VARSLA FJELLSKRED I ÅKNESET Tabell 13. Vurdering av uvisse knytt til anslaga for sannsyn og konsekvensar. Uvissevurdering INDIKATORAR PÅ KUNNSKAPSGRUNNLAGET FORKLARING Tilgang på relevante data og røynsler Tilgang på historisk og geologisk dokumentasjon frå nokre få tilsvarande fjellskred, lokalkunnskap og røynsle med flodbølg jer i andre land. Mindre datatilfang på konsekvensar. Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet) Basert på forsking, analysar og modellering, og historiske data er fjellskred vurdert som eit relativt kjent fenomen. Fokus har vore på geologi og i mindre grad på konsekvensar. Semje blant ekspertane (som har delteke i risikoanalysen) Ingen store usemjer blant ekspertane. Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene anslaga for sannsyn og konsekvensar? Samla vurdering av uvisse Endring i vasstilførsel eller temperatursyklusar ut over normale sesongvariasjonar vil verke inn på sannsynsvurderinga. Hendingsgangen knytt til varsling og evakuering er i stor grad avg jerande for utfallet for liv og helse. Volum på fjellmassane er avg jerande for oppskyljingshøgda. Sensitiviteten i resultata er derfor vurdert som moderat. Uvissa knytt til vurderingane av sannsyn og konsekvens er vurdert som moderat. Tabell 14. Plassering av scenarioet i risikomatrise. «Varsla fjellskred i Åkneset» - samla risiko KONSEKVENSAR SVÆRT STORE STORE MIDDELS SMÅ SVÆRT SMÅ SVÆRT LÅG LÅG MIDDELS HØG SVÆRT HØG SANNSYN Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse Fjellskredscenarioet er vurdert å ha middels høgt sannsyn og store samfunnskonsekvensar. Uvissa knytt til resultata er vurdert som moderat. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

66 Scenario 06.2 Kvikkleireskred i by Eit verstefallsscenario innanfor den uynskte hendinga «kvikkleireskred» er eit større skred i tettbygd byområde. Verstefallsscenarioet er lagt til ei kjend kvikkleiresone i høgaste risikoklasse 46 der det bur mange menneske. Øvre Bakklandet i Trondheim med sine dryge to tusen innbyggjarar er eit døme på eit slikt område. Føresetnader for scenarioet Hendingsgang Initialskred ei natt i oktober, ein skalk på 10 x 100 meter glir ut i Nidelva Det blir sett i verk evakuering påfølg jande dag Hovudskredet (resten av sona) går neste natt. Leira går tvers over Nidelva, som blir demt heilt opp Volum som glir ut Ca. 3 millionar m 3 leire Ca. 0,5 km 2 i areal Medverkande faktorar Anleggsarbeid eller erosjon Følgjehendingar: Skredet fører med det same til ei flodbølg je både oppstraums og nedstraums i Nidelva, som råkar busetnaden langs elva Leira fører til oppdemming i Nidelva, og vasstanden oppstraums stig raskt til ca. 12 meter over havet. Eit areal på 1,5 km 2 med ca innbygg jarar blir overfløymt, bl.a. sentrumsbusetnad og Øya. Samanfallande hending: Stor vassføring i Nidelva etter kraftig nedbør ( m 3 /s) Hendingar som kan samanliknast: Rissaraset 1978 (5-6 millionar m 3 ) Kattmarka 2009 ( m 3 ) Lokalisering Øvre Bakklandet Trondheim med ca fastbuande. Vurdering av sannsyn Eit skred i den aktuelle sona er vurdert å kunne skje i løpet av ein periode på til år, dvs. at sannsynet er 0,04 % per år. Scenarioet kjem derfor i kategorien lågt sannsyn. Dette estimatet byggjer på desse føresetnadene: At det historisk sett går eitt «større» kvikkleireskred i Noreg per år. At 80 % av desse skreda skjer i ei av dei kartlagde kvikkleiresonene. 66 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

67 Sannsynet for skred er vurdert å vere noko lågare enn for ei gjennomsnittleg sone på grunn av gjennomførte sikringstiltak mot erosjon i Nidelva og god kontroll med byggjetiltak. Øvre Bakklandet er blant dei kartlagde kvikkleiresonene med flest innbyggjarar og dei potensielt største konsekvensane. Dersom vi legg til grunn at det er 10 område i landet med eit liknande risikobilete som Øvre Bakklandet, blir sannsynet for eit meir generelt skredscenario «av denne storleiksorden» 10 gonger så høg. Det tyder at eit liknande skred kan gå i løpet av 200 til 300 år eller at det er 0,4 % sannsyn for at det vil skje i løpet av eitt år. Sannsynet for den meir generelle skredhendinga fell då inn under kategorien middels i Nasjonalt risikobilete (NRB). Uvissa knytt til det grove anslaget for sannsyn, er vurdert å vere moderat. Kartlegginga av kvikkleire og risikovurderinga som er gjort, gjev eit relativt godt kunnskapsgrunnlag. Sannsynet for skred vil likevel vere sterkt avhengig av definert frekvens av «større skred», faregraden i denne sona i forhold til gjennomsnittet og kva kontroll ein har over anleggsarbeid i området. Tabell 15. Skjematisk presentasjon av resultat frå risikoanalysen. Sannsynsvurdering Svært låg LÅG Middels HøG Svært høg Forklaring Sannsyn for at hendinga kan skje i løpet av eitt år: 0,04 Konsekvensvurdering Er venta å kunne skje i akkurat dette området i løpet av år Samfunnsverdi KONSEKVENS TYPE Svært små Små Middels Store Svært store Liv og helse Dødsfall 200 omkomne som direkte eller indirekte konsekvens av skredet Skadar og sykdom skadde eller sjuke Natur og miljø Langtidsskadar Lite sårbart område. Restituering av naturen innan 10 år. Leveområde for fisk og fugl taper seg. Viktige nasjonale kulturminne vil gå tapt. Langvarig oppryddingsarbeid. Økonomi Finansielle og materielle tap Meir enn 30 milliardar kroner Samfunns stabilitet Styringsevne og kontroll Sosial uro Påkjenningar i dagleglivet Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Store øydeleggingar og mange personar råka. Krevjande krisehandtering og redningsarbeid. Skredet blir opplevd sjokkerande og skremmande. Evakuering av eit stort tal personar, lokalt bortfall av straum og vatn, øydelagde vegar og jernbane. Ikkje relevant Ikkje relevant SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett store konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse 46 NVEs skreddatabase. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

68 SCENARIO 06.2 / Kvikkleireskred i by Vurdering av konsekvensar Konsekvensane av det gjevne scenarioet er vurderte som store. Scenarioet vil fyrst og fremst truge samfunnsverdiane liv og helse, natur og miljø, økonomi og samfunnsstabilitet. Uvissa knytt til vurderingane av dei ulike konsekvenstypane varierer frå lita til moderat. Liv og helse Det bur i overkant av menneske i den kartlagde kvikkleiresona på Øvre Bakklandet. I tillegg er om lag 300 personar dagleg der på skular, institusjonar og liknande. Talet på dødsfall som følgje av skredet er venta å vere ca Ein avgjerande føresetnad for dette anslaget er at det går eit initialskred mange timar før hovudskredet, slik at ein rekk å evakuere heile området. Ein reknar med at nokre personar blir tekne av initialskredet før området blir evakuert. Storparten er venta å bli drepne i hovudskredet eitt døgn seinare og følgjehendingane av dette. Det er blant anna personar som ikkje har etterkome evakueringsordren eller kome attende for å hente eigedelar. Ein ventar at somme vil omkome på grunn av flodbølgja som vil skylje over busetnaden langs elva, og stigninga i vasstand som vil overfløyme busetnaden på Øya. Ein ventar at skredet vil medføre 500 skadde og som blir sjuke som følgje av hendinga. Skadane vil skje ved at folk som er i området, blir dregne med i skredet, bygningar som rasar saman etc. Sjukdom i etterkant av hendinga er fyrst og fremst redusert arbeidsevne og livskvalitet for dei råka. Uvissa knytt til anslaga for drepne og skadde er samla sett vurdert som moderat til lita, sidan område, innbyggjartal og evakuering er gjevne føresetnader. Konsekvensane for liv og helse er svært sensitive for føresetnaden om at det er tid til evakuering før hovudskredet, dvs. at det går eit døgn mellom initialskredet og hovudskredet. Dersom det berre går til dømes tre timar mellom skreda, vil ikkje politiet ha tid til å starte ei evakuering i tillegg til å drive redningsarbeid etter det fyrste skredet. Geologiske vurderingar som grunnlag for evakuering vil heller ikkje liggje føre på så kort tid om natta. At hovudskredet kjem utan forvarsel har skjedd i fleire store kvikkleireskred. Talet på dødsfall i eit scenario utan evakuering vil bli langt høgare. Minst menneske er då venta å ville omkome (rundt halvparten av dei som er i området). Natur og miljø Naturøydeleggingane vil avgrense seg til sjølve kvikkleiresona og nærområda som blir råka av leirmassar. Skred og nedslamming av elva og fjorden er naturlege prosessar, og naturtypane som blir råka er venta i hovudsak å vere restituerte i løpet av ti år. Dette er ei lite sårbar brakkvannssone prega av tidlegare inngrep. Elva vil ureinast av bygningsmateriale og avfall, men berre frå bustadhus og ikkje frå bedrifter. Leveområda kan bli øydelagde for «raudlista» plante- og insektartar og sårbare pattedyr (som oter) og fugleartar. Nidelva har status som nasjonalt laksevassdrag med ein særeigen laksestamme og store leirmassar vil øydeleggje gyte- og oppvekstområde. Fleire viktige nasjonale kulturminne som Nidarosdomen, Erkebispegården og Stiftsgården vil gå tapt eller tape seg monaleg. Det blir store øydeleggingar også på andre freda bygningar i Trondheim sentrum og verdifulle friluftsområde som Pilgrimsleia. Uvissa knytt til anslaga er vurdert som lita og er basert på røynsle frå andre kvikkleireskred, flodbølgjer og flaum. Økonomi Det materielle tapet er venta å vere høgt og liggje i overkant av 30 milliardar kroner. Skredet, flodbølgje og flaumen vil føre til øydelagde bruer, vegar, jernbane, bustadhus og forretningar. Kostnader til oppattbygging er basert på kroner per m 2. Anslagsvis husstandar må skaffast nytt husvære for ein lengre periode. Det vil også vere store finansielle og kommersielle tap som følgje av øydelagde lokale for anslagsvis 100 forretningar og restaurantar. Anslaga baserer seg på røynsle frå tidlegare kvikkleireskred og flaumar og uvissa er vurdert å vere lita. Samfunnsstabilitet Skredet vil medføre ein nokså stor grad av sosial uro. Kvikkleiresona er kartlagd, men folk forventar ikkje at styresmaktene tillèt nokon å bu på ein svært skredutsett stad. Eit skred i eit tett busett område vil derfor ingen vere førebudd på. Folk vil forvente å bli varsla om eit skred på førehand, noko som sjeldan er mogleg med kvikkleireskred. Eit skred der bakken plutseleg sviktar vil skape redsel og kjensle av avmakt for dei som er der. Også dei som bur i andre kjende kvikkleiresoner vil bli uroa og usikre. Eit skred vil råke sårbare grupper med rørsleproblem (sjuke og eldre) spesielt. 68 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

69 SCENARIO 06.2 / KVIKKLEIRESKRED I BY Svært mange vil bli indirekte råka som pårørande og vener til drepne og skadde. Redningsarbeidet vil vere svært vanskeleg då ein er avhengig av helikopterstøtte og mange vil ynskje å kome inn i skredområdet for å leite etter sakna og eigedelar. Dei lokale og nasjonale styresmaktene si handtering av situasjonen blir svært krevjande med omsyn til å få oversikt over situasjonen, varsle, evakuere og informere innbyggjarane. Evakuering er tidkrevjande og må skje ved å gå frå hus til hus. Manglande informasjon før, under og etter skredet kan føre til svekt tillit til styresmaktene og at folk handlar individuelt og i panikk. Dagleglivet til svært mange vil bli råka. Eit stort område vil bli evakuert og kritisk infrastruktur som straum, tele, vatn, veg og jernbane blir heilt øydelagd i losneområdet. Det er venta at mange i Trondheim blir indirekte råka og at det vil ta mellom ei veke og ein månad å gjenopprette dei viktigaste funksjonane. I losneområdet vil det ta fleire år før det kan brukast normalt att, medan opprydding og oppattbygging i utløpsområdet for leira vil gå raskare. Kraftnettet i området er finmaska og robust, så straumbortfallet vil ikkje råke eit større område. Vurderingane er basert på lang røynsle med kvikkleireskred, men ingen med konsekvensar av eit slikt omfang. Uvissa er vurdert som moderat. Styringsevne og territoriell kontroll Kvikkleirescenarioet er ikkje venta å få konsekvensar for den nasjonale styringsevna eller kontroll over territorium. Tabell 16. Vurdering av uvisse knytt til anslaga for sannsyn og konsekvensar. Uvissevurdering INDIKATORAR PÅ KUNNSKAPSGRUNNLAGET Tilgang på relevante data og røynsler Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet) Semje blant ekspertane (som har delteke i risikoanalysen) Forklaring Det finst skredhistorikk, skreddatabasar, kartlegging av kvikkleiresoner og risikovurderingar, men inga røynsle frå skred i byområde med så store konsekvensar. Kjent fenomen i Noreg og andre land. Geologi og geoteknikk er eigne fagområde der ein bl.a. forskar på kvikkleireskred. Ingen store usemjer blant ekspertane. Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene anslaga for sannsyn og konsekvensar? Samla vurdering av uvisse Anslaget for sannsyn er avhengig av pårekna g jennomsnittleg skredfrekvens, faregraden for sona i forhold til g jennomsnittet og graden av kontroll over destabiliserande gravearbeid. Talet på drepne og skadde personar er svært avhengig av om det er mogleg å evakuere alle innbygg jarane eller ikkje, som ig jen er avhengig av tida som går mellom eit eventuelt initialskred og hovudskredet. Utan føresetnaden om evakuering kan det bli fem-seks gonger så mange drepne. Dei andre konsekvenstypane er mindre sensitive enn talet på drepne. Sensitiviteten i resultata er derfor vurdert som høg. Uvissa knytt til vurderingane av sannsyn og konsekvens er samla sett vurdert som moderat Tabell 17. Plassering av scenarioet i risikomatrise. «Kvikkleireskred i by» - samla risiko KONSEKVENSAR SVÆRT STORE STORE MIDDELS SMÅ SVÆRT SMÅ SVÆRT LÅG LÅG MIDDELS HØG SVÆRT HØG SANNSYN Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse Kvikkleirescenarioet er vurdert å ha lågt sannsyn og store samfunnskonsekvensar. Uvissa knytt til resultata er vurdert som moderat. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

70 VETERINÆRINSTITUTTET, OSLO, MARS 2006 På veterinærinstituttet tek ein prøver av daude fuglar for å avdekkje eventuelt utbrot av fugleinfluensa. Foto ntb/scanpix 70 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

71 RISIKOOMRÅDE/EPIDEMI 07 epidemi Bakgrunn Med ein epidemi meiner vi klårt fleire tilfelle enn normalt av ein sjukdom i eit gjeve tidsrom. Ein pandemi er ein epidemi som opptrer i eit stort område (verdsomspennande) og vanlegvis råkar ein stor del av befolkninga. Orda bruker vi ikkje berre om svært smittsame sjukdomar som influensa, men også om ikkje-smittsame sjukdomar og sjukdomar med langsam auke i frekvensen over eit lengre tidsrom (til dømes AIDS-pandemien). Mest aktuelt i beredskapssamanheng er smittsame sjukdomar med rask spreiing. Sårbarheita er stor i alle samfunn for sjukdomar som smittar lett med dråpesmitte eller luftboren smitte, som få eller ingen er naturleg immune mot, og som det ikkje finst (tilstrekkeleg) vaksine eller behandling mot. Ingen samfunn kan effektivt stengje slike sjukdomar ute. 47 Fredag 24. april 2009 varsla Verdas helseorganisasjon (WHO) om utbrot av influensa med bakgrunn i eit nytt virus i Mexico og USA. Det nye viruset vart utgangspunktet for ein ny epidemi som i løpet av året kom til å spreie seg over heile verda og medføre at ein stor del av befolkninga i mange land vart influensasjuke. I juni same år erklærte WHO pandemi, dvs. vedvarande smitte i minst to verdsdelar. I Noreg vart dei fyrste tilfella av sjukdomen rapporterte alt i byrjinga av mai, medan hovudbølgja slo inn over landet i andre halvdel av oktober og fyrste halvdel av november Anslag tilseier at ca personar kan ha vore sjuke med ny influensa A (H1N1) i Noreg. For dei fleste arta influensaen seg som ein mild sjukdom, men nokre vart råka hardt. Det vart registrert 32 dødsfall med bakgrunn i ny influensa i Noreg. Handteringa av influensapandemien involverte heile helse-noreg og store delar av samfunnet elles. Influensapandemiar kan førekome når det oppstår virus hjå dyr som også kan smitte til menneske (zoonosar), og som har gode føresetnader for å smitte mellom menneske. Om slike virus er nye, er det vanlegvis liten immunitet mot dei. Sidan 1510 har det vore 18 kjende pandemiar. Tidsrommet mellom dei har variert, men vanlege intervall har vore 10 til 40 år. På 1900-talet var det 4 influensapandemiar: Spanskesykja (1918), Asiasykja (1957), Hong-Kong-sykja (1968) og russarinfluensaen (1977). Av desse var spanskesykja den mest alvorlege med mellom og daude i Noreg. 48 Risiko På bakgrunn av den historiske frekvensen for influensapandemiar er sannsynet for at Noreg igjen vil bli råka av ein influensapandemi vurdert til å vere høg. Det vil seie at ein reknar med at den framtidige frekvensen av 47 NOU2000:24 Et sårbart samfunn. 48 Store norske leksikon ( DSB NASJONALT RISIKOBILETE

72 RISIKOOMRÅDE/EPIDEMI influensapandemiar vil vere høgare enn éin per hundre år, men lågare enn éin per ti år. Sannsynet for at Noreg vil bli råka av ein alvorleg influensapandemi, slik som spanskesykja, er likevel lågare enn for influensapandemiar generelt. Dei tre andre influensapandemiane på 1900-talet og influensapandemien i 2009 var langt mildare enn spanskesykja. Ein influensapandemi har alvorlege konsekvensar fordi personar som blir smitta kan bli alvorleg sjuke, og fleire av desse kan døy. Kor mange som blir alvorleg sjuke og kor mange som vil døy, er svært usikkert og kan variere mykje frå ein influensapandemi til ein annan. Historisk har konsekvensane i form av alvorleg sjuke og daude variert i stor grad. Spanskesykja hadde svært alvorlege konsekvensar, medan dei påfølgjande influensapandemiane var mildare. I influensapandemien i 2009 var det mange som vart smitta, men relativt få vart alvorleg sjuke og få døydde som følgje av influensaen. Konsekvensane av eit aggressivt virus vil truleg vere mindre i våre dagar enn konsekvensane av eit tilsvarande virus på starten av førre hundreåret, blant anna på grunn av eit betre helsevesen, betre hygieniske forhold og generelt betre helse i befolkninga. Ein influensapandemi som medfører mange alvorleg sjuke og daude, vil innebere ei stor belastning for helsevesenet. Etterspørselen etter helsetenester vil auke, både diagnostisering, ordinær behandling og intensivbehandling. Samstundes vil helsepersonell også bli sjuke, og kapasiteten dermed redusert. Det vil bli behov for å innkalle ekstrapersonell. Behandling av andre sjukdomar vil måtte bli utsett i stor grad, med dei belastningane det vil gje for dei som blir råka. Gjennomgangen av røynslene frå influensapandemien i 2009 peika på sårbarheit knytt til små einingar i helsetenestene i distrikta og intensivkapasiteten ved sjukehusa. Massevaksinasjon vil også innebere ei stor arbeidsbelastning, fyrst og fremst for primærhelsetenesta. Ein influensapandemi kan føre til at ein stor del av befolkninga blir sjuk samstundes, og at ein endå større del blir borte frå arbeidsplassen. Fråvær kan kome av eigen sjukdom, omsorgsansvar eller frykt for smitte, og kan føre til store problem i ei rekkje sektorar. Eit høgt arbeidsfråvær kan blant anna føre til at viktige samfunnsfunksjonar, som også helsevesenet er avhengig av, blir svekte eller i verste fall bryt saman. Oppsummert vil ein influensapandemi kunne få alvorlege konsekvensar primært med tanke på samfunnsverdiane liv, helse, økonomi og samfunnsstabilitet. Kor alvorlege konsekvensane vil bli, avheng av eigenskapar ved viruset og samfunnets evne til å handtere influensapandemien, både med omsyn til å redusere smittespreiing, behandling av sjuke og handtering elles. Førebygging og beredskap Regelverk, planar og rutinar mv. gjev rammer og premissar for handteringa av ein influensapandemi. Noreg har ein eigen nasjonal beredskapsplan for pandemisk influensa (pandemiplanen) som skildrar føresetnader, ansvar, roller og tiltak i samband med handtering. 49 Av pandemiplanen går det fram at vaksinering av befolkninga er hovudstrategien ved handtering. Fram til vaksine ligg føre skal beredskapslagra antivirale 50 legemiddel brukast til å behandle dei som blir sjuke. I tillegg skal alminnelege hygienetiltak nyttast. 51 Planen som vart utarbeidd i 2006, er no under revisjon, blant anna på bakgrunn av røynslene med handteringa av influensapandemien i Gjennomgangen av røynslene konkluderte med at denne influensapandemien i hovudsak vart handtert på ein god måte, men at det likevel er mange lærings- og forbetringspunkt med tanke på handtering av ein framtidig meir alvorleg influensapandemi. Slike punkt omfattar blant anna ei tydelegare ansvars- og rolledeling hjå dei sentrale helsestyresmaktene, ei meir einskapleg organisering av vaksineringa med omsyn til fastlegane si rolle og prissetjing, attåt eit meir robust system for distribusjon av vaksine. Regjeringa la 8. mars 2013 fram ei melding til Stortinget om den framtidige beredskapen mot pandemisk influensa. 53 I meldinga gjer regjeringa blant anna greie for kva for generelle prinsipp, organisering og nivå på beredskapen som bør liggje til grunn. For å oppnå ein robust beredskap mot ein framtidig influensapandemi, er det viktig å planleggje for eit scenario med potensielt alvorlege konsekvensar, sjølv om sannsynet for ein slik influensapandemi er lågare enn sannsynet for ein mildare influensapandemi. 49 Helse- og omsorgsdepartementet, Nasjonal beredskapsplan for pandemisk influensa. Versjon Medikament som verkar på virus, jf. Store norske leksikon ( Slike hygienetiltak omfattar å vaske hendene ofte, ikkje hoste på andre og halde seg heime ved sjukdom. 52 Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (2010): Ny influensa A (H1N1) Gjennomgang av erfaringene i Norge, rapport Meld. St. 16 ( ) Beredskap mot pandemisk influensa. 72 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

73 EPIDEMI ØSTENSJØVANNET, OSLO, FEBRUAR 2006 Influensapandemiar kan oppstå som følg je av virus hjå fuglar og dyr som kan smitte til menneske. Foto ntb/scanpix DSB NASJONALT RISIKOBILETE

74 Scenario 07.1 Pandemi i Noreg Ei uynskt hending innanfor risikoområdet «epidemi» er ein pandemi i Noreg. For å belyse kor alvorlege konsekvensane av ein slik pandemi kan bli, er det gjennomført risikoanalyse av eit konkret «verstefallsscenario». Scenarioet som blir analysert er eit noko nedskalert verstefallsscenario frå den nasjonale pandemiplanen frå 2006, med Thailand som opphavsland. Føresetnader for scenarioet Tidspunkt Fyrste utbrot i Noreg desember Lengd Pandemien når toppen etter seks veker og varer i fire månader Omfang prosent av befolkninga blir smitta og sjukdomen varer ca. 10 dagar. Dropesmitte med 1-2 dagars inkubasjonstid. Vaksine er ikkje tilgjengeleg. Hendingar som kan samanliknast Spanskesykja i 1918 Asiasykja i 1957 Hong Kong-sykja i 1968 Svineinfluensaen i 2009 Lokalisering Alle landsdelar blir råka. 74 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

75 Vurdering av sannsyn Pandemiar med ulik alvorsgrad blir registrerte på verdsbasis med års mellomrom. På 1900-talet var det tre utbrot i Noreg. Stadig aukande reiseverksemd mellom land og kontinent gjer det vanskeleg å avgrense smittespreiing. Betre helse generelt blant befolkninga og eit betre helsevesen fører til at sjukdomen får mindre alvorlege konsekvensar. Ein pandemi som skildra i scenarioet er venta å kunne bryte ut i løpet av år i Noreg. Eit sannsyn på 1-2 % per år er høgt samanlikna med andre hendingar i Nasjonalt risikobilete (NRB). Uvisse knytt til anslaget for sannsyn er fyrst og fremst kva type virus hjå dyr som smittar over til menneske. Virustypane har ulike eigenskapar med omsyn til smitte og alvorsgrad på sjukdomen. Viruset i scenarioet er føresett å smitte lett frå menneske til menneske, og det gjer ikkje alle virus som smittar frå dyr til menneske. Uvissa er vurdert som moderat. Tabell 18. Skjematisk presentasjon av resultat frå risikoanalysen. Sannsynsvurdering Svært låg LÅG Middels HøG Svært høg Forklaring Sannsyn for at hendinga kan skje i løpet av eitt år: 1-2 % Konsekvensvurdering Ein gong i løpet av år basert på historisk frekvens Samfunnsverdi KONSEKVENS TYPE Svært små Små Middels Store Svært store Liv og helse Dødsfall Skadar og sykdom Rundt dødsfall som direkte følg je av pandemien og pga. manglande behandling for andre sjukdomar må legg jast inn på sjukehus, om lag på intensivavdeling Natur og miljø Langtidsskadar Ikkje relevant Økonomi Finansielle og materielle tap 5-50 milliardar kroner Samfunns stabilitet Sosial uro Påkjenningar i dagleglivet Usikre og skremmande konsekvensar, manglande vaksine, svært mange blir råka Redusert tilbod av offentlege tenester og transportmiddel Styringsevne og kontroll Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Høgt sjukefråvær og mange er råka av det høge dødstalet Ikkje relevant SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett store konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse DSB NASJONALT RISIKOBILETE

76 SCENARIO 07.1 / PANDEMI I NOREG Vurdering av konsekvensar Konsekvensane av det gjevne scenarioet er samla sett vurderte som store. Dei alvorlegaste direkte konsekvensane av pandemien er eit stort tal dødsfall og sjuke i befolkninga. Omfanget av helsekonsekvensar vil vere førande for samfunnskonsekvensane elles. Dette fører igjen til indirekte konsekvensar som stort sjukefråvær i alle sektorar, mangelfull offentleg transport, skadar på straumforsyningsnettet som ikkje blir reparerte og dårlegare behandlingstilbod for andre sjukdomar. Til saman skaper dette uro og frykt i samfunnet. Dei økonomiske tapa blir også store på grunn av produksjonsbortfall og høge behandlingsutgifter for sjukehusa. Konsekvensane av scenarioet blir svært store på dei fleste samfunnsverdiar som inngår i NRB. Det er små konsekvensar for natur og miljø, og for nasjonal styringsevne og territoriell kontroll. Uvissa knytt til dei ulike konsekvenstypane varierer frå moderat til stor. Samla sett er uvissa knytt til konsekvensvurderinga vurdert som moderat samanlikna med andre vurderingar i NRB. Liv og helse Folkehelseinstituttet har utvikla ein «pandemikalkulator» med utspring i data WHO har samla frå dei siste tiårs pandemiar over heile verda. Berekningar med denne viser at eit gjeve virus som i scenarioet, vil smitte 25 % av befolkninga og føre til at ca 1,2 millionar menneske blir sjuke. Sjukdomen vil få ulik alvorsgrad: 20 % oppsøkjer lege dvs personar 3 % må leggjast inn på sjukehus dvs personar. 25 % av dei innlagde treng intensivbehandling (opphald på ca. 12 dagar) dvs personar 0,5 % av dei totalt 1,2 mill. sjuke døyr dvs daude. Ein føresetnad for denne berekninga er at alle som treng intensivbehandling, får det. Det er ikkje tilfelle i ein normalsituasjon i dag, der det vil bli mangel både på utstyr og behandlingspersonell. Også dei som er sjuke og treng intensivbehandling av andre årsaker, vil lide under same kapasitetsmangel dei fire månadene pandemien varer. Basert på dette blir talet på daude oppjustert frå rundt til rundt personar. Anslaga for dødsfall og meir enn alvorleg sjuke gjer at pandemiutbrot får dei alvorlegaste konsekvensane for liv og helse av alle scenario som er analyserte i NRB. Natur og miljø Fugleinfluensa kan utslette fuglebestandar fullstendig, men dette er ikkje venta å skje på grunn av naudslakt av mistenkte dyrebestandar. Pandemiutbrotet er derfor ikkje vurdert å føre til varige skadar på natur og miljø. Økonomi Eit stort tal dødsfall og omfattande sjukefråvær vil føre til eit stort produksjonstap. Meir enn sjukehusinnleggingar i løpet av fire månader vil også medføre store ekstraordinære utgifter. Det samfunnsøkonomiske tapet blir vurdert som stort. Samfunnsstabilitet Pandemi er ei sjeldan, men kjent hending i mange land, også i Noreg. Alle pandemiar er likevel ulike, så både hendingsgang og konsekvensar vil vere usikre og skremmande. Omfanget av dødsfall og sjuke er venta å føre til store psykologiske påkjenningar og kjensle av sorg, redsel og avmakt. Ein har liten sjanse til å sleppe unna ein pandemi som råkar heile landet og nabolanda. Pandemien råkar ofte unge menneske hardast sidan dei har svakare immunforsvar mot pandemivirus. Mangel på vaksine kan skape ei kjensle av avmakt og mistillit til styresmaktene. Dette vil skape sosial uro. Under ein pandemi vil mange unngå å oppsøkje stader med mykje folk og stor smittefare, som til dømes offentlege transportmiddel. Tilbodet av offentlege tenester blir redusert, blant anna som følgje av høgt sjukefråvær. Styringsevne og territoriell kontroll Høgt sjukefråvær er også venta å råke den offentlege sentraladministrasjonen og nasjonale politikarar. Sosiale og økonomiske konsekvensar vil også avhenge av i kva grad viktige samfunnsfunksjonar er robuste og førebudde på å handtere ei slik krise, styresmaktene si krisehandtering og evne til å kommunisere på ein god måte under krisa, er viktig. 76 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

77 SCENARIO 07.1 / PANDEMI I NOREG Tabell 19. Vurdering av uvisse knytt til anslaga for sannsyn og konsekvensar. Uvissevurdering VURDERING AV KUNNSKAPSGRUNNLAGET Forklaring Tilgang på relevante data og røynsler Røynsle frå fleire tilsvarande pandemiar i Noreg. Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet) Eit kjent og utforska fenomen, men ein kjenner ikkje mekanismane som fører til smitte frå dyr til menneske. Semje blant ekspertane (som har delteke i risikoanalysen) Ingen store usemjer blant ekspertane. Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene anslaga for sannsyn og konsekvensar? Samla vurdering av uvisse Anslaget for sannsyn er avhengig av kva type virus hjå dyr som smittar over til menneske. Helsekonsekvensane vil i stor grad avhenge av eigenskapane viruset har med omsyn til sjukdom og smitte, attåt omfanget og effekten av smitteverntiltak. Sensitiviteten i resultata blir vurdert som høg. Uvissa knytt til vurderingane av sannsyn og konsekvensar er vurdert som moderat til liten. Tabell 20. Plassering av scenarioet i risikomatrise. «Pandemi i Noreg» - samlearisiko KONSEKVENSAR SVÆRT STORE STORE MIDDELS SMÅ SVÆRT SMÅ SVÆRT LÅG LÅG MIDDELS HØG SVÆRT HØG SANNSYN Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse Pandemiscenarioet er vurdert å ha høgt sannsyn og store samfunnskonsekvensar. Uvissa rundt anslaga er samla sett vurdert som moderat. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

78 BERGEN, MAI 1974 Frå den store skog- og lyngbrannen som varte i fleire dagar på Hetlebakksåta i Åsane, Bergen. Foto ntb/scanpix 78 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

79 RISIKOOMRÅDE/SKOGBRANN 08 SKOGBRANN Bakgrunn Skogen har stor verdi både for miljø, livskvalitet og økonomi. Skogsområda er med på å gje oss biologisk mangfald, gjev grunnlag for skogsnæringa ved produksjon og foredling av skogsvirke og utmarksprodukt, og dei utgjer område for oppleving og rekreasjon. Skogbrannar set desse verdiane i fare. Dei fleste skogbrannar i Noreg er relativt små, men under spesielle forhold kan mindre brannar raskt utvikle seg til storbrannar der fleire tusen dekar skog brenn ned. Når slike skogbrannar herjar, er det ikkje lenger berre tap av skogen og dei verdiane knytte til den som står i fare, men også bygningar, infrastrukturar, og i verste fall menneskeliv. I 2008 oppstod ein slik situasjon i Froland kommune i Aust- Agder. Etter ein svært tørr forsommar var skogbrannfaren ekstrem, og 9. juni starta den største brannen i nyare tid. Kraftig vind gjorde at skogbrannen spreidde seg svært hurtig, også til område der skogbrann normalt ikkje oppstår. Store styrkar frå brannvesen, Forsvaret, Sivilforsvaret og frivillige deltok i sløkkingsarbeidet. På det meste var totalt 790 mann og 15 skogbrannhelikopter involverte. Tettstaden Mykle var i ein periode i fare, og 77 personar var evakuerte. Det tok 13 dagar før brannen var fullstendig sløkt. I løpet av denne tida hadde dekar med produktiv skog brunne ned. Ingen menneskeliv gjekk tapt i brannen, men eit tjuetals hytter, fleire høgspentmaster og hundrevis av meter med høg- og lågspentlinjer brann opp. Dei totale kostnadene av skogbrannen er rekna til omkring 100 millionar kroner. Risiko Den mest brannfarlege tida på året er våren og forsommaren, då skogbotnen ennå er dekt av knusktørre og lettantennelege daude planterestar frå førre vekstsesong. Dei fleste og største skogbrannane skjer derfor normalt frå slutten av april til midten juni. Etter dette veks gras og grøn botnvegetasjon fram og skogbrannfaren går ned. Generelt aukar skogbrannfaren i tørt og varmt vêr. I Noreg er det særleg område med typisk innanlandsklima - varme og tørre somrar - som er mest utsette. 54 Nesten alle skogbrannar spring ut frå ei eller anna form for menneskeleg aktivitet. 55 Særleg bråte-, gras-, halm- og bålbrenning, i tillegg til barn som leikar med eld, er årsak til mange brannar. 56 Den einaste naturlege årsaka til skogbrann er lynnedslag, men berre ein liten del av skogbrannane i Noreg kjem av dette. 54 Skogbrukets kursinstitutt (2009): Det skjer ikke oss... - om skogbrann og skogbrannvern. 55 Ibid. 56 Bleken et al. (1997): Skogbrann og miljøforvaltning. En utredning om skogbrann som økologisk faktor. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

80 RISIKOOMRÅDE/SKOGBRANN Dei verkeleg store skogbrannane, som vi høyrer om i Sør-Europa, Nord-Amerika, Russland, Asia og Australia, førekjem av klimatiske årsaker ikkje i Noreg. 58 Dei aller fleste skogbrannane i Noreg er små. Ca. 80 prosent av brannane har involvert mindre enn fem dekar skog, medan berre to prosent har involvert over 100 dekar. Ser ein på store skogbrannar der meir enn dekar produktiv skog har gått tapt, viser statistikk at det har vore ni slike brannar etter I grove trekk tyder dette at Noreg i gjennomsnitt opplever éin skogbrann på denne storleiken kvart tiår. Av dei nemnde store skogbrannane etter 1945 skil Froland seg ut som den klart største. Med sine dekar nedbrent produktiv skog er dette den største skogbrannen i Noreg på over hundre år. 60 Det vil likevel ikkje seie at det er like lenge til neste gong vi opplever ein slik skogbrann. Det tyder heller ikkje at endå større skogbrannar kan utelukkast. Basert på røynsler er det små marginar og ofte tilfeldige ting som skil eit lite branntilløp frå ein storbrann. Til dømes har vi i stor grad vore skåna for at to eller fleire store skogbrannar har herja samstundes. Dersom slike situasjonar oppstår, må viktige innsatsfaktorar, til dømes skogbrannhelikopter, fordelast under sløkkingsarbeidet. Dermed er høvet til å forhindre brannane i å utvikle seg vidare, svekt. Konsekvensane av skogbrannar kan vere fleire. Med omsyn til natur og miljø kan skogbrannar innebere alt frå lett påverknad til gjennomgripande endringar i økosystem. For enkelte dyr og plantar som blir råka direkte, kan skogbrann vere ein katastrofe, for andre artar er skogbrann naudsynt for den vidare eksistensen deira. Store og ukontrollerte skogbrannar kan også medføre fare for menneskeliv og -helse. Brann- og røykskadar kan gje både akutte og kroniske skadar, og i verste fall ta liv. Særleg rednings- og sløkkjemannskap blir utsette for stor risiko, medan høvet til evakuering gjer at faren for liv og helse hjå resten av befolkninga kan avgrensast. I Noreg er det sjeldan at liv går tapt som følgje av skogbrannar, men i utlandet har ein opplevd skogbrannar der fleire titals personar har omkome. Også bygningar og infrastruktur kan gå tapt i skogbrannar. Forutan dei økonomiske tapa knytte til dette, kan svikt i infrastruktur medføre utfordringar for både offentlege tenestetilbod, næringsliv og hushald. Ved skogbrann er sløkking vanlegvis prioritert og konsentrert i område med busetnad eller spesielt viktige bygningar. Oppretting av branngater og skumlegging av bygningar gjer at skadane kan avgrensast. Dei økonomiske tapa av skogbrannar kan vere store, avhengig av omfang og lengd. I Noreg reknar ein - som ein tommelfingerregel - at tusen dekar nedbrent produktiv skog tilsvarer eit tap på ca. ein million kroner i trevirke. I tillegg kjem redusert potensial for utmarksnæring og kostnader ved tap av bygningar og infrastruktur. Det er også knytt store kostnader til handtering og sløkking, som er kjenneteikna av å vere både langvarig og ressurskrevjande. I Froland utgjorde til dømes kostnadene til nedkjemping omtrent ein tredjedel av dei totale kostnadene. Kor ofte dei skjer og omfanget av skogbrannar varierer med skogstype, topografi og klimatiske forhold som tørke og vind, i tillegg til vår evne til å kunne avgrense og sløkkje. Endringar i desse forholda påverkar dermed risiko knytt til skogbrann. Frå 1970-talet og inn i 2000-talet har talet på skogbrannar per år, og årleg brent skogareal, vist ein nedgåande kurve. 61 Restriksjonar når det gjeld bruk av open eld i skog og mark, endringar i næringsverksemd og eit fuktigare klima har truleg medverka til færre branntilløp. Samstundes har betre overvaking gjennom bruk av fly og satellittar gjort at ein oppdagar brannar tidlegare, medan eit betre utbygd vegnett og betre utstyr og metodar til å få bukt med brannar har medverka til at brannar ikkje får utvikle seg like fritt som tidlegare. Frå midten av 1980-talet har bruk av brannhelikopter til støtte under store og vanskeleg tilgjengelege skogbrannar også verka inn på handteringa av skogbrannar. Det er usikkert korleis klimaendringar vil kunne påverke risikobiletet. Dersom utviklinga går i retning av mindre snø i låglandet om vinteren, meir vind, høgare temperaturar og periodar med tørke, vil dette gje auka risiko, både med omsyn til kor ofte det brenn og omfang. 62 Dei seinaste klimaprognosane tyder likevel på at ein kan forvente eit fuktigare klima i Noreg i åra framover. 63 Dette vil kunne redusere risikoen. 57 Ibid. 58 Skogbrand forsikring: Skogbrann - vern og slokking, hefte. 59 Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (2008): Rapport fra arbeidsgruppe - Skogbrannberedskap og håndtering av den senere tids skogbranner i Norge. 60 Skogbrukets kursinstitutt (2009): Det skjer ikke oss... - om skogbrann og skogbrannvern. 61 Bleken et al. (1997): Skogbrann og miljøforvaltning. En utredning om skogbrann som økologisk faktor. 62 Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (2008): Rapport fra arbeidsgruppe - Skogbrannberedskap og håndtering av den senere tids skogbranner i Norge. 63 NOU 2010:10 Tilpasning til et klima i endring. 80 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

81 RISIKOOMRÅDE/SKOGBRANN Førebygging og beredskap Skogbrannberedskap omfattar evne til å oppdage, varsle og nedkjempe skogbrannar. Oppdaging og varsling kan skje både frå publikum og gjennom bruk av fly- og satellittovervaking. I Noreg har dei lokale brannvesena ansvaret for å nedkjempe skogbrannar i eige område. For å avgrense skogbrannar bruker ein ulike metodar, men oftast bruker ein naturlege avgrensingslinjer i terrenget, slik som elvar, vegar, kraftlinjer og liknande i slokningsarbeidet. Ved behov kan staten hjelpe brannvesenet med ressursar. Dette kan vere både i form av kompetanse og fysiske ressursar, hovudsakleg gjennom helikopter og støtte frå Sivilforsvaret. Styresmaktene har eigne skogbrannhelikopter i beredskap, og det ligg føre avtalar for rekvirering av fly og helikopter frå andre nasjonar. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

82 Scenario 08.1 Tre samtidige skogbrannar Ei uynskt hending innanfor risikoområdet skogbrann er fleire samtidige store brannar som kjem ut av kontroll under forhold prega av kraftig vind og i område prega av ein lang tørkeperiode. For å belyse kor alvorlege konsekvensane av ei slik hending kan bli, er det gjennomført ein risikoanalyse av eit konkret verstefallsscenario. 64 Føresetnader for scenarioet Tidspunkt Mai/juni. I løpet av to dagar oppstår det tre brannar som kjem ut av kontroll Lengd Det går fire til seks dagar før alle brannane er under kontroll, og endå ei veke før ettersløkking blir avslutta Vêrforhold Ein langvarig tørkeperiode på vårparten har medført ekstrem brannfare i dei råka områda Vindstyrke Sørvestleg stiv kuling (15 m/s) austafjells som vedvarer to dagar før han roar seg. Samanfallande hendingar I tørkeperioden oppstår det ei rekkje mindre skogbrannar. Branntilløp blir stoppa dagleg Hendingar som kan samanliknast Skogbrannen i Froland i 2008 hadde etter seks dagar brent ned ca. 30 km² ( mål) skog før han kom under kontroll. Dette er den største skogbrannen i Noreg sidan andre verdskrigen. Lokalisering Nær store hytteområde i Hedmark, utanfor ein by i Buskerud og i store skogrike område i Aust-Agder. 82 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

83 Vurdering av sannsyn Det er gjort ei vurdering av sannsynet for at det kan oppstå tre store og samtidige skogbrannar som kjem ut av kontroll. Dette er forventa å skje ein gong i løpet av 100 år, dvs. at sannsynet er 1 prosent for at det skjer i løpet av eit år. I Nasjonalt risikobilete (NRB) fell dette sannsynsanslaget inn under kategorien høgt sannsyn (1 gang i løpet av 100 år). Vurdering av sannsyn er basert på historiske data og frekvensar, attåt faktorar som speler inn når det gjeld samtidige skogbrannar, medrekna meteorologiske data om frekvens av spesielt tørre år, såkalla brannår. Dette gjev eit godt kunnskapsgrunnlag, og uvissa knytt til vurderinga av sannsynet for den uynskte hendinga er vurdert som liten. Tabell 21. Skjematisk presentasjon av resultatet frå risikoanalysen. Sannsynsvurdering Svært låg LÅg Middels Høg Svært høg Forklaring Sannsyn for at hendinga kan skje i løpet av eitt år: 1 % Ein gang i løpet av 100 år basert på historiske data og erfaringsdata, attåt meteorologiske data Konsekvensvurdering Samfunnsverdi KONSEKVENS TYPE Svært små Små Middels Store Svært store Liv og helse Dødsfall Skadar og sykdom Under 5 omkomne som direkte eller indirekte konsekvens skadde eller sjuke som direkte eller indirekte konsekvens Natur og miljø Langtidsskadar 100 km 2 totalt, store miljøforandringar, fleire tiår før g jenoppretting av normaltilstand Økonomi Finansielle og materielle tap Omkring 500 millionar kroner Sosial uro Stort tal i byområde kan bli direkte råka, forventningar til handtering, kan skape sinne og aggresjon Samfunns stabilitet Påkjenningar i dagleglivet Evakuering av innbyggjarar 1-2 dagar kan vere naudsynt, redusert framkomst, utkopling av straumforsyning Styringsevne og kontroll Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Ikkje relevant Ikkje relevant SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett små konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse 64 Risikoanalysen vart gjennomført hausten DSB NASJONALT RISIKOBILETE

84 SCENARIO 08.1 / Tre samtidige skogbranner Vurdering av konsekvensar Samfunnskonsekvensane av det gjevne scenarioet er vurderte som små. Scenarioet vil fyrst og fremst truge samfunnsverdien natur og miljø. Uvissa knytt til vurderingane av dei ulike konsekvenstypane varierer frå lita til moderat. Samla sett er uvissa vurdert som lita samanlikna med andre vurderingar i NRB. Liv og helse Skogbrannar av dette formatet er venta å få konsekvensar for liv og helse. Særleg utgjer kraftig og varierande vind ein stor risiko ved at brannmannskap og anna innsatspersonell som opererer nær skogbrannane, kan bli omringa av flammar. Direkte dødsfall kan ikkje utelukkast, men basert på røynsler er det forventa å vere lågt, og truleg færre enn fem personar. Høvet for evakuering gjer det lite truleg med omkomne blant befolkninga. Samtidige brannar gjer at bruken av helikopterressursar må prioriterast dit faren for liv og helse og materielle tap er vurdert som størst. Også brann- og røykskadar kan forventast. Inhalering av røyk kan gje både akutte og kroniske skadar. Særleg innsatspersonell, men også spesielt sårbare grupper i råka område, eksempelvis personar med luftvegssjukdomar, vil vere utsette. Tidleg evakuering kan likevel avgrense omfanget av skadar i sistnemnde gruppe. Totalt tal på skadde personar er dermed rekna til mellom 20 og 100. Vurderingane er baserte på røynsler frå tidlegare skogbrannar, bl.a. i Froland. Uvissa knytt til anslaga er vurdert som lita. Natur og miljø Det er forventa at det totale arealet med nedbrent skog vil liggje på omkring dekar (100 km 2 ). For dei råka områda vil dette medføre store miljøforandringar, og det vil gå fleire tiår før normaltilstanden er gjenoppretta. Langsiktige effektar er fyrst og fremst knytte til endra suksesjonar av artar og næringsforhold. Brannar kan medføre djuptgripande påverknader av dyresamfunnet, inkludert fugl, fisk og pattedyr, men effektane vil i stor grad avhenge av kor intense og harde brannane er, og variasjonane frå brann til brann er store. Scenarioet vil også i stor grad påverke klimagassrekneskapen for Noreg innanfor skog- og arealbrukssektoren. Uvissa for å vente dette er vurdert som lita og er basert på historiske data og erfaringsdata. Økonomi Det økonomiske tapet av ei slik hending knyter seg hovudsakleg til tap av store mengder skog og trevirke, og bygningar og infrastruktur. Langvarig sløkking med både helikopter- og mannskapsressursar vil også vere kostbart. I tillegg kjem redusert potensial for utmarksnæring. Det samla økonomiske tapet ved eit slikt scenario er venta å liggje på omkring 500 millionar kroner basert på røynsler frå tidlegare skogbrannar. Uvissa knytt til anslaga er vurdert som moderat. Samfunnsstabilitet Det er ikkje forventa at skogbrannscenarioet vil skape vesentleg sosial uro. Skogbrann er ei kjend hending med kjende konsekvensar. Likevel kan omfanget av skogbrannane som trugar byområde og hytteområde, føre til reaksjonar som sinne og aggresjon hjå eit relativt stort tal direkte involverte personar. Omfanget av brannane vil også kunne skape uro og frykt i befolkninga i andre område med ekstrem skogbrannfare. Dette kan også knytast til at dei direkte råka er prisgjevne innsatsen frå brannmannskapa. Ei eventuell oppleving av at det manglar ressursar til skogbrannedkjempinga kan gje svekt tillit til styresmaktene og bidra til harme i befolkninga, og spørsmål om ansvaret styresmaktene har, er venta å gjere seg gjeldande. Skogbrannscenarioet vil på ulike måtar medføre påkjenningar for innbyggjarane i dei råka områda. Innbyggjarar i område som er direkte truga av brannane, vil måtte evakuerast. Det kan også bli naudsynt å evakuere innbyggjarar i område der røyk og sot utgjer eit problem. Det er venta at opp mot menneske vil måtte evakuerast frå heimane sine i ein til to dagar. Mellombels stengde vegar eller kortare utkoplingar av straumforsyninga kan også medføre enkelte forstyrringar. Utfordringar knytte til at veg og jernbane i periodar blir utilgjengeleg, vil også kunne oppstå. Vurderingane er basert på sektoranalysar og røynsle frå tidlegare skogbrannar, uvissa er vurdert som moderat. Styringsevne og territoriell kontroll Skogbrannscenarioet er ikkje venta å påverke nasjonal styringsevne eller kontroll over territorium. 84 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

85 SCENARIO 08.1 / TRE SAMTIDIGE SKOGBRANNAR Tabell 22. Vurdering av uvisse knytt til anslaga for sannsyn og konsekvensar. Uvissevurdering INDIKATORAR PÅ KUNNSKAPSGRUNNLAGET FORKLARING Tilgang på relevante data og røynsler Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet) Relativt stor tilgang på historiske data, erfaringsdatabase tilbake til 1900, attåt meteorologiske data. Relativt stor datatilgang, stor kunnskap om skogbrann og breitt erfaringsmateriale. Semje blant ekspertane (som har delteke i risikoanalysen) Ingen store usemjer blant ekspertane. Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene anslaga for sannsyn og konsekvensar? Samla vurdering av uvisse Sannsynsanslaget for at hendinga skal skje er sensitiv for endringar i føresetnaden om ekstrem skogbrannfare i tre spreidde fylke samstundes. Konsekvensane av hendingane er sensitive for endringar i vind- og vêrforhold, type skog i dei råka områda, ressursar til brannedkjemping og graden av samtidige brannar. Sensitiviteten i resultata er derfor vurdert som moderat. Uvissa knytt til vurderingane av sannsyn og konsekvens er vurdert som lita. Tabell 23. Plassering av scenarioet i risikomatrise. «Tre samtidige skogbrannar» - samla risiko SVÆRT STORE STORE KONSEKVENSAR MIDDELS SMÅ SVÆRT SMÅ SVÆRT LÅg LÅg MIDDELS HØg SVÆRT HØg SANNSYN LLita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse Skogbrannscenarioet er vurdert å ha høgt sannsyn og små samfunnskonsekvensar. Uvissa knytt til resultata er vurdert som lita. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

86 NORDLYS OVER KATTFJORDEID, OKTOBER 2012 Partiklar frå sola treffer jordas atmosfære og g jev nordlys som kan sjåast i mange ulike former og fargar. Foto ntb/scanpix 86 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

87 RISIKOOMRÅDE/ROMVÊR 09 ROMVÊR Bakgrunn Soloverflata består av plasma som kan reknast som ein svært varm elektrisk leiande gass. Gassen strøymer kontinuerleg ut frå sola, og saman med elektromagnetisk stråling, påverkar dette jorda og vårt nære verdsrom ved ei rekkje prosessar som vi med ei fellesnemning kallar romvêr. Til tider oppstår valdsame eksplosjonar i solas atmosfære, såkalla solstormar, der store mengder partiklar, stråling og gass med magnetfelt blir slyngde ut i verdsrommet. Jordas magnetfelt vernar mot solstormar, men ved polområda er dette vernet svakare. 65 Romvêr og solstorm er derfor eit særleg aktuelt tema for Noreg sidan vi ligg langt nord. Den såkalla Carrington-stormen i 1859 blir ofte referert til som den kraftigaste solstormen ein har hatt røynsle med. Telegrafsystemet vart hardt råka, operatørane fekk elektriske sjokk, og brannar oppstod i telegrafbygningar som følgje av solstormen. Også i 1921 opplevde ein ein stor solstorm. Denne solstormen var ikkje så kraftig som den i 1859, men medførte same type konsekvensar og utfordringar for samfunnet den gongen. Fleire kraftige solstormar har dei siste 20 til 50 åra medført forstyrringar og avbrot i tele- og straumforsyning med ujamne mellomrom og ulik lengd. I 2003 var det mange kraftige elektromagnetiske stormar på sola. I samband med dei såkalla Halloween-stormane vart det meldt om tekniske problem med satellittar og satellittelefonar frå fleire delar av verda. På grunn av problem med radiokommunikasjon vart internasjonal luftfart på transatlantiske og polare ruter mellombels redusert og trafikken omdirigert, og det vart sendt ut åtvaring om auka strålefare for flypassasjerar. I USA vart også enkelte store krafttransformatorer øydelagde eller skadde, og store område vart mørklagde i nokre timar. Kostnader som følgje av solstormen vart rekna til minst fire milliardar dollar. Også i Sverige miste mange tusen menneske straumen i ein kort periode som følgje av denne solstormen. 66 Risiko Nemninga superstormar blir brukt på 100- til 500-års stormar. Svært kraftige superstormar som den ein opplevde i 1859 er venta å skje statistisk sett kvart 500. år. 65 NATO/EAPC, Working paper 30 August 2011; Norsk Romsenter (NRS); ( ). 66 National Research Council of the National Academies (2008): Severe Space Weather Events Understanding Societal and Economic Impacts, Workshop Report; US Department of Homeland Security, Federal Emergency Management Agency (FEMA), National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA), US Department of Commerce, Swedish Civil Contingencies Agency (MSB) (2010): Managing Critical Disasters in the Transatlantic Domain - The Case of a Geomagnetic Storm. Workshop Summery, February February DSB NASJONALT RISIKOBILETE

88 RISIKOOMRÅDE/ROMVÊR Store solstormar av storleik tilsvarande den i 1921 er venta å skje ein gong kvart 100. år. 67 Solaktiviteten går i syklusar og når maks. aktivitet ca. kvart 11. år. Store solstormar som Halloween-stormane i 2003 er venta å kunne skje ein gong i løpet av kvar til annakvar 11-års syklus. Statistisk sett er det flest geomagnetiske aktive dagar i den avtakande delen av solsyklusen. Sola er no i ferd med å gå inn i ein meir aktiv fase, og toppen av den nye aktive syklusen er venta nådd i Solstormar blir kategoriserte i tre ulike typar avhengig av korleis utbrotet på sola er: 1) Utbrot sender som regel store mengder elektromagnetisk stråling i retning jorda. Strålinga beveger seg med lysets fart og når jorda i løpet av åtte minutt. Det varer frå nokre minutt opp til ein time. 2) Ved protonskurar blir partiklar sende ut i verdsrommet med svært høg fart og kan nå jorda i løpet av minutt. Det varer frå nokre timar til fleire dagar. 69 3) I tillegg kan store skyer av plasma, såkalla CME 70, slyngjast ut i verdsrommet. Det dannar seg då geomagnetiske stormar som utløyser enorme mengder energi. Partiklar trengjer gjennom jordas magnetfelt og blir leidde ned over polområda. Når plasmaskyene beveger seg mot jorda og vekselverkar med magnetfeltet, vanlegvis etter ein til tre dagar, vil det som regel kunne observerast nordlys. Dess kraftigare utbrotet på sola er, dess lenger sør kan nordlyset observerast. Korkje elektromagnetisk stråling eller protonskurar kan skade menneske, sidan vi er verna av jordas atmosfære, men strålinga kan vere svært farleg for menneske som oppheld seg i verdsrommet. 71 Protonskurar kan også vere eit potensielt helseproblem for flybesetningar som ofte flyg over polare område. Eventuelle konsekvensar av ein solstorm vil for menneske eller samfunnet i all hovudsak vere følgjeeffektar, til dømes effektane solstormen har på kraftsystemet, satellittkommunikasjonen og satellittnavigasjonen. Dersom desse systema blir forstyrra eller sviktar, kan solstormar få store konsekvensar for samfunnet. Dersom ein geomagnetisk storm er kraftig nok, kan han føre til spenningsfall i kraftnettet. Fagpersonar i USA har antyda at konsekvensane kan bli enorme dersom eit høgt tal store krafttransformatorar havarerer i mange land samstundes, hovudsakleg fordi det kan ta opp til eit år å erstatte ein ny transformator. 72 Sårbarheita i kraftsystema varierer likevel frå land til land, avhengig av ei rekkje forhold som jordsmonn (leiingsevne), nett- og produksjonsstruktur, tekniske løysingar, bruk av jording m.m. Samanlikna med system i andre land, er det norske kraftsystemet venta å vere relativt robust overfor solstormar, blant anna på grunn av tekniske løysingar, desentralisert produksjonssystem og færre svært lange overføringslinjer. I motsetnad til til dømes i USA og Canada, der store mengder straum blir produsert av få store einingar som må sende energien over lange avstandar, produserer Noreg straum frå fleire mindre kraftverk med kortare avstandar til forbrukarane. Det norske kraftsystemet er også designa med redundans og for å gje omkoplingsalternativ på ulike spenningsnivå, slik at straumutfall i ein transformator ikkje nødvendigvis fører til langvarige avbrot for sluttbrukar. Det kan likevel ikkje utelukkast at ein ved større solstormar kan oppleve lokale eller regionale kortare forstyrringar (nokre timar) i forsyninga av kraft til sluttbrukarar. Enkelte område i Noreg er meir sårbare enn andre då dei har færre lokale produksjonskjelder og mindre nettkapasitet inn og ut av området. Solstormar kan også påverke mottak av satellittnavigasjonssignal som blir brukte til posisjonering, navigasjon og tid. GNSS (Global Navigation Satellite Systems) 73 tilbyr posisjons-, farts- og tidssignal. Det er ikkje uvanleg at signala frå slike system blir forstyrra av solstormar i kortare periodar. Omfanget av signalforstyrringar avheng av intensiteten i og samansetjinga av solstormen. Langvarig bortfall av satellittsignal er lite sannsynleg. 74 For brukarar vil effekten av forstyrringar vere avhengig av tilgang til alternative system. For dei fleste private brukarar vil solstormar vere uproblematiske, men i kritiske operasjonar med strenge ytingskrav, må reserverløysingar ta over dersom GNNS ikkje kan brukast. Nøyaktig posisjon og navigasjon blir brukt blant anna i maritim sektor, inklusiv olje- og gassverksemda. Nøyaktig tid blir brukt blant anna i kommunikasjonsnettverk, ved finanstransaksjonar og i kraftforsyninga. Samfunnseffekten av at kritiske operasjonar som bruker GNNS må over på reserveløysingar med potensielt redusert effektivitet, må vurderast sektor- og operasjonsspesifikt. 67 U.S. Department of Homeland Security; Federal Emergency Management Agency (FEMA); NATO/EAPC, Working paper August Norsk Romsenter (NRS). 69 NATO/EAPC, Working paper, August Coronal Mass Ejection. 71 NATO/EAPC, Working paper, August National Research Council of the National Academies (2008): Severe Space Weather Events-Understanding Societal and Economic Impacts, Workshop Report. 73 Fellesnemning for globale satellittnavigasjonssystem. I dag er det to operative GNSS: det amerikanske GPS-systemet og det russiske GLONASS-systemet. Eit europeisk satellittnavigasjonssystem, Galileo, er planlagt å vere i drift frå Kina planlegg å fullføre utbygginga av det globale systemet BeiDou/COMPASS rundt år Norsk Romsenter (NRS). 88 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

89 RISIKOOMRÅDE/ROMVÊR Førebygging og beredskap Solstormar kan ikkje forhindrast, men daglege satellittobservasjonar av sola gjev oss 18 til 72 timars forvarsel frå eit utbrot på sola til ein geomagnetisk storm vil treffe jorda. 75 Dette gjev styresmakter, og andre med ansvar for viktige samfunnsfunksjonar, høve til å setje i verk førebudde skadereduserande tiltak dersom ein kraftig geomagnetisk storm skulle kome. Kor kraftig solstormen blir, veit ein likevel ikkje før ein time eller to før han treffer jorda. Per i dag er det inga nasjonal ordning for varsling av solstorm. Men Noreg deltek i ESA 76 sitt nye overvakingsprogram der ei felles europeisk romvêrvarsling er eit viktig element. Tromsø geofysiske observatorium utfører i dag sanntidstenester og overvakar geomagnetismen og forstyrringar i magnetfeltet til jorda. Statens kartverk inngjekk i 2011 ein samarbeidsavtale med det tyske romsenteret 77 for å overvake vêret i den øvste delen av atmosfæren. 78 Det finst fleire sjansar til å førebyggje skade på kraftsystemet. Den norske kraftforsyninga er kontinuerleg overvaka mot alle former for driftsforstyrringar og for å sikre balanse i kraftsystemet. Strakstiltak på ein driftssentral kan blant anna vere kontrollert utkopling av anleggsdelar eller delar av nettet for seinare å kunne kople det uskadd inn att. 79 Konsekvensane tiltaka har for sluttbrukar vil vere alt frå ingen merkande endringar til utkoplingar av ei viss lengd. Forstyrringar eller bortfall av presis tid for synkronisering og tidsstempling i overvakinga av kraftnettet kan medføre at feillokalisering og feilretting tek lengre tid. For satellittnavigasjon vil tilgangen til fleire uavhengige system bidra til redusert sårbarheit i framtida. Gjer ein seg einsidig avhengig av GNSS for posisjons- eller tidssignal, blir ein svært sårbar ved svikt i satellittsystema. Godt medvit rundt operasjonsbehov, sårbarheit og beredskapsløysingar er svært viktig. Kunnskap om moglege konsekvensar av solstormar kan bidra til å redusere sårbarheita i samfunnet. Blant anna vil effekten av varsling avhenge av om sektoransvarlege styresmakter og brukarar har naudsynt kunnskap om korleis solstorm kan påverke eigne system, og dermed kva tiltak som bør setjast i verk. Med betre kunnskap om solstormar og innsikt i eigne system, kan ein også i større grad unngå å ta i bruk nye teknologiske løysingar og sikre redundante løysingar og at systema blir meir robuste, attåt å sikre kompetent og effektiv handtering under og etter ein større solstorm. 75 Ibid. 76 Norges medlemskap i den europeiske romorganisasjonen ESA forvaltes av Norsk Romsenter. 77 Deutsches Sentrum fur Luft- und Raumfahrt. 78 Statens kartverk ( 79 I tillegg kan omkoblinger, bruk av nettvern, motkjøp, eksportminimeringer, frakoblinger osv. være mulige tiltak. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

90 Scenario års solstorm Ei uynskt hending innanfor risikoområdet «romvêr» er ein svært kraftig solstorm. For å belyse kor alvorlege konsekvensane av ei slik hending kan bli, er det gjennomført ein risikoanalyse av eit konkret scenario. 80 Føresetnader for scenarioet Tidspunkt protonskur Samanfall av tre former for solstorm Styrke UV- og røntgenstråling Styrke protonskur Styrke geomagnetisk storm 15 min etter utbrotet på sola UV- og røntgenstråling protonskur geomagnetisk storm Høgaste nivå (nivå 5) på romvêrsskalaen ti NOAA (National Oceanic and Athmospheric Administration, United Stated Department of Commerce) - kraftig auke i stråling Høgaste nivå (nivå 5) på romvêrsskalaen til NOAA - kraftig magnetfelt med uvanleg stor fart mot jorda Høgaste nivå (nivå 5) på romvêrsskalaen til NOAA - svært intens geomagnetisk storm Følgjehendingar av protonskur Tidspunkt/lengd geomagnetisk storm Vêrforhold Hending som kan samanliknast Følgjehendingar av geomagnetisk storm Samanbrot i radiokommunikasjon Problem og avvik i satellittbaserte tenester i eit døgn Dagen etter utbrotet på sola Varer i 24 timar Uvanleg kuldeperiode (-15 C) 100-års stormen i 1921 Driftsforstyrringar og straumbrot innan ein time Regionale straumutfall i sårbare område Lokalisering Heile landet. 90 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

91 Vurdering av sannsyn Det er venta at det kan inntreffe ein stor solstorm 81 i løpet av solas aktivitetssyklus på 11 år. At elektromagnetisk stråling 82, ein protonskur og ein geomagnetisk storm med den oppgjevne styrken skal skje samstundes, er forventa å skje ein gong i løpet av 100 år, dvs. at sannsynet er 1 % for at det skjer i løpet av eit år. Sannsynsanslaget fell inn under kategorien middels sannsyn (1 gong i løpet av 100 til år). Føresetnadene om at solstormen fell saman med ein uvanleg kuldeperiode, og forstyrringane stormen medfører innanfor straumforsyninga og satellittsystema, er ikkje omfatta av sannsynsvurderinga. Uvissa knytt til vurderinga av sannsynet for den uynskte hendinga og følgjehendingane er vurdert som moderat samanlikna med andre sannsynsvurderingar i Nasjonalt risikobilete (NRB). Tabell 24. Skjematisk presentasjon av resultat frå risikoanalysen. Sannsynsvurdering Svært låg LÅg Middels Høg Svært høg Forklaring Sannsyn for at hendinga kan skje i løpet av eit år: 1 % Ein gong i løpet av 100 år basert på statistiske data Konsekvensvurdering SAMFUNNSVERDI KONSEKVENS TYPE Svært små Små Middels Store Svært store Liv og helse Dødsfall Skadar og sjukdom Mindre enn 5 dødsfall som indirekte konsekvens Mindre enn 20 skadde som indirekte konsekvens Natur og miljø Langtidsskadar Ikkje relevant Økonomi Finansielle og materielle tap ½ -5 milliardar kroner Samfunns stabilitet Sosial uro Påkjenningar i dagleglivet Ukjent hending og i liten grad til å kjenne att Fleire hundre tusen råka av straumutfallet Styringsevne og kontroll Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Ikkje relevant Ikkje relevant SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett middels store konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse 80 Risikoanalysen vart gjennomført hausten Valdsame eksplosjonar i solas atmosfære som dannar magnetfelt av store mengder partiklar, stråling og gass som blir slyngde ut i verdsrommet. 82 Elektromagnetisk stråling er energi i form av foton (lyspartiklar) som strøymer med lysets fart frå ei strålingskjelde. Elektromagnetisk stråling kan oppfattast som bølgjer, derfor kallar ein det også elektromagnetiske bølgjer. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

92 SCENARIO 09.1 / 100-ÅRS SOLSTORM Vurdering av konsekvensar Konsekvensane av det gjevne scenarioet er vurderte som middels store samanlikna med andre scenario i NRB. Konsekvensane av scenarioet er primært følgjeeffektar i form av forstyrringar i satellittsignal og straumutfall. Uvissa knytt til vurderingane av dei ulike konsekvenstypane varierer frå moderat til stor. Samla sett er uvissa vurdert som moderat samanlikna med andre vurderingar i NRB. Liv og helse Scenarioets konsekvensar for liv og helse er vurderte som svært små. Skadar og ulukker som følgje av brot i kritiske tenester som straumforsyning og ekomtenester 83 kan likevel ikkje utelukkast som følgje av solstormen. Forstyrringar i satellittsignal kan til dømes medføre auka fare for ulukker innanfor sektorar som er avhengige av presise signal, eksempelvis sivil luftfart og maritim sektor. Uvissa knytt til anslaga er vurdert som moderat. Natur og miljø Solstormscenarioet er ikkje venta å få konsekvensar for natur og miljø. Økonomi Det er venta at dei økonomiske tapa som følgjer av scenarioet vil liggje på mellom ein halv til fem milliardar kroner. Tapet er hovudsakleg knytt til produksjons- og tenestetap i områda som blir råka av straumbrot og kostnader knytte til eventuelle skadar på kraftsystemet. Det vil også vere økonomiske kostnader gjennom tapt arbeidstid og produksjonstap innanfor råka sektorar, eksempelvis petroleumsnæringa. Norske organisasjonar opererer også med eigne satellittar. Satellittar kan setjast heilt eller delvis ut av spel av høgenergistråling 84, noko som vil kunne representere milliardverdiar i tap. Uvissa knytt til anslaget for dei økonomiske kostnadene er vurdert som stor. Samfunnsstabilitet Solstorm er ei type hending som er venta å vere ukjent og i liten grad til å kjenne att for befolkninga samanlikna med andre type hendingar i NRB, og ein manglar røynsle med ein tilsvarande solstorm og eventuelle konsekvensar han vil få for vårt moderne samfunn. Ein kraftig solstorm kan dermed skape frykt og uvisse ut frå kva konsekvensar han kan få. Som følgje av dette kan scenarioet skape sosial uro i samfunnet. Fleire hundre tusen innbyggjarar er venta å bli råka av straumbrotet på inntil ti timar med påfølgjande ustabil straumforsyning heile det døgnet stormen er. Bortfall av straum vil fyrst og fremst råke samfunnsfunksjonar utan tilstrekkeleg naudstraum, sårbare grupper som gamle og sjuke, og dei som berre bruker elektrisk oppvarming. At straumbrotet i scenarioet varer i avgrensa tid gjer likevel at situasjonen ikkje blir kritisk, og evakuering blir truleg ikkje naudsynt. Scenarioet er venta å føre til ulike påkjenningar i kvardagen for dei som blir direkte råka av straumutfall og forstyrringar i andre kritiske tenester og leveransar. Sjølv om straumnettet i Noreg er relativt robust, vil somme område i Noreg vere meir sårbare enn andre då dei har færre lokale produksjonskjelder og mindre nettkapasitet inn og ut av området. Styrken i solstormen er venta å vere innanfor rammer som det norske kraftsystemet i stor grad vil kunne tole utan omfattande systemskadar, men forstyrringar av ulik art kan ikkje utelukkast. Forstyrringar i høgfrekvens (HF)-samband 85 som følgje av solstormen, vil påverke både lufttrafikken og militære brukarar av slike samband. Også kommunikasjon via lågfrekvenssignal vil påverkast. Det er venta at over personar ikkje kan bruke ordinær elektronisk kommunikasjon eller offentlege nettbaserte tenester. Dersom andre uynskte hendingar skjer i perioden der straumtilførselen og satellittsignala er ustabile, kan dette få alvorlege konsekvensar for liv og helse på grunn av manglande tilgang til kommunikasjon til naudnummer, sentrale beredskaps- og naudetatar, attåt manglande høve for naudetatane til å kommunisere seg i mellom. Forstyrringane i satellittsignal kan føre til upresise tidssignal som igjen kan få konsekvensar for blant anna gjennomføring av finansielle transaksjonar, styringssystem, telekommunikasjon og drift av kritiske IT-system. 86 Det er usikkert kor langvarige effektane av forstyrringane kan bli. 83 Elektroniske kommunikasjonstenester. 84 Gammastråling (elektromagnetisk stråling frå radioaktive atomkjernar) blir ofte delte inn i «mjuk» (låg energi) og "hard" (høg energi) stråling. Universitetet i Oslo, Det matematisk-naturvitskaplege fakultet ( Ein skil mellom lågfrekvens som omfattar det frekvensområdet som kan høyrast, og høgfrekvens som omfattar området over det som kan høyrast. Høgfrekvens blir stort sett det same som radiofrekvens. Blant anna bruker Forsvaret HF-samband. 86 Norsk Romsenter (NRS). 92 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

93 SCENARIO 09.1 / 100-ÅRS SOLSTORM Reetablering av normaltilstanden kan ta lang tid, noko som vil binde opp personell og som kan utfordre logistikken for reservedelar og anna materiell. Forstyrringar i satellittsignal inneber auka fare for ulukker innanfor sektorar der styringssystema er avhengige av presise signal, eksempelvis sivil luftfart, industrielle operasjonar, maritim sektor og kraftsektor. Når det gjeld navigasjon, vil sivil luftfart i liten grad bli råka, noko som heng saman med at ein innanfor luftfarta inntil vidare baserer seg på konvensjonelle (bakkebaserte) navigasjonssystem som ikkje vil påverkast av forstyrringar i satellittsignal. Uvissa knytt til vurderingane er vurdert som moderat til stor samanlikna med andre konsekvensvurderingar i NRB Styringsevne og territoriell kontroll Solstormscenarioet er ikkje venta å få konsekvensar for nasjonal styringsevne eller kontroll over territorium. Tabell 25. Vurdering av uvisse knytt til anslaga for sannsyn og konsekvensar. Uvissevurdering INDIKATORAR PÅ KUNNSKAPSGRUNNLAGET Tilgang på relevante data og røynsler Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet)? Semje blant ekspertane (som har delteke i risikoanalysen) Forklaring Noko informasjon frå tidlegare store solstormar (100-års stormar) og såkalla superstormar (100- til 500-års stormar), men inga røynsle med så kraftige solstormar i vårt moderne samfunn. Solstorm blir vurdert som eit lite kjent og utforska fenomen samanlikna med andre typar hendingar som er analyserte i NRB. Usikkert korleis ein stor solstorm vil påverke dagens teknologi og infrastruktur. Ingen store usemjer blant ekspertane. Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene anslaga for sannsyn og konsekvensar? Samla vurdering av uvisse Den sentrale føresetnaden for sannsynsvurderinga er samanfall av både elektromagnetisk stråling, protonskur og geomagnetisk storm. Lengd på følgjehendingane straumbrot og satellittforstyrringar er kritiske føresetnader for konsekvensvurderingane. Sensitiviteten i resultata er vurdert som moderat. Uvissa knytt til vurderingane av sannsyn og konsekvensar er vurdert som moderat. Tabell 26. Plassering av scenarioet i risikomatrise. «100-års solstorm» - samla risiko SVÆRT STORE KONSEKVENSAR STORE MIDDELS SMÅ SVÆRT SMÅ SVÆRT LÅg LÅg MIDDELS HØg SVÆRT HØg SANNSYN Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse Solstormscenarioet blir vurdert å ha middels sannsyn og middels store samfunnskonsekvensar. Uvissa knytt til resultata er vurdert som moderat. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

94 EYJAFJÖLLUTBROTET, MAI 2010 Vulkanutbrotet medførte oskeskyer og store problem for lufttrafikken i Europa. Foto ntb/scanpix 94 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

95 RISIKOOMRÅDE / VULKANSK AKTIVITET 10 VULKANSK AKTIVITET Bakgrunn Det eksplosive Eyjafjöllutbrotet på Island starta den 14. april Den valdsame skya av vulkansk oske og røyk steig fleire kilometer til vêrs, og uvanlig stabile nordlege og nordvestlege vindar førte oska til Noreg og Europa. Utbrotet skapte oskeproblem over det meste av Nord-Europa. Til saman flyavgangar i Europa vart kansellerte. Det finst ei rekkje ulike typar vulkanutbrot. Eyjafjöllutbrotet i 2010 er eit døme på eit freatomagmatisk utbrot som ofte er knytt til utbrot i islandske sentralvulkanar som er heilt eller delvis dekte av is. Kombinasjonen av smeltevatn i kraterområdet og magma kan føre til valdsame eksplosjonar og svært høg oskeproduksjon. Eit nytt utbrot frå vulkanen Katla blir ofte trekt fram som eit frykta scenario med potensielt enorme konsekvensar som følgje av svært høg oskeproduksjon. Utbrotet i vulkansystemet Laki (Island) i er eit døme på eit svært stort sprekkutbrot. Utbrotet pågjekk i åtte månader og sende lavafontener opp i ei høgd av minimum meter. Totalvolumet av tefra 87 og lava vart estimert til høvesvis 0,4 km 3 og 15 km 3, og fontener med tefra og damp nådde opp i sju til tretten kilometers høgd. Utbrotet sleppte ut 122 megatonn svoveldioksid (SO 2 ). SO 2 løyser seg opp i små vassdropar og dannar mikroskopiske luftborne sulfatpartiklar (aerosolar 88 ) som reflekterer solstrålinga attende til verdsrommet og gjev mindre varmestråling til jorda. Etter utbrotet i Laki hang det ei tåke av sulfataerosolar over Europa og Nord-Amerika i fem månader, og haustavlingane slo feil mange stader. Luftureininga førte til daude husdyr, dårlege avlingar og hungersnaud på Island. 21 prosent av busetnaden på Island døydde. Utbrotet førte også til nedkjøling av den nordlege halvkula og avlingssvikt i Europa. Risiko Noreg kan råkast av utbrot frå fleire ulike vulkansystem. Det er fyrst og fremst utbrot i eit av dei ca. 30 ulike vulkanske systema på Island som vil kunne få konsekvensar for Noreg. Vulkanutbrot på Island er vanleg, med små utbrot kvart fjerde til femte år, medan utbrot så store som til dømes Eyjafjoll har gjentaksintervall på år. 87 Vulkansk materiale. 88 Ved høgt trykk i jordskorpa er gass oppløyst i smelta stein (magma). Når magmaen stig til overflata, letnar trykket og gassen blir frigjord. Svoveldioksid og ev. andre farlege gassar blir løyste opp og oksiderte i vassdropar og dannar blant anna svovelsyre. Dei blir transporterte i lufta som mikroskopiske sulfatpartiklar (aerosolar) som reflekterer solstrålinga attende til verdsrommet og gjev mindre varmestråling til jorda. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

96 RISIKOOMRÅDE / VULKANSK AKTIVITET Dei største eksplosive utbrota, som store utbrot i Katla og Laki skjer gjennomsnittleg berre med års intervall. Global oppvarming kan medføre rask nedsmelting av isbrear. Der desse dekkjer vulkanar, kan avsmeltinga medføre auka vulkanaktivitet på grunn av trykkavlastinga på jordskorpa. 89 Omfanget av oskeutbreiinga frå eit utbrot på Island avheng av meteorologiske forhold som vindstyrke, vindretning og nedbørmønster. Det er dermed vanskeleg å føreseie kva konsekvensar eit utbrot på Island kan få for Noreg. Sannsynet for at luftfarta vil bli påverka i større eller mindre grad som følgje av eit vulkanutbrot, er vurdert som svært høg (meir enn ein gong per tiande år). 90 Oske frå vulkanutbrot kan få helsekonsekvensar for befolkninga i Noreg ved at den mest finkorna oska kan pustast inn og dermed gje potensielle helseskadar. I tillegg kan farlege gassar frigjevast avhengig av kva slags stoff magmaen inneheld. Svoveldioksid, karbondioksid og fluor kan opptre i store mengder. Helseverknadene kan vere irritasjon av auge- og naseslimhinner og luftvegar. Dei mest utsette gruppene er personar med lunge- eller hjartekarsjukdomar og barn. Auken i karbondioksid er berre lokal og vil ikkje ha nokon effektar i Noreg. Følgjene av restriksjonar i flytrafikken vil dels vere konsekvensar som skjer med ein gong når luftrommet blir stengt og dels indirekte konsekvensar med innverknad på økonomi og arbeidsliv. Dei mest alvorlege konsekvensane av stengt luftrom er moglege pasientskadar som følgje av at luftambulansane er ute av funksjon. Vidare kan dei økonomiske konsekvensane av eit utbrot bli store. Dette heng i stor grad saman med at vi er avhengige av lufttransport i dag. Aktørar innanfor luftfarts- og reiselivsnæringa, og underleverandørar innanfor desse næringane, vil kunne få store tap ved vedvarande stenging av luftrommet. Eit moderne samfunn er avhengig av flytrafikk til alt frå transport av menneske, varer, medisinar til post. Ei omlegging av transportrutinane kan ta lang tid. Indirekte konsekvensar eskalerer over tid og blir verre desto lenger situasjonen med forstyrringar i flytrafikken varer. Vulkanutbrot med oske og luftureining kan medføre auka sårbarheit i ulike samfunnsfunksjonar dersom andre uynskte hendingar skjer samstundes. Til dømes vil forstyrringar i transport av viktig utstyr, reservedelar mv. auke sårbarheita for funksjonar og infrastruktur som er avhengig av rask tilførsel av reservedelar. Sannsynet for at denne sårbarheita får konsekvensar, aukar med lengda og omfanget av stans i flytrafikken. Vulkanutbrot kan gje global avkjøling. Dette har samanheng med at spreiinga av aerosolar som reflekterer solstrålinga attende til verdsrommet. Det kan bidra til å kjøle ned jorda med fleire gradar, og denne effekten kan vare i to til ti år. 91 Førebygging og beredskap Som for andre naturutløyste hendingar kan ikkje vulkanutbrot forhindrast. Det neste vulkanutbrotet som indirekte eller direkte påverkar oss, kan vere av ein annan karakter og ei anna lengd enn dei siste vi opplevde. Styresmaktene bør vere førebudde på nye utbrot som kan utfordre samfunnet på ulike måtar. Etter Eyjafjöllutbrotet i 2010 er regelverket for norsk sivil luftfart vorte endra og framtidige utbrot med oskeskyer vil truleg få mindre konsekvensar for luftfarta enn det ein erfarte i Det nye regelverket medfører at luftrom ikkje bir stengt, men at ein opprettar fareområde og NOTAMs 93 som operatørane på eige ansvar og i samsvar med eigne prosedyrar kan operere i. Prosedyrane skal vere godkjende av luftfartsetatane i det einskilde landet. Omfanget av konsekvensane er likevel avhengig av storleiken på vulkanutbrotet når det gjeld produksjon av både oske og farlege gassar. Om, og eventuelt kor lang tid i førevegen, eit utbrot kan varslast, avheng av vulkantype, registrering og overvaking av seismisk aktivitet. Dei aller fleste vulkanar gjev teikn på at eit utbrot nærmar seg gjennom små jordskjelv og seismisk uro. Alle stadfeste vulkanutbrot på Island sidan 1996 har vorte varsla på bakgrunn av seismisk aktivitet og nokre også ved registrering av at vulkanen hevar seg. Ein føresetnad for å kunne planleggje konsekvensreduserande tiltak er tilstrekkeleg kunnskap om vulkanar, oskenedfall og farlege vulkanske gassar. Kva rolle høva til varsling speler, avheng dermed av om styresmaktene og relevante aktørar har tilstrekkeleg med oversikt og kunnskap. 89 Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (2010): Vulkanutbrudd - når og hvor kommer det neste? En naturvitenskapelig analyse i et norsk perspektiv. 90 Noregs geologiske undersøking (NGU) og Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet (NTNU). 91 Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (2010): Vulkanutbrudd - når og hvor kommer det neste? En naturvitenskapelig analyse i et norsk perspektiv. 92 Luftfartstilsynet. 93 Notice to airmen. Informasjon til flygande personell om viktige forhold. 94 Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (2010): Vulkanutbrudd - når og hvor kommer det neste? En naturvitenskapelig analyse i et norsk perspektiv. 96 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

97 RISIKOOMRÅDE / VULKANSK AKTIVITET Norske styresmakter har overvakings- og varslingsansvaret for vulkanen Beerenberg på Jan Mayen. Eit stort utbrot her kan føre til store oskemengder, og med kraftige vestlege vindar kan utbrotet ramme delar av Nord-Noreg. Ansvarlege styresmakter må vere førebudd på å kunne varsle og dekkje informasjonsbehovet ved store utbrot frå denne vulkanen. Mandat og varslingsrutinar knytte til overvakinga synest noko uavklart. 94 Forvaltningsansvaret for Jan Mayen ligg hjå Fylkesmannen i Nordland. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

98 Scenario 10.1 Langvarig vulkanutbrot på Island Ei uynskt hending innanfor risikoområdet «vulkansk aktivitet» er eit stort og langvarig utbrot på Island. For å belyse kor alvorlege konsekvensane av ei slik hending kan bli, er det gjennomført risikoanalyse av eit konkret «verstefallsscenario». 95 Føresetnader for scenarioet Tidspunkt april - september Utbrotshøgd 14 km høg erupssjonssøyle med oske og gass meter høge fontener med lava Utsleppsmengder 15 km 3 tefra (vulkansk materiale) 125 megatonn svoveldioksid Følgjehendingar Spreiing av oske i luftrom (oskeskyer) Luftureining (oske og SO 2 -dominerte gassar) Europa Hending som kan samanliknast Laki-utbrotet i 1783 Lokalisering Sprekkutbrot med ei over 30 km lang sprekksone på Island. 98 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

99 Vurdering av sannsyn I løpet av dei siste åra har det vore fire utbrot av same type som Laki. To av utbrota har vore av tilsvarande storleik som det definerte scenarioet. Spreiing av oske og farlege gassar avheng av dominerande vindretningar, vindstyrke og nedbørmønster. På grunn av storleiken på utbrotet ventar ein at Noreg uansett vindforhold blir råka av scenarioet. Basert på utbrotshistoria er det venta at scenarioet vil kunne skje omtrent ein gong i løpet 500 år, 96 dvs. at sannsynet er 0,2 % for at det skjer i løpet av eitt år. I Nasjonalt risikobilete (NRB) fell sannsynsanslaget inn under kategorien middels sannsyn (1 gong i løpet av 100 til år). Uvissa knytt til vurderinga av sannsynet for den uynskte hendinga, og i tillegg følgjehendingane, er vurdert som moderat. Tabell 27. Skjematisk presentasjon av resultat frå risikoanalysen. Sannsynsvurdering Svært låg LÅg Middels Høg Svært høg Forklaring Sannsyn for at hendinga kan skje i løpet av eitt år: 0,2 % Konsekvensvurdering Ein gong i løpet av 500 år basert på naturvitskaplege analysar Samfunnsverdi KONSEKVENS TYPE Svært små Små Middels Store Svært store Dødsfall direkte dødsfall som følg je av eksponering for finfraksjonspartiklar Liv og helse Skadar og sjukdom personar med behov for sjukehusbehandling og/eller får langvarige følgjesymptom eller redusert ålmenntilstand Natur og miljø Langtidsskadar Mogleg tidlegare frost og ein kald vekstsesong, attåt reduksjon i avling Økonomi Finansielle og materielle tap 5-50 milliardar kroner Sosial uro Pga. at det varer lenge vil befolkninga kunne reagere med uvisse og sinne Samfunns stabilitet Påkjenningar i dagleglivet Store konsekvensar for transport av personar og gods, auka sårbarheit i kritiske samfunnsfunksjonar Styringsevne og kontroll Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Ikkje relevant Ikkje relevant SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett middels store konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse 95 Risikoanalysen vart gjennomført hausten Thordarson, T. og Larsen, G. (2007): «Volcanism in Iceland in historical time: Volcano types, eruption styles and eruptive history», Journal of Geodynamics 43: DSB NASJONALT RISIKOBILETE

100 SCENARIO 10.1 / LANGVARIG VULKANUTBROT PÅ ISLAND Vurdering av konsekvensar Konsekvensane av det gjevne scenarioet er vurderte som middels store. Scenarioet vil fyrst og fremst truge liv og helse, økonomi og samfunnsstabilitet. Uvissa knytt til vurderingane av dei ulike konsekvenstypane varierer frå moderat til stor. Samla sett er uvissa vurdert som stor samanlikna med andre vurderingar i NRB. Dei indirekte helsekonsekvensane avheng av i kvar stor grad luftambulansetilbodet blir råka, og om dette medfører alvorlege pasientskadar. Kor lenge utbrotet varer, er venta å påverke transport av legemiddel via transatlantiske ruter. Både Skandinavia og Nord-Europa vil truleg også råkast av utbrotet, og etterspurnadssjokk 99 etter hjarte- og lungemedisinar og munnbind kan dermed førekome. Liv og helse Den største direkte helsefaren i Noreg er knytt til luftureining og SO 2 -konsentrasjonen. Som følgje av utbrotet vil konsentrasjonen i Noreg nå eit nivå tilsvarande konsentrasjonen i dagens Sentral-Europa. Det er knytt stor uvisse til studiar av helseeffektane av SO 2, og dette er følgjeleg ikkje teke med i vurderinga av konsekvensane vulkanutbrotet har for liv og helse. SO 2 -konsentrasjonen er likevel ikkje venta å medføre dramatiske helsekonsekvensar for den norske befolkninga, men dødsfall som følgje av dette kan ikkje utelukkast. Med utgangspunkt i modellerte berekningar, er konsentrasjonen av finfraksjonpartiklar 97 som når Noreg, venta å tilsvare dagens nivå av svevestøv i norske byar. Vurderingar av helsekonsekvensane av scenarioet er gjort på bakgrunn av dette. 98 Dagens folkehelse og helsesystem er noko heilt anna enn ved utbrotet i Laki i 1783, og konsekvensane kan følgjeleg ikkje utan vidare samanliknast. Eksponering for finfraksjonspartiklar frå utbrotet er venta å kunne føre til mellom 20 og 100 direkte dødsfall, men her er uvissa høg. Eksponeringa for oskepartiklar vil også medføre tilleggsplager og komplikasjonar for spesielt utsette grupper som barn og personar med lunge- eller hjarte- og karsjukdomar. Blant desse vil ein truleg sjå ein auka frekvens av sjukehusinnleggingar med luftvegsplagar, luftvegssjukdomar og/eller hjarte- og karlidingar. Det er venta at mellom 20 og 100 personar vil ha behov for behandling på sjukehus og/eller får langvarige følgjesymptom eller redusert ålmenntilstand over lengre tid. Vurderingane er baserte på sektoranalysar, berekningsmodellar og analysar av luftureining i byar og tettstader. På grunn av manglande røynsle med eit så stort og langvarig vulkanutbrot, vurderer ein likevel uvissa knytt til vurderingane som stor. Natur og miljø Ein konsekvens av vulkanutbrotet vil vere reduksjon i sollys som slepp gjennom oske-/gasskyene. Sidan sollys berre er éin av fleire kritiske faktorar for vekst, er scenarioet likevel ikkje venta å føre til langtidsskadar på natur og miljø. Når det gjeld avlingar, er klimaet generelt og vasstilgang vel så avgjerande som sollys. Grunna store temperaturvariasjonar frå år til år i Noreg, er det ingen eintydig samanheng mellom global avkjøling og temperaturen i Noreg på kort sikt. Utbrotet vil likevel innebere auka sannsyn for tidlegare frost og ein kald vekstsesong. Saman med nedgang i sollys vil det derfor vere eit signifikant sannsyn for reduksjon i avling. Vurderingane byggjer på sektoranalysar og uvissa knytt til analysane er vurdert som moderat. Økonomi Økonomiske tap er i hovudsak knytte til arbeidsliv og økonomiske kostnader. Gjennom bortfall av inntekter er utbrotet fyrst og fremst venta å påverke aktørar i norsk luftfart og reiselivsnæringa. Scenarioet vil også medføre økonomiske kostnader for både helsevesenet og skipsfarta. Konsekvensane for petroleumsnæringa må sjåast i samanheng med at det ikkje er mogleg å gjennomføre tilstrekkeleg utskifting av personell. Drygt personar 100 er sysselsette innanfor olje- og gassutvinning til havs. Desse vil tidvis kunne bli råka som følgje av forstyrringar i lufttrafikken. På grunn av nedgang i sollys er landbruket venta å bli påført tap som følgje av reduksjon i avlingane. Ei redusert avling globalt vil også ha økonomiske konsekvensar gjennom auka prisar på mat. 97 Alle partiklar med aerodynamisk diameter mellom 2,5 og 0,1 mikrometer (um). Den aerodynamiske diameteren karakteriserer aerosolar og aoerosolpartiklar (luftborne sulfatpartiklar) og blir brukt bl.a. for å seie noko om kvar i luftvegane partiklane vil stoppe opp ved inhalering. 98 Folkehelseinstituttet, Transportøkonomisk institutt og Statens ureiningstilsyn (2007): Helseeffekter av luftforurensning i byer og tettsteder i Norge. 99 Etterspurnadssjokk er situasjonar der det oppstår ei uventa endring i etterspurnaden etter enkeltgode som ligg vesentleg utanfor dei variasjonane marknaden normalt handterer, jf. Prop. 111 L ( ). Lov om næringsberedskap (næringsberedskapslova). 100 Siste tilgjengelege tal frå 2009 henta frå Statistisk sentralbyrå. 100 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

101 SCENARIO 10.1 / Langvarig vulkanutbrudd på Island Med utgangspunkt i relevante data og røynsler er den uynskte hendinga samla sett venta å medføre store samfunnsøkonomiske kostnader, og estimatet ligg på mellom 5 og 50 milliardar. Ut over dette er det vanskeleg å gje noko meir presist anslag. Utgreiingar og berekningar etter tidlegare hendingar konkluderer med ulike tal, og uvissa knytt til kostnadsvurderingane er vurdert som moderat samanlikna med grunnlaget for å vurdere andre scenario i NRB. Samfunnsstabilitet Luftureininga som følgjer av utbrotet vil råke utsette grupper som barn og personar med lunge- eller hjarte- og karsjukdomar. Med bakgrunn i relativt nylege røynsler med oskeskyer, er befolkninga venta å ha forventningar om at styresmaktene og aktørane innanfor luftfartsnæringa i utgangspunktet er førebudde på å kunne handtere konsekvensane på ein god måte. Dess lenger oskeskyer skaper problem for luftfarta, desto større grunn er det til å vente at utbrotet og konsekvensane av det vil medføre reaksjonar som sinne og aggresjon i befolkninga. Scenarioet vil kunne føre til sosial uro som følgje av uvisse og sinne i befolkninga. Det fem månader lange vulkanutbrotet er venta å få konsekvensar for kritiske tenester og leveransar for store delar av det norske samfunnet. Stengde luftrom og forstyrringar i flytrafikken vil medføre auka sårbarheit i kritiske samfunnsfunksjonar dersom andre uynskte hendingar skjer. Til dømes vil forstyrringar i transport av viktig utstyr, reservedelar og arbeidskraft auke sårbarheita for funksjonar og infrastruktur som er avhengig av rask tilførsel av reservedelar og spesialistkompetanse. I tillegg er mange venta å oppleve store problem i samband med både teneste- og feriereiser. Vurderingane er gjorde med utgangspunkt i røynsler frå tidlegare vulkanutbrot med spreiing av oske i luftrommet. Uvissa er likevel vurdert som stor sidan dagens samfunn ikkje har hatt røynsle med eit så stort og langvarig utbrot som scenarioet føreset. Styringsevne og territoriell kontroll Vulkanscenarioet er ikkje venta å få konsekvensar for nasjonal styringsevne eller kontroll over territorium. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

102 SCENARIO 10.1 / LANGVARIG VULKANUTBROT PÅ ISLAND Tabell 28. Vurdering av uvisse knytt til anslaga for sannsyn og konsekvensar. Uvissevurdering INDIKATORAR PÅ KUNNSKAPSGRUNNLAGET FORKLARING Tilgang på relevante data og røynsler Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet) Semje blant ekspertane (som har delteke i risikoanalysen) Har informasjon og data frå tidlegare utbrot, men har inga røynsle med eit stort og langvarig utbrot på Island i vårt moderne samfunn. Har informasjon og data frå tidlegare utbrot, men har inga røynsle med eit stort og langvarig utbrot på Island i vårt moderne samfunn. Ingen store usemjer blant ekspertane, men noko ulike vurderingar av langtidsskadar på natur og miljø. Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene anslaga for sannsyn og konsekvensar? Samla vurdering av uvisse Sentrale føresetnader for sannsynsvurderinga er høgd på erupsjonssøyle, mengd oske- og SO 2 -utslepp og lengda på utbrotet. i tillegg til desse føresetnadene er vind- og nedbørforhold ein kritisk føresetnad for konsekvensvurderingane. Sensitiviteten i resultata er vurdert som moderat. Uvissa knytt til vurderingane av sannsyn og konsekvens er vurdert som stor. Tabell 29. Plassering av scenarioet i risikomatrise. «Langvarig vulkanutbrot på Island» - samla risiko SVÆRT STORE KONSEKVENSAR STORE MIDDELS SMÅ SVÆRT SMÅ SVÆRT LÅg LÅg MIDDELS HØg SVÆRT HØg SANNSYN Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse Vulkanscenarioet er vurdert å ha middels sannsyn og middels store samfunnskonsekvensar. Uvissa knytt til resultata er vurdert som stor. 102 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

103 VULKANUTBROT PÅ ISLAND, APRIL 2010 Det eksplosive utbrotet under isbreen Eyjafjallajökull og oskeskya frå Island minna oss om kor sårbare vi er overfor naturkrefter Foto ntb/scanpix DSB NASJONALT RISIKOBILETE

104 STORE ULUKKER MEXICOGOLFEN, JUNI 2010 Deepwater Horizon-utblåsinga blir rekna som eitt av verdas største oljeutslepp. Foto ntb/scanpix 104 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

105 tore ulukker blir her brukt som fellesnemning for hendingar utløyste av systemsvikt i tekniske anlegg eller innretningar. Systemsvikt omfattar både menneskeleg svikt, teknisk svikt og organisatorisk svikt. Det kan blant anna vere snakk om svikt i kritisk infrastruktur, eksplosjonsulukker, transportulukker og utslepp av giftige gassar eller andre stoff. Med menneskeleg svikt meiner vi ikkje-tilsikta menneskelege feil som fører til eller medverkar til uynskte hendingar. Teknisk svikt omfattar feil eller manglar ved tekniske system, maskiner, konstruksjonar eller liknande. Døme på organisatorisk svikt eller feil organisering kan vere uklare ansvarsforhold, mangelfull leiing, mangelfull opplæring eller manglande tryggingsrutinar. Uynskte hendingar kan oppstå som følgje av ein av desse typane svikt, eller ved at fleire typar svikt opptrer samstundes. Systemsvikt kan også førekome som følgjehendingar av naturutløyste hendingar eller tilsikta menneskelege handlingar, noko som kan bidra til større og meir alvorlege samfunnskonsekvensar enn naudsynt. Ulike former for risiko- og sårbarheitsanalysar (ROS-analysar) blir brukt av systemeigarar i arbeidet med å kartleggje risiko og redusere sårbarheita for store ulukker. Samanlikna med naturhendingar og ikkje minst tilsikta hendingar, finst det for denne typen hendingar i langt større grad statistikk og erfaringsdata som kan nyttast både ved sannsyns- og konsekvensvurderingar. RISIKOOMRÅDE Side 106 FARLEGE STOFF Side 118 SKIPSULUKKER Side 126 ATOMULUKKER Side 134 OFFSHOREULUKKER DSB NASJONALT RISIKOBILETE

106 PORSGRUNN, OKTOBER 2011 Tåka ligg lågt over Skienselva, Telemark. Yara fullgjødselfabrikk stikk opp over tåkehavet. Foto ntb/scanpix 106 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

107 RISIKOOMRÅDE / FARLEGE STOFF 11 FARLEGE STOFF Bakgrunn 24. mai 2007 eksploderte ein tank ved tankanlegget til bedrifta Vest Tank i Sløvåg i Gulen kommune. Eksplosjonen var valdsam og førte til at ein av tankane på anlegget vart løfta av fundamentet sitt og slengt inn i ein fjellvegg. Eksplosjonen førte også til at ein nærliggjande tank med oljeprodukt byrja å brenne. Ingen personar kom alvorleg til skade ved eksplosjonen eller i den påfølgjande brannen. I etterkant av hendinga opplevde mange som har sitt daglege opphald nær anlegget, ubehag, kvalme, brekningar, sår hals og stor uvisse. Vest Tank-eksplosjonen er eit døme på ei ulukke i Noreg med farleg kjemisk stoff der helsa til befolkninga vart råka. Andre alvorlege ulukker i Noreg er eksplosjonen i ammoniakkfabrikken NI på Herøya i 1985 der to personar omkom og éin person vart sterkt skadd, brannen i VCMfabrikken på Rafnes i 1998 og eksplosjonen ved Dyno Gullaug i 2000 som resulterte i at heile fabrikken vart lagd ned. Togkollisjonen på Lillestrøm stasjon i 2000, då eit godstog med to vogner propan køyrde inn i eit stilleståande tog, kunne ført til ein gasseksplosjon og gjeve eit stort tal omkomne og lagt delar av Lillestrøm i ruinar. Ulukkeshendinga medførte evakuering av meir enn bebuarar. Den største ulukka med brannfarleg gass fann stad i Mexico City i 1984 der fleire LPG-tankar (Liquefied Petroleum Gas) eksploderte og resulterte i nær 600 døde og ca skadde. Den største ulukka med giftig gass skjedde i Bhopal i India det same året. Ein ukontrollert reaksjon ved ein kjemisk fabrikk førte til utslepp av metylisocyanat og danning av ei stor giftig gassky som i tillegg til metylisocyanat, inneheldt mange andre giftige gassar, blant anna hydrogencyanid og fosfin. Utsleppet førte til at over døydde og at fleire enn vart skadde. I 1976 skjedde ei industriulukke med eit stort utslepp og spreiing av blant anna dioksin ved byen Seveso nord for Milano. Hendinga medførte evakuering av befolkninga rundt ulukkesstaden. Ureininga av dioksin og det etterfølgjande oppreinsingsarbeidet var svært omfattande. Denne hendinga sette fokus på industriell tryggleik i EU og gav opphavet til Sevesodirektivet. 101 Dei giftige gassane klor og ammoniakk blir brukte i stor utstrekning i industri og næringsliv. Internasjonale oversikter viser at større ulukker med desse gassane har resultert i tal på omkomne på mellom 8 og 60, medan tal skadde har lege på mellom 20 og 600. I nærare verksemder i Noreg blir det, i følgje oversikter og berekningar frå DSB, handtert farlege stoff av eit slikt omfang at det kan utgjere ein fare for liv og helse i omgjevnadene sine. 101 Rådsdirektiv 82/501/EØF Om faren for større ulukker i samband med visse aktivitetar i industrien. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

108 RISIKOOMRÅDE / FARLIGE STOFFER Ca. 300 av desse verksemdene handterer så store mengder farlege stoff at dei er omfatta av storulukkeforskrifta 102, som er den norske implementeringa av EU sitt Sevesodirektiv. I gjennomsnitt blir det dagleg transportert tonn farleg gods i Noreg. Risiko Ein gjennomgang av viktige identifiserte fare- og ulukkeshendingar viser at ei rekkje ulukker kan ramme Noreg, både knytt til transport av farleg gods og ved stasjonære verksemder som handterer farlege stoff. Transporten av farleg gods er omfattande, og det geografiske nedslagsfeltet er derfor stort. Stasjonære anlegg er i varierande grad plassert nær busette område, men for mange av anlegga kan konsekvensane for liv og helse av ei ulukkeshending med farleg stoff bli store. Ulukker med farleg stoff omfattar eit stort tal ulike typar hendingar. DSB har utført ei grov identifisering av 23 typar ulukkeshendingar innanfor transport og handtering av farleg stoff, som alle kvar for seg kan medføre svært store konsekvensar for liv, helse og økonomi. Det er førebels ikkje utført detaljerte analysar av desse hendingane. Sannsynet for at ei hending med store konsekvensar skal oppstå ved ei enkelt verksemd eller ein enkelt transport er låg. Men det samla sannsynet for eit større utslepp med farlege stoff i Noreg er høgare. I tillegg til ulukker kan også terrorhandlingar mot transport av farleg gods og mot stasjonære anlegg med farlege stoff medføre alvorlege konsekvensar for liv og helse. Det er stor uvisse knytt til sannsynet for slike terrorhandlingar. Dersom aktørar utviklar interesse for å gjennomføre slike terrorhandlingar, vil dette kunne bidra til å auke sannsynet for hendingar med farlege stoff med alvorlege konsekvensar. Hendingar med brannfarlege eller giftige stoff kan medføre store konsekvensar. Ulukker med giftige gassar nær eller i tett busette område kan få store konsekvensar for liv og helse for befolkninga rundt ulukkesstaden. Ammoniakk og klor er dei gassane som er mest aktuelle i ein slik samanheng i Noreg. Hendingar med detonasjon av eksplosivar i transport eller i lager med ureina ammoniumnitrat kan heller ikkje heilt utelukkast når ein ser på hendingar med lågt sannsyn og store konsekvensar. Konsekvensane av ei ulukke med farlege stoff blir påverka av ei rekkje faktorar, som til dømes type farleg stoff, temperatur, vindretning, lokalitet og ulukkestidspunkt. I tillegg vil beredskapskompetanse og kapasitet, effektiv varsling av befolkninga, og i tillegg informasjonsformidlinga både før og under ei hending, påverke kor store konsekvensane blir. Ulukker med både giftige og brannfarlege gassar kan gje store konsekvensar for liv og helse og økonomi. Enkelte giftige stoff vil også kunne gje store konsekvensar for natur og miljø, men generelt sett er langtidseffektane meir avgrensa. Omfanget av konsekvensane for samfunnsstabiliteten er vanskeleg å vurdere på generelt grunnlag. Dette gjeld i særleg grad kriteriet «sosial uro». Dette kjem av at konsekvensane av ei ulukke i stor grad vil påverkast av både den førehandsinformasjonen befolkninga har og den konkrete handteringa av ei ulukke. Utfordringar på området farleg stoff er knytte til endringar i arealbruk, aldring på visse typar anlegg og at det blir teke i bruk meir brannfarleg gass som energikjelde. Det er ein tendens til at busetnaden kjem nærare eksisterande verksemder med farlege stoff. Dette vil føre til at befolkninga i større grad kan bli råka dersom ei ulukke med farlege stoff skjer. Ein del kjøleanlegg med den giftige gassen ammoniakk er i tett busette område. Samstundes er ein del av desse anlegga vortne relativt gamle og dermed ikkje like sikre. Store anlegg med brannfarleg gass blir ofte etablert nær busetnad for at det skal vere kort veg til brukarane. Gassanlegga og transporten til og frå slike anlegg inneber risiko for omgjevnadene. Førebygging og beredskap Verksemder som handterer eller transporterer farlege stoff er underlagde strenge krav til tryggleik gjennom regelverk, og dei er gjenstand for tilsyn frå HMS 103 -tilsynsetatane. DSB forvaltar dei sentrale regelverka for farlege stoff med risiko for liv, helse og materielle verdiar. I Noreg er det oppretta ei koordineringsgruppe leidd av DSB for oppfølging av verksemder som oppbevarer farlege stoff i slike mengder at dei kan føre med seg storulukker. Direktoratet har også ansvaret for Kontaktutvalet for transport av farleg gods og Samvirkeområdet farlege stoff, som er samarbeidsgrupper for tilsynsetatar på området farleg stoff i Noreg. I desse samarbeidsgruppene blir det arbeidd med å avdekkje veikskapar og føreslå tiltak som aukar tryggleiken på området. Sjølv om det blir gjort mykje godt arbeid for å redusere risiko til eit akseptabelt nivå både i industrien og hjå styresmaktene, viser røynsla at store ulukkeshendingar likevel kan skje. 102 Lovdata, FOR nr 672: Forskrift om tiltak for å forebygge og begrense konsekvensene av storulykker i virksomheter der farlige kjemikalier forekommer (storulukkeforskrifta). 103 Helse, miljø og tryggleik. 108 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

109 SLØVÅG, NOVEMBER 2007 Tankanlegget på Sløvåg sett frå sjøen. Foto ntb/scanpix DSB NASJONALT RISIKOBILETE

110 Scenario 11.1 Gassutslepp på industrianlegg Ei uynskt hending innanfor risikoområdet «farlege stoff» er ei ulukke ved eit større industrianlegg i Noreg med påfølgjande stort kjemikalieutslepp og luftspreiing til omkringliggjande område. For å belyse kor alvorlege konsekvensane av ei slik hending kan bli, er det gjennomført risikoanalyse av eit konkret «verstefallsscenario». Føresetnader for scenarioet Hendingsgang Brot i lagertankane ved anlegget medfører eit stort utslepp av giftig gass med luftspreiing til omkringliggjande område. Lengd Dei fyrste éin til to timane blir det spreidd store mengder gass, før utsleppa og spreiinga minkar Vindretning Dominerande vindretning i området Lokalisering Eit større industrianlegg i Noreg. 110 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

111 Vurdering av sannsyn Sannsynet er vurdert som svært lågt for at eit større utslepp som skissert i scenarioet kan kome av systemsvikt ved anlegget. Det er forventa å kunne skje ein gong i løpet av år, noko som gjev eit sannsyn på 0,01 % for at det skjer i løpet av eit år. I Nasjonalt risikobilete (NRB) fell sannsynsanslaget inn under sannsynskategorien svært lågt sannsyn (sjeldnare enn 1 gong i løpet av år). Sannsynsanslaget er basert på ei vurdering av forventa ulukkesfrekvens ved anlegget som konsekvens av systemsvikt, og byggjer i hovudsak på eksisterande risikoanalysar for denne typen industrianlegg. Datagrunnlaget er blant anna statistikk frå fare- og; ulukkeshendingar og data frå tilsyn med verksemder som er omfatta av storulukkeforskrifta 104. Omfattande førebyggjande arbeid med barrierar, rutinar og tilsyn bidreg til høg tryggleik ved anlegg. Tilsikta hendingar, ekstreme naturhendingar eller ytre påverknad frå ulukker nær anlegg, kan tenkjast å føre til ei slik ulukke. Sannsynet er likevel vurdert til å vere svært lågt. Uvissa knytt til vurderinga av sannsynet for den uynskte hendinga er vurdert som lita. Tabell 30. Skjematisk presentasjon av resultat frå risikoanalysen. Sannsynsvurdering Svært låg LÅg Middels Høg Svært høg Forklaring Sannsyn for at hendinga kan skje i løpet av eitt år: 0,01 % Konsekvensvurdering Ein gong i løpet av år basert på eksisterande risikoanalysar Samfunnsverdi KONSEKVENS TYPE Svært små Små Middels Store Svært store Liv og helse Dødsfall Skadar og sjukdom I underkant av 100 omkomne som direkte eller indirekte konsekvens Nær 500 skadde eller sjuke som direkte eller indirekte konsekvens Natur og miljø Langtidsskadar Ikkje relevant Økonomi Finansielle og materielle tap milliardar kroner Samfunns stabilitet Sosial uro Påkjenningar i dagleglivet Relativt store konsekvensar for liv og helse, spørsmål om ansvar, reaksjonar som frykt, sinne og mistillit Evakuering av eit fåtal personar kan vere naudsynt Styringsevne og kontroll Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Ikkje relevant Ikkje relevant SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett middels store konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse DSB NASJONALT RISIKOBILETE

112 SCENARIO 11.1 / GASSUTSLEPP PÅ INDUSTRIANLEGG Vurdering av konsekvensar Samfunnskonsekvensane av det gjevne scenarioet er vurderte som middels store. Eit generelt trekk ved eit større utslepp av giftig gass som skildra i scenarioet, er at dei konsekvensane som kjem med ein gong er relativt store, medan dei langsiktige konsekvensane er avgrensa. Scenarioet vil fyrst og fremst truge samfunnsverdiane økonomi og liv og helse. Uvissa knytt til vurderingane av dei ulike konsekvenstypane varierer frå lita til stor. Samla sett er uvissa vurdert som moderat samanlikna med andre vurderingar i NRB. Liv og helse Talet på dødsfall som direkte eller indirekte konsekvens av utsleppet er rekna til i underkant av 100. Talet på alvorleg skadde eller sjuke som direkte eller indirekte konsekvens av utsleppet er venta å liggje nær 500. Vêrmodellen som er brukt til å måle gasspreiinga er basert på reelle vêrobservasjonar i det aktuelle området. Det at uvissa knytt til konsekvensanslaga for liv og helse likevel er vurdert som moderat, kjem av sensitiviteten i resultata, og at endring i føresetnader som vindretning, temperatur og vindstyrke på ulukkestidspunktet vil påverke konsekvensanslaga i stor grad. Natur og miljø Den giftige gassen i scenarioet vil ha ein del miljøeffektar med det same, men det er ikkje venta å medføre langtidseller permanent skade på natur og miljø. Uvissa for å gå ut frå dette er vurdert som lita og er basert på røynsler frå tidlegare uynskte hendingar. Samfunnsstabilitet Gjennomførte varslingsøvingar i det råka området gjer at sjansen for eit utslepp ikkje vil vere heilt ukjend for innbyggjarane i området. Situasjonen er venta å bli uoversiktleg, men vil truleg stabilisere seg når ein får kontroll på ulukkesstaden og oversikt over omfanget. Det relativt store talet på daude og skadde vil likevel kunne skape frykt og uro. Krisekommunikasjon og informasjonsformidling vil vere avgjerande for å avgrense potensialet hendinga har for sosial uro. Utsleppet i seg sjølv, og ikkje minst konsekvensane for liv og helse, er venta å medføre store faglege og politiske diskusjonar og jakt på syndebukkar. Dette kan føre til reaksjonar som sinne og mistillit til styresmaktene og eventuelt private aktørar som er involverte. Transport for personar og gods, både på veg og jernbane og sjø, vil stoppe opp eller bli regulert medan ulukka føregår. Denne situasjonen vil vedvare til ein har kontroll over ulukka og det etablert oversikt over konsekvensar for liv og helse i det råka området. Alt i alt er scenarioet likevel i liten grad venta å truge samfunnsstabiliteten. Uvissa rundt konsekvensvurderingane er rekna som moderat til lita. Dei sosiale og psykologiske reaksjonane er avhengig av effektiv varsling, handtering og informasjonsformidling. Eit større tal daude og alvorleg skadde enn det som er venta, går ein også ut frå at vil auke den sosiale uroa. Media si handtering vil også kunne vere utslagsgjevande. Styringsevne og territoriell kontroll Gassutsleppsscenarioet er å ikkje venta få konsekvensar for den nasjonale styringsevna eller kontroll over territorium. Økonomi Scenarioet er vurdert å ha størst konsekvensar for finansielle og materielle tap, og då særleg knytt til endra rammefaktorar for næringslivet som følgje av ei slik hending. Eit eventuelt langvarig omdømmetap for både turisme og tilflytting til området vil også verke inn på det finansielle tapet. Samla er kostnadene av eit slikt utslepp vurdert å kome på fleire titals milliardar kroner, men det er stor uvisse knytt til desse anslaga. 112 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

113 SCENARIO 11.1 / GASSUTSLEPP PÅ INDUSTRIANLEGG Tabell 31. Vurdering av uvisse knytt til anslaga for sannsyn og konsekvensar. Uvissevurdering INDIKATORAR PÅ KUNNSKAPSGRUNNLAGET Tilgang på relevante data og røynsler Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet) Semje blant ekspertane (som har delteke i risikoanalysen) Forklaring Erfaringsdata frå ulukker nasjonalt og internasjonalt. Mykje data frå tilsyn og oppfølging av industrianlegg (storulukkeforskrifta). Gassutslepp er vurdert som eit relativt kjent og utforska fenomen samanlikna med andre typar hendingar som er analyserte i NRB. Modellering basert på reelle vêrobservasjonar i området. Ingen store usemjer blant ekspertane. Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene anslaga for sannsyn og konsekvensar? Samla vurdering av uvisse Den sentrale føresetnaden for sannsynsvurderinga er at gassutsleppet kjem av ein systemsvikt ved anlegget. Konsekvensane, særleg for liv og helse, er avhengig av mengd utslepp, lengd, tidspunkt på døgnet, vêr- og vindforhold og varsling. Sensitiviteten i resultata er vurdert som moderat. Uvissa knytt til vurderingane av sannsyn og konsekvens er vurdert som moderat. Tabell 32. Plassering av scenarioet i risikomatrise. «Gassutslepp på industrianlegg» - samla risiko SVÆRT STORE KONSEKVENSAR STORE MIDDELS SMÅ SVÆRT SMÅ SVÆRT LÅg LÅg MIDDELS HØg SVÆRT HØg SANNSYN Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse Gassutsleppsscenarioet er vurdert å ha svært lågt sannsyn og middels samfunnskonsekvensar. Uvissa knytt til resultata er vurdert som moderat. 104 Lovdata: FOR nr 672: Forskrift om tiltak for å forebygge og begrense konsekvensene av storulykker i virksomheter der farlige kjemikalier forekommer (storulukkeforskrifta). Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap, Direktoratet for arbeidstilsynet, Statens ureiningstilsyn, Petroleumstilsynet og Næringslivets sikkerhetsorganisasjon fører tilsyn med etterlevinga av denne forskrifta, og kan fatte naudsynte vedtak og fastsetje vilkår for å gjennomføre forskrifta innanfor sine respektive tilsynsområde. Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap står for den praktiske koordineringa av tilsynet med forskrifta. Fotnote 104, sjå side 113 DSB NASJONALT RISIKOBILETE

114 Scenario 11.2 Brann på oljeterminal i by Ei uynskt hending innanfor risikoområdet «farlege stoff» er ein valdsam brann i tilknyting til ein oljeterminal. For å belyse kor alvorlege konsekvensane av ei slik hending kan bli, er det gjennomført ein risikoanalyse av eit konkret «verstefallsscenario». 105 Føresetnader for scenarioet Tidspunkt Vêrforhold Vindstyrke Hendingsgang Desember i ettermiddagsrushet. Klart vêr og nokre plussgradar Vindstille Eksplosjonsarta brann ved lossing av bensin frå tankskip til landtankar Raskt utviklande brann i både landtankane og på piren der tankskipet ligg fortøygd Rask overtenning av tankskipet med til saman m 3 diesel og m 3 bensin Etter eit kvarter tek to landtankar fyr - kvar med tonn bensin og dette utviklar seg til ein eksplosjonsarta brann Ukontrollert brann, full alarm og evakuering av oljeterminalen Lokalisering Oljeterminal storby nær tett busetnad og viktig infrastruktur i form av europaveg, jernbane og ein containerterminal. 114 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

115 Vurdering av sannsyn Det er gjort ei vurdering av sannsynet for ein katastrofal brann i tilknyting til lossing av bensin frå tanksskip til landtankar på ein oljeterminal. Dette er forventa å skje ein gong i løpet av år, noko som gjev eit sannsyn på 0,1 % for at det skjer i løpet av eit år. I Nasjonalt risikobilete (NRB) fell dette sannsynsanslaget inn under kategorien middels sannsyn (1 gong i løpet av 100 til år). Anslaget byggjer på føreliggjande informasjon og kunnskap, blant anna innhenta frå tilsyn med storulukkeverksemder 106, rapporteringar frå verksemdene og ulukkesstatistikk. Det finst også døme på liknande hendingar frå utlandet. Uvissa knytt til vurderinga av sannsynet for den uynskte hendinga er i NRB vurdert som lita. Tabell 33. Skjematisk presentasjon av resultat frå risikoanalysen. Sannsynsvurdering Svært låg LÅg Middels Høg Svært høg Forklaring Sannsyn for at hendinga kan skje i løpet av eitt år: 0,1 % Konsekvensvurdering Ein gong i løpet av år basert på eksisterande informasjon og analysar av industribrannar Samfunnsverdi KONSEKVENS TYPE Svært små Små Middels Store Svært store Liv og helse Dødsfall Skadar og sjukdom 5-20 omkomne som direkte eller indirekte konsekvens skadde eller sjuke som direkte eller indirekte konsekvens Natur og miljø Langtidsskadar Ikkje relevant Økonomi Finansielle og materielle tap milliardar kroner Sosial uro Katastrofebrann, spørsmål om ansvar, reaksjonar som harme og mistillit Samfunns stabilitet Påkjenningar i dagleglivet Evakuering av eit fåtal personar kan vere naudsynt, store forstyrringar for framkomst og transport Styringsevne og kontroll Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Ikkje relevant Ikkje relevant SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett små konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse 105 Risikoanalysen vart gjennomført vinteren Verksemder som handterer farlege kjemikal og som er omfatta av storulukkeforskrifta. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

116 SCENARIO 11.2 / BRANN PÅ OLJETERMINAL I BY Vurdering av konsekvensar Samfunnskonsekvensane av det gjevne scenarioet er vurderte som små. Scenarioet vil fyrst og fremst truge samfunnsverdien økonomi. Uvissa knytt til vurderingane av dei ulike konsekvenstypane varierer frå lita til moderat. Samla sett er uvissa vurdert som lita samanlikna med andre vurderingar i NRB. Liv og helse Dei direkte dødsfalla vil i hovudsak kome som følgje av brann- og røykskadar, og scenarioet er venta å føre til mellom 5 og 20 dødsfall. Talet på alvorleg skadde eller sjuke som direkte eller indirekte følgje av brannen, er venta å liggje i kategorien frå Av desse vil eit monaleg tal menneske med kroniske luftvegssjukdomar, til dømes kols og astma, i større delar av byen kunne bli sjuke, og i nokre tilfelle kanskje døy av røykskadar. Røykskadar vil vere den mest dominerande årsaka til skadar og sjukdom. Trafikkskadar som følgje av trafikkaos i dei mest råka områda kan heller ikkje utelukkast. Vurderingane er baserte på røynsler frå tidlegare uynskte hendingar med store eksplosjonsarta brannar. Uvissa knytt til anslaga er vurdert som lita. Natur og miljø Utslepp av olje til sjøen vil setje spor, men skadeomfanget er venta å vere avgrensa både i areal og når det gjeld langtidsskadar. Luftureining som følgje av røyk og sot vil kunne få konsekvensar for lokalmiljøet, men effekten vil vere kortvarig. Uvissa for å anta dette er vurdert som lita og er basert på røynsler frå tidlegare uynskte hendingar med akutte utslepp. Økonomi Det totale økonomiske tapet er venta å vere stort. Dei direkte kostnadene knyter seg blant anna til tap av eit stort volum bensin og diesel, øydeleggingar på tankskip, tankanlegg og kaianlegg, og tap som følgje av redusert arbeidsstyrke og øydelagde lokale på anlegget. Oppreinsing, reparasjonar og forsterking vil også medføre store kostnader. Dei indirekte kommersielle kostnadene er knytte til blant anna tapt omsetning. Basert på tal frå tidlegare katastrofebrannar er det samla økonomiske tapet, inkludert oppbygging, ved eit slikt scenario venta å liggje mellom 5 og 50 milliardar kroner. Uvissa knytt til anslaga er vurdert som lita. Samfunnsstabilitet Scenarioet er ikkje venta å skape vesentleg sosial uro. Det er forventa uro og til dels kaotiske forhold på grunn av stor røykutvikling, stengde vegar osv., og dette vil vere ei stor utfordring då det råkar eit stort tal menneske (over ). Spørsmål om ansvar og eventuelle syndebukkar er venta å gjere seg gjeldande og vil kunne medføre reaksjonar som harme og mistillit til styresmakter og verksemdseigarar. Scenarioet vil medføre store forstyrringar i kvardagen for eit stort tal menneske i akuttfasen. Det vil ta nokre dagar å få kontroll på brannen. Store mengder røyk kan føre til at skular og barnehagar blir stengde for ein kortare periode, og folk blir oppmoda om å halde seg innandørs. Evakuering kan vere naudsynt for eit mindre tal personar i naboområdet til terminalen. Dette får dermed også konsekvensar for eit større tal menneske som blir heime frå arbeid. Fordi anlegget som brenn dekkjer ein stor del av Noreg sitt behov for drivstofforsyning kan det tenkjast at folk vil vere uroa for ikkje å få tak i drivstoff, og dermed prøve å fylle opp lager privat. Framkomst for personar og gods på veg og jernbane vil stoppe opp i akuttfasen og bli regulert så lenge brannen føregår. Dette vil vere ei stor utfordring då det gjeld både innbyggjarar i denne delen av byen (over ), eit stort tal pendlarar, og reisande og annan trafikk ut og inn av landet. Også båt- og ferjetrafikk i hamneområdet er venta å bli råka. Vurderingane er baserte på sektoranalysar og røynsler frå store branner/katastrofebrannar, og uvissa er vurdert som moderat. Styringsevne og territoriell kontroll Scenarioet er ikkje venta å få konsekvensar for nasjonal styringsevne eller kontroll over territorium. 116 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

117 SCENARIO 11.2 / BRANN PÅ OLJETERMINAL I BY Tabell 34. Vurdering av uvisse knytt til anslaga for sannsyn og konsekvensar. Uvissevurdering INDIKATORAR PÅ KUNNSKAPSGRUNNLAGET Forklaring Tilgang på relevante data og røynsler Ulukkesstatistikk, data frå tilsyn med storulukkeverksemder, røynsler frå eksplosjonsarta industribrannar og hendingar i utlandet. Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet) Industribrann er vurdert som eit relativt kjent og utforska fenomen samanlikna med andre typar hendingar som er analyserte i NRB. Semje blant ekspertane (som har delteke i risikoanalysen) Ingen store usemjer blant ekspertane. Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene anslaga for sannsyn og konsekvensar? Samla vurdering av uvisse Sannsynet for at hendinga skal skje er lite sensitiv for endringar i føresetnadene. Konsekvensane av hendinga er noko sensitive for endring i vindstyrke og -retning. Sensitiviteten i resultata er derfor vurdert som liten. Uvissa knytt til vurderingane av sannsyn og konsekvens er vurdert som lita. Tabell 35. Plassering av scenarioet i risikomatrise. «Brann på oljeterminal i by» - samla risiko SVÆRT STORE STORE KONSEKVENSAR MIDDELS SMÅ SVÆRT SMÅ SVÆRT LÅg LÅg MIDDELS HØg SVÆRT HØg SANNSYN Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse Scenarioet er vurdert å ha middels høgt sannsyn og små samfunnskonsekvensar. Uvissa knytt til resultata er vurdert som lita. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

118 SKAGERRAK, APRIL 1990 Brann på passasjerferja «Scandinavian Star». Foto ntb/scanpix 118 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

119 RISIKOOMRÅDE / SKIPSULUKKER 12 SKIPSULUKKER Bakgrunn Skipsulukker kan oppstå både ved passasjer- og godstransport, og ved frakt av oljeprodukt og andre kjemikal til sjøs. Ei skipsulukke vil ofte vere ein trugsel både mot liv og helse, miljø og materielle verdiar. Tilfelle av alvorlege skipsulukker der mange har mist livet eller vortne skadde langs kysten av Noreg eller i nære havområde dei siste 20 åra, er Scandinavian Star-ulukka i 1990 der 159 personar omkom og Estoniaforliset i 1994 der heile 852 personar miste livet. Sleipnerforliset nord for Haugesund i 1999 kosta 16 personar livet, medan 18 personar omkom då Rocknes kantra utanfor Bergen i I 2011 oppstod det brann om bord i hurtigruteskipet Nordlys som var på veg til Ålesund. To av besetningsmedlemene på fartøyet omkom, to kom alvorleg til skade og sju vart lettare skadde. Alle 207 passasjerane vart evakuerte utan fysiske skadar. 107 Frå 1970 og fram mot år 2000 har det internasjonalt også vore skipsulukker med store akutte oljeutslepp. Eitt av dei største oljeutsleppa sidan 1970-talet skjedde då tankaren Haven brakk i tre ved lossing av råolje utanfor Genova i Italia i Ulukka førte til eit utslepp på over tonn råolje. Internasjonal ulukkesstatistikk (ITOPF) knytt til skip og akuttutslepp av olje større enn 700 tonn, viser likevel at desse i perioden frå 1970 fram til 2012 er redusert frå 24,6 utslepp per år til 1,7 utslepp per år i Det siste store oljeutsleppet var Prestige i 2002 på tonn olje. I Noreg har vi også opplevd ulukker med akutte utslepp. I 2011 grunnstøytte det islandske containerskipet Godafoss utanfor Hvaler i Østfold. 108 Båten hadde 555,5 m 3 bunkersolje om bord. Det vart registrert lekkasje frå to tankar og ca. 112 m 3 olje lak ut til sjø 109. Det vart registrert oljepåslag fleire stader langs sørlandskysten heilt til vest for Kristiansand (Ryvingen). Oppreinskingskostnadene kom på 88 millionar kroner. I 2009 grunnstøytte Full City utanfor Langesund. Utsleppet til sjøen vart berekna til om lag 300 m 3 olje og førte til oljeureining langs kysten i Telemark, Vestfold og Aust-Agder. 110 Dei totale aksjonskostnadene vart 256 millionar kroner Statens havarivernkommisjon for transport: Varsel om sikkerhetskritiske forhold, Statens havarivernkommisjon for transport ( Kystverket, Oljeberedskap Godafoss Kystverkets beredskap mot akutt forurensning, Årsrapport Brev av frå Kystverket til Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

120 RISIKOOMRÅDE / SKIPSULUKKER Risiko Sjøfartsdirektoratets ulukkesbase viser ein nedgang i talet på personulukker på skip i Noreg sidan 2003, medan det har vore ein auke i talet på skipsulukker sidan Statistisk sett har det også vore ein kraftig auke i talet på navigasjonsulukker frå Ein stor del av denne auken må likevel tilskrivast at Sjøfartsdirektoratet tok over ulukkesdatabasen dette året, og det samstundes vart auka fokus på innrapporteringar av ulukker. Auken i den faktiske risikoen er derfor vurdert å vere lågare enn det ulukkesstatistikken skulle tilseie. Dette er ei generell utfordring knytt til vurdering av risikoutvikling når lange tidsseriar av ulukkesstatistikk blir lagde til grunn. 113 Den vanlegaste ulukkeskategorien for skip i norske farvatn er grunnstøyting og kollisjon, etterfølgt av brann og kontaktskadar. 114 Det er ein samanheng mellom utsigla distanse (omfanget av skipstrafikken) og talet på ulukker til sjøs som kan innebere fare for liv, helse, miljø og materielle verdiar. I 2007 vart det transportert 25 millionar tonn gods mellom norske hamner. Våt bulk 115 er den dominerande lastkategorien i innlandstransporten, der transport av petroleumsprodukt utgjorde 89 prosent av den totale mengda. Den samla skipstrafikken langs norskekysten er estimert til å auke med 16 prosent frå 2008 til Sjølv om sjøtransport er ei relativt sikker transportform, kan konsekvensane av ulukker til sjøs vere alvorlege. I perioden 1970 til 2001 var sjøfarta ein av sektorane der det var flest ulukker med meir enn fem omkomne. 117 Dette heng blant anna saman med at konsentrasjonen av energi og talet på eksponerte passasjerar er stor i denne sektoren. Mangel på evakueringsutvegar kan bidra til at skipsulukker får alvorlege konsekvensar. Ein stor risiko ved sjøtransport er knytt til ukontrollerte utslepp av giftige og miljøskadelege stoff. Miljøkonsekvensane av akutte oljeutslepp for sjøfugl, marine pattedyr og strandhabitat avheng blant anna av tidspunkt for utsleppet, geografisk posisjon, storleik, førekomst av sårbare økosystem i det råka området, vêr, oljetype og oljevernberedskap. 118 Transport av petroleumsprodukt langs kysten av Nord-Noreg er forventa å auke monaleg i åra som kjem. Petroleumsrelatert skipstrafikk med utgangspunkt i Barentsregionen siglar langs heile fastlandskysten i eit aukande omfang. Denne transporten representerer ein miljørisiko for hav- og kystområde langs fastlandskysten på lik linje med annan petroleumsrelatert skipstrafikk. Samanlikna med andre delar av norskekysten er det i dag forholdsvis liten skipstrafikk i nordområda, men fordi petroleumsrelatert skipstrafikk aukar sterkt, så aukar også sannsynet for store akutte utslepp sterkt i nord. Trass i stor auke i sannsynet for store utslepp skjer auken frå svært låge verdiar. 119 Krevjande klimatiske forhold, tidsaspektet, forhold knytte til bemanning ombord og manøvreringsforhold i tronge farvatn er blant dei kjende utfordringane for skipstrafikken. Sjøtransport er utsett for vind- og bølgjeforhold, straum, tåke, polare lågtrykk m.m. Sjøtransporten vil likevel truleg vere mindre utsett for klimaendringar enn andre transportformer. Klimaendringar vil likevel kunne forsterke belastninga og slitasje på den maritime infrastrukturen, i tillegg til at dårlig vêr kan gjere gjennomføring av oljevernaksjonar og opprydding vanskelegare. 120 Førebygging og beredskap Samanhengen mellom omfanget av skipstrafikken og talet på ulukker til sjøs er ikkje statisk, men blir påverka av førebyggjande tiltak og beredskapstiltak. Den førebyggjande sjøtryggleiken handlar om tiltak for å redusere sannsynet for ulukker til sjøs og dermed verne samfunnet mot ulukker som kan føre til tap av liv, miljøskadar og økonomiske tap. Verkemiddel for å oppnå sikker sjøtransport og god framkomst i norske farvatn er blant anna utbygging og drift av elektroniske navigasjonshjelpemiddel, utbetring av farleier, losteneste, trafikksentralar og slepebåtberedskap. Nasjonale styresmakter stiller også krav til, og fører tilsyn med, konstruksjon og utrusting av skip og mannskapet sine kvalifikasjonar. 112 Sjøfartsdirektoratets ulukkesdatabase ( Brev av frå Kystdirektoratet til Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap. 114 Det Norske Veritas (2010): Analyse av sannsynlighet for akutt oljeutslipp fra skipstrafikk lang kysten av Fastlands-Norge, rapport for Kystverket, Beredskapsavdelingen, DNV-rapport Våt bulk er olje og andre flytande produkt. 116 Det Norske Veritas (2010): Analyse av sannsynlighet for akutt oljeutslipp fra skipstrafikk lang kysten av Fastlands-Norge, rapport for Kystverket, Beredskapsavdelingen, DNV-rapport SINTEF (2004): Katastrofepotensialet ved uønskede hendelser innen transport: hvilke faktorer avgjør om en hendelse utvikler seg til en storulykke, SINTEFrapport STF38 A St.meld. nr. 37 ( ) Helhetlig forvaltning av det marine miljø i Norskehavet ( forvaltningsplanen). 119 Brev av frå Kystdirektoratet til Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap. 120 NOU 2010:10 Tilpassing til eit klima i endring. 120 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

121 RISIKOOMRÅDE / SKIPSULUKKER Dei seinare åra har det vorte gjennomført viktige førebyggjande tiltak for å redusere risikoen ved sjøtransport langs store delar av kysten. Etablering av siglingsleier lenger ut frå kysten, trafikkseparasjon, antikollisjonssystem og etablering av ein statleg slepeberedskap, attåt trafikksentralar i Vardø og Murmansk, er nokre døme. I Nord-Noreg vil utsleppspotensialet auke ettersom oljetankskipa blir vesentleg større og fleire i åra framover. Siglingsleier er no innførte langs heile kysten. Effekten av å innføre trafikkseparasjonssystem langs heile kysten er venta å gje vesentleg reduksjon når det gjeld kollisjonar, men også i forhold til feilnavigering og berging av skip som har kome i drift, er effekten venta å vere stor. Den nasjonale slepebåtberedskapen vart frå høvesvis 1. november 2009 og 1. januar 2011 utvida til også å gjelde Sørlandet og Vestlandet. Kystverket innførte 1. juni 2011 trafikkseparasjonssystem utanfor sør- og vestkysten av Noreg. Simuleringar viser at ein oppnår ein monaleg reduksjon i talet på potensielle grunnstøytingar ved å flytte skipstrafikken lengre ut frå kysten. 121 Den 1. juni 2013 vart det etablert eit felles norsk/russisk skipsrapporteringssystem i havområdet mellom Vestfjorden og Murmansk. Rapporteringssystemet er godkjent av FNs sjøfartsorganisasjon (IMO) og vil vere påbode for alle fartøy som er vurderte å utgjere ein risiko ved ei ulukke / eit uhell. Skipsrapporteringssystemet vil gje norske og russiske styresmakter auka detaljkunnskap om skipstrafikken i området. Følgjeleg vil det også bidra til ei tidlegare varsling av trafikk som krev særleg merksemd. Her nemner vi særleg fartøy som fører petroleumslast, radioaktiv last og fartøy med slep. Rapporteringssystemet vil også auke servicenivået overfor skipstrafikken, og bidra til å sikre at skip innehar naudsynt informasjon og data som er påkravd for sikker navigasjon i området. Dette oppnår ein ved at viktig navigasjonsmessig informasjon alltid blir halden oppdatert ved sjøtrafikksentralane. På oppmoding, eller ved behov, kan sjøtrafikksentralane hurtig formidle vêrvarsel, bølgjevarsel, navigasjonsvarsel, isvarsel og varsel om andre potensielle farar for skipstrafikken i området. Ved behov for ankring i dårleg vêr eller i ein naudsituasjon, kan sjøtrafikksentralane også gje nærare tilvising om dette. Nordområdetiltaket BarentsWatch er eit pionerprosjekt som samlar all den kunnskapen norsk forvaltning har om kyst- og havområda våre, og gjer han lettare tilgjengeleg for alle. Den offentlege delen av BarentsWatch vart opna i mai 2012, og var innleiingsvis basert på data frå seks statlege etatar med eit utval av tilhøyrande informasjonstenester. Talet på tenester i systemet aukar gradvis og blir lansert etter kvart. Parallelt med ei gradvis utvikling av tenester i det opne systemet, blir det arbeidd med utviklinga av eit lukka, operativt system. Det lukka systemet skal kombinere informasjon for å gje offentlege styresmakter med maritimt ansvar eit betre og eit felles situasjonsbilete for effektiv operasjonell innsats. 122 Same kor mange førebyggjande tiltak som blir etablerte, vil i det ikkje vere mogleg å forhindre alle ulukker til sjøs. Beredskap som kan forhindre eller avgrense skade når ulukka skjer, er viktig for dei samla konsekvensane. Beredskapen på sjøen blir i fremste rekkje vareteke gjennom mannskapet på skipet og tekniske varslings- og sløkkjesystem om bord på skipet. I tillegg er sjøbaserte og landbaserte ressursar slik som Kystvakta og enkelte landbaserte brannvesen (RITS brannvesen) førebudde på å kunne yte bistand ved brannar og andre ulukker til sjøs. Ein av hovudredningssentralane (HRS) varetek leiing av redningsinnsats til sjøs (sjøredning), anten direkte eller gjennom lokal redningssentral (LRS). Eit anna element er beredskapen mot akutt ureining. Den norske beredskapen på dette området er tredelt: privat beredskap, kommunal beredskap og statleg beredskap, og er dimensjonert ut frå kunnskap om miljørisiko langs kysten. For å styrkje statens beredskap mot akutt ureining gjennomførte Kystverket i 2011 ein miljø- og beredskapsanalyse for skipstrafikken. 124 I 2011 vart det opna for at fartøy som slepebåtar, oppdretts- og redningsfartøy og I fiskefartøy kan brukast i oljevernberedskapen. 125 Fartøya skal primært nyttast til utsetjing og sleping av oljelenser i samband med oppsamling av oljeutslepp, og sleping av mindre oljevernlekterar. 126 Ved akutt ureining vil aksjonen bli leidd anten av Kystverkets beredskapsavdeling eller interkommunalt utval mot ureining (IUA). Gjennomføring av øvingar er viktig for å avgrense konsekvensane når ulukker fyrst skjer. Gjennom øvingar får styresmaktene viktig lærdom om sine beredskapsplanar og organisasjon, og felles forbetringspunkt blir avdekte. I 2011 vart øving SkagEx11 gjennomført for å øve relevante styresmakter sin beredskap og handtering av ein alvorleg skipskollisjon mellom ein oljetankar og eit passasjerskip, attåt styresmaktene si koordinering og samarbeid nasjonalt og internasjonalt. 122 Brev av frå Kystdirektoratet til Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap. 123 Redningsinnsats til sjøs (RITS) er eit samleomgrep for landbaserte og sjøbaserte brann- og redningsressursar som er trena og utrusta for å yte bistand ved brannar og andre ulukker til sjøs, inkludert kjemikalieinnsats. 124 E-post av 4. januar 2012 frå Kystverket til Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap. 125 FOR nr 130: Forskrift om bruk av fartøy i oljevern. 126 Rundskriv RSR 3/ Forskrift 8. februar 2011 om bruk av fartøy i oljevern. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

122 Scenario 12.1 Skipskollisjon på Vestlandskysten Ei uynskt hending innanfor risikoområdet «skipsulukker» er ein kollisjon mellom to skip. For å belyse kor alvorlege konsekvensane av ei slik hending kan bli, er det gjennomført ein risikoanalyse av eit spesifikt «verstefallsscenario». 127 Føresetnader for scenarioet Tidspunkt Vêrforhold Vindstyrke Havstraum Vasstemperatur Midten av mai, kl Havtåke (tåke som oppstår ved at varm, fuktig luft driv over ei kald overflate) g jev avgrensa sikt Nordvestleg laber bris. 5 m/s 1 knop nordleg (samansett straumbilete pga. tidevatn) 10 C Lufttemperatur 6 8 C Følgjehendingar Totalutslepp på tonn råolje påfølgjande døgn Overflatebrann rundt tankar og cruiseskip Brann om bord cruiseskipet Hendingsgang Cruiseskip med personar om bord får blackout i det elektriske anlegget og full motorstans. Skipet kolliderer med ein fart på knop med ein fullasta oljetankar med eit mannskap på 22 personar. Lokalisering Fedjeosen, nordvest for Bergen. 122 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

123 Vurdering av sannsyn Det er gjort ei vurdering av sannsynet for kollisjon mellom oljetankar og eit større passasjerskip, med utslepp av ca tonn råolje i det aktuelle området. Dette er forventa å skje ein gong i løpet år, dvs. at sannsynet er 0,1 prosent for at det skjer i løpet av eit år. I Nasjonalt risikobilete (NRB) fell dette sannsynsanslaget inn under kategorien middels sannsyn (1 gong i løpet av 100 til år). Anslaget byggjer i hovudsak på vurdering av eksisterande risikoanalysar av skipsulukker langs norskekysten. 128 Datagrunnlaget for desse analysane er internasjonal ulukkesstatistikk, korrigert for norske forhold med omsyn til ulukkesfrekvensar, ulukkestypar, trafikk, siglingsleier etc. Sannsynet for ein skipskollisjon åleine er høgare enn sannsynet for ein skipskollisjon med oljetankar og eit cruiseskip. Med utgangspunkt i analysar av ulike typar skipskollisjonar, sannsyn for ulukker på ulike stader langs kysten, attåt auke i cruisetrafikken, er sannsynet for kombinasjonen med cruiseskip og oljetankar vurdert. Uvissa knytt til vurderinga av sannsynet for den uynskte hendinga blir i NRB vurdert som moderat. Tabell 36. Skjematisk presentasjon av resultat frå risikoanalysen. Sannsynsvurdering Svært låg LÅg Middels Høg Svært høg Forklaring Sannsyn for at hendinga kan skje i løpet av eitt år: 0,1 % Konsekvensvurdering Ein gong i løpet av år basert på eksisterande risikoanalysar av skipsulukker langs norskekysten Samfunnsverdi Liv og helse KONSEKVENS TYPE Dødsfall Skadar og sjukdom Svært små Små Middels Store Svært store Natur og miljø Langtidsskadar Økonomi Samfunns stabilitet Styringsevne og kontroll omkomne som direkte eller indirekte konsekvens skadde eller sjuke som direkte eller indirekte konsekvens km langt tilgrisa kystområde, verneverdige område Finansielle og materielle tap milliardar kroner Sosial uro Påkjenningar i dagleglivet Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Vanskeleg å sleppe unna, svært stort omfang av utslepp og personar involverte, forventningar til krisehandteringa, reaksjonar som sinne, aggresjon og avmakt Evakuering av fåtal personar kan vere naudsynt, siglingsleier kan stengje Ikkje relevant Ikkje relevant SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett store konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse 127 Risikoanalysen vart gjennomført hausten 2010.) 128 Det Norske Veritas (2010): Analyse av sannsynlighet for akutt oljeutslipp fra skipstrafikk lang kysten av Fastlands-Norge, rapport for Kystverket, Beredskapsavdelinga, DNV-rapport DSB NASJONALT RISIKOBILETE

124 SCENARIO 12.1 / SKIPSKOLLISJON PÅ VESTLANDSKYSTEN Vurdering av konsekvensar Samfunnskonsekvensane av det gjevne scenarioet er vurderte som store. Scenarioet vil fyrst og fremst truge samfunnsverdiane natur og miljø, og økonomi. Uvissa knytt til vurderingane av dei ulike konsekvenstypane varierer frå lita til moderat. Samla sett er uvissa vurdert som lita samanlikna med andre vurderingar i NRB. Liv og helse At det vil gå liv tapt som følgje av det gjevne scenarioet er svært truleg. Talet på dødsfall avheng av om det brenn rundt delar av eller heile cruiseskipet, kor lang tid det tek før brannen får gjennomslag, og korleis brannen om bord utviklar seg. I verste fall vil alle om bord på tankskipet omkome, men då med føresetnad at brannen tek heilt overhand. Dei direkte dødsfalla vil i hovudsak kome som følgje av brann- og røykskadar, og kollisjonsscenarioet er samla sett venta å føre til mellom dødsfall. Talet på alvorleg skadde eller sjuke som direkte eller indirekte følgje av kollisjonen, er venta å liggje i kategorien frå Røykskadar vil vere den mest dominerande årsaka til skadar og sjukdom. Vurderingane er baserte på røynsler frå blant anna ulukka med Scandinavian Star og tidlegare uynskte hendingar, der det har vore store oljeutslepp og folk har hamna i vatnet, og likevel vorte berga. Uvissa knytt til anslaga blir vurdert som lita. Natur og miljø Vestlandskysten av Noreg er eit samansett kystområde og dei største konsekvensane ved eit slikt scenario vil fyrst og fremst dreie seg om langtidsskadar på natur og miljø. Omfanget av eit slikt utsleppsscenario vil avhenge av type olje som blir sleppt ut og kva eigenskapar ho har, vêrforholda dei næraste dagane og mengda olje ein vil kunne få teke opp i løpet av dei næraste døgna. Med eit anslag på ca km tilgrisa kystområde, vil scenarioet få miljøeffektar over fleire år. Sjøfugl, kystfisk, verneverdige kulturminne og miljøsårbare område blir råka spesielt. Uvissa for å anta dette er vurdert som lita og er basert på røynsler frå tidlegare uynskte hendingar. Økonomi Det totale økonomiske tapet er venta å vere stort. Dei direkte kostnadene knyter seg blant anna til tap av last og skip, og i tillegg materielle øydeleggingar på skip og landanlegg. Forstyrringar og stans i fiske og fiskeoppdrett vil medføre store finansielle tap. Kostnader knytte til opprydning er vanskeleg å anslå presist då dette i stor grad avheng av kor lang tid oppreinsinga tek, kor raskt området blir restituert og om ein må stengje siglingsleier. Eit eventuelt langvarig omdømmetap for både turisme og fiskerinæringa vil også verke inn på det finansielle tapet. Basert på tal frå tidlegare uynskte hendingar er det samla økonomiske tapet ved eit slikt scenario venta å liggje på mellom 10 og 50 milliardar kroner. Uvissa knytt til anslaga blir vurdert som lita. Samfunnsstabilitet Omfanget av både utslepp og talet på direkte involverte personar kan bidra til reaksjonar som sinne, aggresjon og avmakt. Dette kan også knytast til at dei direkte råka ikkje har høve til å sleppe unna hendinga, men er prisgjevne redningsarbeidet frå styresmaktene. Kollisjonen vil ikkje råke spesielt sårbare grupper, men svært mange familiar vil bli råka. Befolkninga og dei direkte og indirekte råka personane, er venta å ha forventningar om at dette er ei type hending som styresmaktene bør vere førebudde på å kunne handtere. Reaksjonar som frykt og sinne og spørsmål om ansvar er venta å gjere seg gjeldande. Evakuering av innbyggjarar langs kysten kan bli naudsynt, men det vil i tilfelle gjelde eit mindre tal personar som vil måtte evakuerast i ein kortare tidsperiode. Utsleppet vil også få konsekvensar for skipstrafikken i det råka området. Uvissa blir vurdert som lita til moderat. Styringsevne og territoriell kontroll Skipskollisjonsscenarioet er ikkje venta å få konsekvensar for nasjonal styringsevne eller kontroll over territorium. 124 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

125 SCENARIO 12.1 / SKIPSKOLLISJON PÅ VESTLANDSKYSTEN Tabell 37. Vurdering av uvisse knytt til anslaga for sannsyn og konsekvensar. Uvissevurdering INDIKATORAR PÅ KUNNSKAPSGRUNNLAGET Forklaring Tilgang på relevante data og røynsler Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet) Stor tilgang på data og røynsler frå tilsvarande hendingar, statistikk og sektoranalysar. Skipskollisjon er vurdert som eit relativt kjent og utforska fenomen samanlikna med andre typar hendingar som er analyserte i NRB. Semje blant ekspertane (som har delteke i risikoanalysen) Ingen store usemjer blant ekspertane. Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene anslaga for sannsyn og konsekvensar? Samla vurdering av uvisse Den sentrale føresetnaden for sannsynsvurderinga er at det dreier seg om ein kollisjon mellom to spesifikke typar fartøy, cruiseskip og tankar. Mengd utslepp, eigenskapane til olja, vêr- og vindforhold og utviklinga av brannen er kritiske føresetnader for konsekvensvurderingane. Sensitiviteten i resultata blir vurdert som moderat. Uvissa knytt til vurderingane av sannsyn og konsekvens blir vurdert som lita. Tabell 38. Plassering av scenarioet i risikomatrise. «Skipskollisjon på Vestlandskysten» - samla risiko KONSEKVENSAR SVÆRT STORE STORE MIDDELS SMÅ SVÆRT SMÅ SVÆRT LÅg LÅg MIDDELS HØg SVÆRT HØg SANNSYN Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse Skipskollisjonsscenarioet er vurdert å ha middels høgt sannsyn og store samfunnskonsekvensar. Uvissa knytt til resultata er vurdert som lita. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

126 THREE MILE ISLAND KJERNEKRAFTVERK I MIDDLETOWN, PENNSYLVANIA, 28. MARS 2011 Reaktorulukka 28. mars 1979 førte til at radioaktivt kjølevatn vart sleppt ut i omg jevnadene. Foto ntb/scanpix 126 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

127 RISIKOOMRÅDE / ATOMULUKKER 13 ATOMULUKKER Bakgrunn Nokre sentrale hendingar pregar oppfatninga og forståinga vår av risiko knytt til atomulukker. Three Mile Island-ulukka i USA i 1979 viste at lite sannsynlege atomulukker kan skje. Tsjernobylulukka i tidlegare Sovjetunionen i 1986 viste at konsekvensane av ei lite sannsynleg atomulukke kan bli meir omfattande enn tidlegare rekna med, og at vesentleg større område enn tidlegare forventa kan bli råka. Ulukka som i 2011 råka kjernekraftverket Fukushima Daiichi i Japan viste tydeleg at det stadig kan oppstå alvorlege atomulukker. Sjølv om alvorlege ulukker hender langt unna og ikkje har direkte konsekvensar for Noreg, skaper dei uvisse og behov for informasjon og handtering frå norske styresmakter. Kjernekraftulukka i Fukushima var til liks med Tjernobylulukka ei ulukke klassifisert til høgaste alvorsgrad på International Nuclear Event Scale. Likevel vart konsekvensane mindre alvorlege enn etter Tsjernobyl. 129 Atomulukker kan skje ved dei fleste typar atomanlegg; kjernekraftverk, anlegg for produksjon og behandling av reaktorbrensel (gjenvinningsanlegg) eller anna materiale som kan spaltast, og anlegg for lagring av brukt brensel og anna radioaktivt avfall. Hendingar som involverer kjernevåpen utgjer også ein potensiell fare for Noreg og norske interesser. Noreg er i stor grad omgjeve av land der det føregår ulike former for nukleær aktivitet. Kjernekraftverk finst i Sverige, Finland, Ukraina, Litauen, Storbritannia, Nederland, Belgia, Tyskland, Frankrike og Russland. Gjenvinningsanlegg for brukt reaktorbrensel finst både i Storbritannia, Frankrike og Russland. Anlegg for lagring av brukt brensel som kan utgjere ein fare for Noreg, finst fyrst og fremst på Kolahalvøya i Russland. Nordområda har mange potensielle kjelder for store radioaktive utslepp. Temaet blir også aktualisert fordi russiske styresmakter utviklar flytande kjernekraftverk for bruk på vanskeleg tilgjengelege stader i Arktis, i tillegg til at det er ein aukande aktivitet i den russiske marinen i nordområda. Risiko Sannsynet for at ei alvorleg atomhending skal skje og ramme Noreg, er vurdert som lågt. Men om ei atomulukke fyrst skjer, kan konsekvensane bli svært alvorlege. Radioaktiv ureining gjev eksponering for ioniserande stråling, anten direkte eller gjennom inntak av ureina matvarer eller innanding av ureina luft. Dette kan gje helsekonsekvensar for befolkninga i form av akutte stråleskadar, seinskadar (hovudsakleg auka kreftrisiko) og/eller psykologiske verknader. 129 Tidsskrift for Den norske legeforening, nr. 23,29. november DSB NASJONALT RISIKOBILETE

128 RISIKOOMRÅDE / atomulykker Utslepp og spreiing av radioaktive stoff kan også gje negative miljøkonsekvensar. I tillegg kan radioaktiv ureining gje konsekvensar som ureining av næringsmiddel, økonomiske tap som følgje av redusert marknadsomdømme, ureining av eigedom og landområde, tap av infrastruktur, behov for mellombels evakuering eller permanent flytting av lokalsamfunn og samfunnsmessig uro og uvisse. 130 Risiko varierer likevel mellom ulike potensielle kjelder. Sannsynet for ei atomulukke er påverka av teknisk standard, organisasjon, styresmaktkontroll og tryggingskultur. Også konsekvensane av ei atomulukke vil avhenge av ei rekkje faktorar, til dømes kvar ulukka skjer, type og mengd radioaktive stoff som er involvert, korleis utsleppa blir transporterte og evne til å handtere og setje i verk tiltak. Vesteuropeiske kjernekraftverk har generelt gode, redundante tryggingssystem, og både sannsyns- og konsekvensreduserande tiltak er vektlagde. Kjernekraftverk i det tidlegare Aust-Europa er derimot ikkje rekna for å vere like sikre, og veikskapar ved desse kraftverka vart grundig dokumenterte av International Atomic Energy Agency (IAEA) på 1990-talet. 131 Det har vorte stipulert at sannsynet for alvorlege ulukker ved kjernekraftverk i dette området er 10 til 100 gonger større enn kva tilfellet er for vestlege kjernekraftverk med unntak av enkelte eldre britiske kjerne kraftverk. På Kolahalvøya finst det ei rekkje anlegg der brukt reaktorbrensel blir lagra under lite tilfredsstillande forhold. Enkelte av anlegga ligg nær Noreg, og ei ulukke ved eit av desse vil kunne få store konsekvensar for miljøet i Barentshavet og norske næringsinteresser. Undersøkingar av tryggleiken ved gjenvinningsanlegg i Storbritannia og Frankrike viser at det er størst risiko knytt til hendingar ved lagertankane for flytande avfall som inneheld store mengder radioaktivitet. Bortfall av kjøling ved desse anlegga vil kunne føre til utslepp som er langt større enn ved Tsjernobylulukka. Slike utslepp kan ramme Noreg, avhengig av vind og vêrforhold. Fukushimaulukka kom som ei følgje av eit kraftig jordskjelv etterfølgt av ein valdsam tsunami 132 og viste korleis naturhendingar kan føre til atomulukker. Utsleppa frå kjernekraftanlegget Fukushima Dai-ichi kunne målast i Noreg, men verdiane var så låge at det ikkje medførte konsekvensar for helse og miljø. Samstundes medførte hendinga at ei rekkje aktørar vart involvert i eit omfattande arbeid med å informere innbyggjarane om hendinga og aktuelle konsekvensar for Noreg. 133 Den nukleære aktiviteten i Noreg er avgrensa til to forskingsreaktorar, ein på Kjeller og ein i Halden. Utgreiingar av verstefallsscenario for desse anlegga, i form av delvis nedsmelting av reaktorkjernen, har vist at konsekvensane vil vere relativt små. 134 I tillegg til dei nemnde reaktorane er det to deponi for radioaktivt avfall, eit i Himdalen og eit i Gulen. Utslepp frå desse er heller ikkje forventa å gje alvorlege konsekvensar. Noreg grensar til farvatn med relativt stor trafikk av reaktordrivne fartøy, og Noreg får jamleg besøk av slike fartøy. Ei ulukke med desse fartøya i eller like utanfor norske hamner, vil under gjevne forhold ha alvorlege konsekvensar for menneske og miljø i nærområda. 135 Transport av radioaktivt avfall langs norskekysten utgjer også ein potensiell trugsel. I tillegg til ulukker ved kjernekraftverk eller andre anlegg som handterer radioaktive stoff, må også trugselen knytt til terrorhandlingar mot slike anlegg takast med i vurderinga. Det kan også tenkjast at terrorgrupper sjølve kan få tak i kjernevåpen. Vurdering av sannsynet for slike terroråtak mot Noreg må baserast på nasjonale trugselvurderingar. Politiets sikkerheitsteneste (PST) vurderer det som svært lite sannsynleg at ein ikkje-statleg aktør vil gjennomføre eit terroranslag med nukleære eller radiologiske middel i Noreg. Sannsynet for atomulukker heng saman med talet på anlegg der slike ulukker kan oppstå. Med uendra tryggingsnivå vil sannsynet for ulukker auke i takt med talet på anlegg. Kjernekraftverk har fått auka aktualiteten sin dei seinare åra, og bygging av kjernekraftverk blir av mange sett på som ein strategi for å møte klimautfordringane. I Finland er ein ny reaktor under bygging, og både i Storbritannia og Russland er det planar om å byggje nye kjernekraftverk dei komande åra. Russland planlegg også å byggje flytande kraftverk. 130 Statens strålevern (2008): Atomtrusler, Strålevern Rapport 2008: Ibid. 132 Vindsand (2011): Befolkningsundersøkelse om informasjon etter kjernekraftulykken i Fukushima. Utarbeidd på oppdrag for Statens strålevern, NIVI-rapport 2011: Ibid. 134 Statens strålevern (2008): Atomtrusler, Strålevernrapport 2008: NOU 1992:5 NB Tiltak mot atomulykker. Anbefalinger om videre styrking av norsk beredskap mot atomulykker. 128 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

129 RISIKOOMRÅDE / ATOMULUKKER Førebygging og beredskap For å førebyggje atomhendingar fører Statens strålevern tilsyn med tryggleik og beredskap ved norske atomanlegg, inkludert lager/deponi for radioaktivt avfall. I tillegg går det føre seg eit utstrakt internasjonalt samarbeid for å betre tryggleiken ved utanlandske atomanlegg. Ein stor del av innsatsen har vore retta mot Nordvest-Russland, og sidan 1992 har Noreg finansiert ei rekkje tiltak for å styrkje tryggleiken ved russiske kjernekraftverk. Sidan etableringa av atomhandlingsplanen i 1995 og fram til 2010 har det vorte løyvd ca. 1,5 milliardar kroner over statsbudsjettet til atomtryggingssamarbeid i Nordvest Russland. 136 Vidare prioriteringar for samarbeidet vil vere å rydde opp i Andrejeva-bukta, tiltak knytte til tryggleik og beredskap ved kjernekraftverka på Kola og ved St. Petersburg, og miljøovervaking. 137 Noreg har i dag ein permanent beredskap mot atomhendingar. Målsetnaden for den nasjonale atomberedskapen er at alle potensielle hendingar skal kunne handterast, uansett sannsyn. Som eit ledd i dette arbeidet vedtok regjeringa våren 2010 eit sett av ulike typar scenario som skal liggje til grunn for dimensjoneringa av norsk atomberedskap. 138 Desse vil danne eit viktig grunnlag for det vidare beredskapsarbeidet. 136 Meld. St. 11 ( ) Samarbeidet med Russland om atomvirksomhet og miljø i nordområda. 137 Meld. St. 7 ( ) Nordområda. 138 Statens strålevern DSB NASJONALT RISIKOBILETE

130 Scenario 13.1 Atomulukke på gjenvinningsanlegg Ei uynskt hending innanfor risikoområdet «atomulukker» er ei ulukke ved eit atomanlegg som fører til at radioaktivt utslepp blir transportert med luftstraumane mot Noreg. For å belyse kor alvorlege konsekvensane av ei slik hending kan bli, er det gjennomført ein risikoanalyse av eit spesifikt «verstefallsscenario». 139 Føresetnader for scenarioet Tidspunkt Vêrforhold Hendingsgang Hendingar som kan samanliknast Utsleppet treffer norsk territorium etter 9 timar Utsleppet blir registrert over heile landet etter 48 timar Utsleppet blir transportert med luftstraumane mot Noreg Eksplosjon i ein av avfallstankane ved anlegget som følgje av kjølesvikt - ca. éin prosent av avfallet blir sleppt ut atmosfæren Three Mile Island-ulukka i USA i 1979 Tsjernobylulukka i tidlegare Sovjetunionen i 1986 Fukushima Dai-ichi i Japan i 2011 Lokalisering Eit bestemt atomanlegg, som driv med g jenvinning av brukt kjernebrensel, utanfor Noregs grenser. 130 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

131 Vurdering av sannsyn Det er gjort ei vurdering av sannsynet for ei ulukke ved liknande anlegg, med eit større utslepp som råkar Noreg. Dette er forventa å skje ein gong i løpet av år, noko som gjev eit sannsyn på 0,02 prosent for at det skjer i løpet av eit år. I Nasjonalt risikobilete (NRB) fell dette sannsynsanslaget inn under kategorien lågt sannsyn (1 gang i løpet av til år). Anslaget byggjer på ei vurdering av forventa ulukkesfrekvens ved liknande anlegg, justert med omsyn til eigenskapar og særeigne forhold ved det spesifikke anlegget. Vêrobservasjonar er også nytta som grunnlag for å seie noe om frekvens og førekomst av luftstraumar som kan føre utsleppet mot Noreg. Historiske data for slike hendingar ved den typen anlegg er avgrensa, og uvissa knytt til vurderinga av sannsynet for den uynskte hendinga blir i NRB vurdert som moderat. Tabell 39. Skjematisk presentasjon av resultat frå risikoanalysen. Sannsynsvurdering Svært låg LÅg Middels Høg Svært høg Forklaring Sannsyn for at hendinga kan skje i løpet av eitt år: 0,02 % Konsekvensvurdering Ein gong i løpet av år basert på forventa ulukkesfrekvens ved liknande anlegg Samfunnsverdi KONSEKVENS TYPE Svært små Små Middels Store Svært store Liv og helse Dødsfall Skadar og sjukdom Fleire hundre omkomne som følg je av framskynda død Fleire tusen skadde eller sjuke som indirekte konsekvens Natur og miljø Langtidsskadar Meir enn km2 område, avfallsproblem i produkt og dyra sjølv, varer i fleire tiår Økonomi Finansielle og materielle tap 5-50 milliardar kroner Samfunns stabilitet Sosial uro «Usynleg» trugsel, livstrugande konsekvens, uoversiktlege og langvarige konsekvensar, råkar svært mange, spørsmål om ansvar, reaksjonar som frykt, sinne og avmakt Påkjenningar i dagleglivet Mobilnettet kollapsar, folk held seg heime og viktige samfunnsfunksjonar blir sette ut av drift Styringsevne og kontroll Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Ikkje relevant Ikkje relevant SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett store til svært store konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse 139 Risikoanalysen vart gjennomført hausten DSB NASJONALT RISIKOBILETE

132 SCENARIO 13.1 / ATOMULUKKE PÅ GJENVINNINGSANLEGG Vurdering av konsekvensar Samfunnskonsekvensane av det gjevne scenarioet blir vurderte som store. Scenarioet vil fyrst og fremst truge samfunnsverdiane liv og helse, og natur og miljø. Uvissa knytt til vurderingane av dei ulike konsekvenstypane varierer frå lita til stor. Samla sett er uvissa vurdert som moderat samanlikna med andre vurderingar i NRB. Liv og helse Det er ikkje forventa nokon direkte dødsfall, men fleire hundre vil kunne døy i tiåra etter hendinga, primært som følgje av ein auke i talet på krefttilfelle. Fleire tusen er rekna til å kunne få ikkje-døydeleg kreft, hjarte- og karsjukdomar, og psykiske problem. Gravide som blir utsette for radioaktive stoff vil kunne få misdanningar på foster. Dei pårekna konsekvensane for liv og helse i risikoanalysen er basert på internasjonale retningslinjer. Konsentrasjonar av nedfall over Noreg er basert på eksisterande spreiingsmodellar. Konsekvensane er i hovudsak vurderte ut i frå spreiing av radioaktivt cesium. Fordi utsleppet også vil innehalde fleire andre typar radioaktive stoff enn det som ligg til grunn for denne risikoanalysen, er uvissa knytt til anslaga likevel vurdert som stor. Natur og miljø Natur, miljø og næringsmiddelproduksjon vil råkast hardt, og nedslakting av dyr, destruering av mjølk m.m. vil kunne bli naudsynt. Tiltak vil vere påkravd i fleire tiår. Uvissa for forventningane er vurdert som lita og er basert på røynsle frå tidlegare hendingar og utslepp i andre land. Samfunnsstabilitet Sjølv om hendingstypen i seg sjølv kan kjennast att, er ei atomulukke eit scenario som vil skape stor sosial uro i befolkninga. Konsekvensane vil opplevast som livstrugande og i tillegg som ein trugsel mot framtidige generasjonar. Sjølv om ulukka skjer utanfor Noregs grenser, veit befolkninga at dei råka områda blir utsette for radioaktiv stråling som kan gje framskynda død for eit stort tal menneske, og alvorlege sjukdomar for tusenvis av menneske. Gravide er ei særleg sårbar gruppe pga moglege fosterskadar ved radioaktiv ureining. Scenarioet er venta å skape reaksjonar som frykt, sinne og avmakt. Spørsmål om ansvar og mistillit, og om styresmaktene kunne gjort noko for at ulukka kunne vore unngått, vil gjere seg gjeldande. Basert på tidlegare undersøkingar i Noreg i etterkant av Tsjernobylulukka, vurderer ein uvissa knytt til vurderingane som moderat. Ei slik hending vil også medføre påkjenningar i dagleglivet. Det er forventa at mobilnettet blir overbelasta og kollapsar så fort det blir ålment kjent at atomnedfall er på veg mot Noreg. Dette vil kunne vedvare i dagevis. Scenarioet er venta å medføre potensielt redusert vasskvalitet i sisternevatn, men drikkevatn frå andre kjelder vil vere tilgjengeleg. Det at eit stort tal menneske er venta å ville halde seg heime/innandørs i staden for å gå på jobb, vil føre til at viktige samfunnsfunksjonar, som kollektivtransport og barnehagar blir sette ut av drift, og at tusenvis dermed blir råka som følgje av dette. Det er forventa at mellom og menneske vil bli råka i dagevis. Styringsevne og territoriell kontroll Scenarioet er ikkje venta å få konsekvensar for nasjonal styringsevne eller kontroll over territorium. Økonomi Dei økonomiske tapa vil vere særleg store for landbruket og landbruksbasert næringsmiddelindustri. Kostnader knyter seg både til direkte kostnader som slakt og opprydding, og indirekte kostnader som følgje av omsetningssvikt og omdømmetap. Det er venta at i eit slikt scenario vil 25 prosent av kjøtproduksjonen og 20 prosent av mjølkeproduksjonen råkast. Det kan også forventast ein mellombels full stopp i eksport frå oppdrettsnæringa. Dei totale økonomiske kostnadene ved eit slikt scenario er rekna å liggje på mellom 5 og 50 milliardar kroner. Uvissa knytt til anslaga er vurdert som lita, blant anna basert på røynsler med handtering av Tsjernobylulukka i NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

133 SCENARIO 13.1 / ATOMULUKKE PÅ GJENVINNINGSANLEGG Tabell 40. Vurdering av uvisse knytt til anslaga for sannsyn for og konsekvensar. Uvissevurdering INDIKATORAR PÅ KUNNSKAPSGRUNNLAGET Tilgang på relevante data og røynsler Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet) Semje blant ekspertane (som har delteke i risikoanalysen) Forklaring Reelle vêrobservasjonar, Tsjernobylulukka i 1986, historiske data for denne typen hendingar er avgrensa, uvisse knytt til effektar av andre stoff enn radioaktivt cesium ved låge stråledosar. Anerkjente internasjonale modellar og standardar, atomulukke er vurdert som eit relativt kjent og utforska fenomen samanlikna med andre typar hendingar som er analyserte i NRB. Ingen store usemjer blant ekspertane. Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene anslaga for sannsyn og konsekvensar? Samla vurdering av uvisse Sannsynet for at usleppet skal råke Noreg er relativ sensitiv for endringar i retninga på luftstraumane. Konsekvensane er også sensitive for endringar i vindforhold, i tillegg til mengd utslepp. Sensitiviteten i resultata blir vurdert som moderat til stor. Uvissa knytt til vurderingane av sannsyn og konsekvens blir vurdert som moderat. Tabell 41. Plassering av scenarioet i risikomatrise. «Atomulukke på gjenvinningsanlegg» - samla risiko KONSEKVENSAR SVÆRT STORE STORE MIDDELS SMÅ SVÆRT SMÅ SVÆRT LÅg LÅg MIDDELS HØg SVÆRT HØg SANNSYN Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse Scenarioet er vurdert å ha lågt sannsyn og store til svært store samfunnskonsekvensar. Uvissa knytt til resultata blir vurdert som moderat. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

134 MEXICOGOLFEN, JUNI 2010 Deepwater Horizon-utblåsinga etter ein eksplosjon på boreriggen 20. april Foto ntb/scanpix 134 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

135 RISIKOOMRÅDE / OFFSHOREULUKKER 14 OFFSHOREULUKKER Bakgrunn Petroleumsverksemd er viktig fordi samfunnet er avhengig av fossil energi, og for Noreg utgjer produksjon av olje og gass vår største inntektskjelde. Samstundes er det knytt risiko til petroleumsverksemda. Store uynskte hendingar kan få alvorlege konsekvensar for både menneske og miljø. Fleire nasjonale og internasjonale hendingar illustrerer dette. I 2010 oppstod ein feil då boreinnretninga Deep Water Horizon bora ein brønn i Mexicogolfen. Gass og olje strøymde opp gjennom boreholet. I løpet av kort tid tok gassen fyr, og ein eksplosjonsarta brann kravde 11 menneskeliv. 140 Ulukka resulterte vidare i at store mengder olje strøymde opp frå sjøbotnen og ut i det marine miljøet. I løpet av dei 87 døgna det tok før brønnen var tetta, hadde nærare tonn olje strøymd ut. 141 Det er det historisk største oljeutsleppet til havs som følgje av ei ulukke. Også på norsk sokkel har ein erfart hendingar av denne typen. Den til no mest alvorlege ukontrollerte utblåsinga skjedde i 1977 på oljeplattforma Ekofisk B i Nordsjøen. Utblåsinga, betre kjent som Bravo-utblåsinga, varte i sju døgn før ein fekk stoppa han. I løpet av denne tida hadde mellom og tonn olje leke ut. 142 Dette er det største oljeutsleppet i Noregs historie. Noreg har også erfart ein av petroleumsindustriens mest katastrofale hendingar når det gjeld tap av menneskeliv. I 1980 kantra den halvt nedsenkbare riggen Alexander Kielland under arbeid på Ekofiskfeltet i Nordsjøen. 123 av dei 212 menneska ombord på riggen omkom i ulukka. Berre Piper Alpha-ulukka på britisk sokkel i 1986 har vore større når det gjeld tap av menneskeliv. Her omkom 167 menneske då plattforma eksploderte. Risiko Medan mindre ulukker skjer med jamne mellomrom i petroleumsverksemda, er storulukker sjeldne. Med storulukker meiner vi her akutte hendingar, som større utslepp, brann eller ein eksplosjon - som medfører fleire alvorlege personskadar eller tap av menneskeliv, alvorleg skade på miljøet eller tap av større økonomiske verdiar. Sist gong det var omkomne ved ei storulukke på ei offshoreinnretning på norsk sokkel var i 1985, då ei ukontrollert gassutblåsing med påfølgjande eksplosjon og brann skjedde om bord på boreplattforma West Vanguard på Haltenbanken. 143 Ein person omkom i hendinga, medan resten av mannskapet i løpet av kort tid vart evakuert via 140 Petroleumstilsynet (2011): Deepwater Horizon-ulykken vurderinger og anbefalinger for norsk petroleumsvirksomhet. 141 Petroleumstilsynet (2011): Forslag til scenarioer relatert til akutt utslipp til sjø fra petroleumsvirksomhet i Nordsjøen og Skagerrak i perioden 2010 til Ibid. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

136 RISIKOOMRÅDE / offshoreulykker livbåtar. Av og til skjer også ulukker som medfører store akutte utslepp. Attåt Bravo-utblåsinga i 1977 har det på norsk sokkel vore eitt utslepp på over tonn olje. Dette skjedde i 2007 på Statfjord A i Nordsjøen, då tonn olje lak ut i samband med lasting. I 1992 og 2003 skjedde utslepp på høvesvis 900 og 750 tonn olje. Dei aller fleste utslepp på norsk sokkel er likevel små. I perioden var heile 97 prosent av utsleppa mindre enn 10 tonn. Utviklinga i perioden har også vist ein positiv trend ved at talet på akutte utslepp per år har vorte halvert, frå knapt 90 til 40 per år. 144 I tillegg til faktiske hendingar, kan også trendar for tilløp til hendingar med potensial for tap av liv eller akutt ureining gje ein indikasjon på utviklinga av risikonivået i norsk petroleumsverksemd. Spesielt interessant i denne samanhengen er utviklingstrekk knytte til hendingstypar med eit særleg potensial for storulukker. Éin slik hendingstype er brønnkontrollhendingar. Dette er hendingar der formasjonsfluid strøymer inn i brønnen, og - dersom alle tekniske barrierar sviktar - medfører utblåsing av olje og gass. Denne hendingstypen utgjer fyrst og fremst ein fare for akutt ureining. I 2010 oppstod ein alvorleg situasjon på norsk sokkel då ein miste kontroll på ein av brønnane som vart bora frå Gullfaks C-innretninga i Nordsjøen. Hendinga innebar eit langvarig tap av ein barriere, og berre tilfeldige omstende gjorde at hendinga ikkje utvikla seg til ei storulukke. 145 Brønnkontrollhendingar kan også utvikle seg til ulukker der liv og helse er i fare. Deepwater Horizon-ulukka omtalt tidlegare illustrerer dette. Ei oversikt over brønnkontrollhendingar på norsk sokkel viser at medan det i perioden var ei gjennomgåande positiv utvikling, var det i perioden ein markant auke i talet på hendingar, frå høvesvis 11 til Dette er ein klar auke, sjølv når ein korrigerer for aktivitetsnivået (talet på bora brønnar). Tek ein omsyn til potensialet for tap av liv ved slike hendingar, attåt potensialet for akutte oljeutslepp til sjø, inneber denne utviklinga eit auka sannsyn for tap av liv og akutte oljeutslepp som følgje av brønnkontrollhendingar. Ein annan relevant hendingstype er hydrokarbonlekkasjar. Dette er gasslekkasjar som kan gje opphav til brann og eksplosjon og dermed utgjere ein direkte fare for personell. Dersom fleire barrierar sviktar, kan denne typen hendingar også medføre akutt ureining, med opning for totaltap av innretningane. Oversikt over talet på hydrokarbonlekkasjar på norsk sokkel frå midten av 90-talet viser at det har vore ein gjennomgåande fallande trend i perioden, men at det var ein auke i perioden Denne utviklinga tyder at talet på moglege tilløp til brannar og eksplosjonar aukar, og dermed også sannsynet for tap av liv og akutte oljeutslepp. 148 Ein tredje type med potensial for storulukker er konstruksjonshendingar, medrekna skip og drivande gjenstandar på kollisjonskurs, og i tillegg samanstøyt med feltrelatert trafikk. Rapportering frå dei siste ti åra viser at talet på skip som er registrert å vere på kollisjonskurs, har gått monaleg ned. 149 Trafikksentralane sin kontroll av havområde rundt innretningane synest å vere eit viktig bidrag til denne utviklinga, saman med tilgangen på kvalifisert slepeberedskap. Det er samstundes verdt å merke seg at gjennomsnittstorleiken på fartøya er vorten vesentleg større med åra. Dette gjer at gjennomsnittsfartøyet kan gjere meir skade i dag enn for 20 år sidan. Alt i alt har indikatorane relaterte til storulukker vist ei positiv utvikling i perioden I perioden har det likevel vore ein auke i frekvens av enkelte typar hendingar, særleg brønnkontrollhendingar og hydrokarbonlekkasjar. 151 Med tanke på potensialet for tap av liv og akutte utslepp ved denne typen hendingar er dette eit klart negativ utviklingstrekk i offshore petroleumsverksemd. 143 Petroleumstilsynet (2011): Risikonivå i petroleumsvirksomheten. Sammendragsrapport. 144 Petroleumstilsynet (2010): Risikonivå i petroleumsvirksomheten. Prosjektrapport akutte utslipp. 145 Petroleumstilsynet (2011): Risikonivå i petroleumsvirksomheten. Sammendragsrapport. 146 Ibid. 147 Ibid. 148 Petroleumstilsynet (2010): Risikonivå i petroleumsvirksomheten. Prosjektrapport akutte utslipp. 149 Petroleumstilsynet (2011): Risikonivå i petroleumsvirksomheten. Sammendragsrapport. 150 Petroleumstilsynet (2010): Risikonivå i petroleumsvirksomheten. Prosjektrapport akutte utslipp 151 Petroleumstilsynet (2010): Risikonivå i petroleumsvirksomheten. Prosjektrapport akutte utslipp, Petroleumstilsynet (2011) Risikonivå i petroleumsvirksomheten. Sammendragsrapport. 136 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

137 RISIKOOMRÅDE / OFFSHOREULUKKER Førebygging og beredskap Det er Olje- og energidepartementet som har det overordna ansvaret for petroleumsverksemda på norsk kontinentalsokkel. Arbeidsdepartementet har ansvaret for tryggleik og arbeidsmiljø, medan Miljøverndepartementet har ansvaret for beredskapskrava til private verksemder og kommunar. Fiskeri- og kystdepartementet har ansvaret for den statlege beredskapen mot akutt ureining, medrekna akutt oljeureining som ikkje er dekt av kommunal og privat beredskap. Det ligg føre strenge HMS 152 -krav til verksemder i norsk petroleumsverksemd. Det er Petroleumstilsynet som har tilsyns- og regelverksansvaret for arbeidsmiljø og tryggleik i petroleumsverksemda. Klima- og forureiningsdirektoratet har tilsvarande ansvar for ytre miljø, og stiller beredskapskrav og fører tilsyn med petroleumsverksemda. Operatørselskapa er sjølve ansvarlege for å aksjonere ved akutte utslepp frå petroleumsinnretningar. Operatørselskapa på norsk sokkel har eigne beredskapsressursar, og har inngått samarbeid gjennom NOFO 153 når det gjeld etablering, varetaking og vidareutvikling av beredskap mot akutt ureining. Ved behov kan staten vere til hjelp med avtalefesta beredskapsressursar, og det er Kystverket som varetek statens oppgåve med å føre tilsyn med at ansvarleg ureinar set i verk naudsynte tiltak for å hindre og avgrense akutt ureining. 152 Helse, miljø og tryggleik. 153 Norsk Oljevernforening For Operatørselskap. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

138 Scenario 14.1 Olje- og gassutblåsing på borerigg Ei uynskt hending innanfor risikoområdet «offshoreulukker» er ei olje- og gassutblåsing på norsk sokkel. For å belyse kor alvorlege konsekvensane av ei slik hending kan bli, er det gjennomført risikoanalyse av eit konkret «verstefallsscenario». 154 Føresetnader for scenarioet Hendingsgang Brønnhending fører til olje- og gassutblåsing på boreriggen Lengd 43 døgn Hendingar som kan samanliknast Deepwater Horizon-ulukka 2010 Utsleppsrate tonn/døgn Total mengd utslepp ca tonn olje Oljetype Oseberg Aust med tettleik på 842 kg/m 3 Følgjehendingar Gass på dekk tek fyr etter fem minutt Eksplosjon/brann om bord på riggen der det er om lag 100 personar Langvarig utslepp av olje Lokalisering Alminneleg stor borerigg i Nordsjøen. 138 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

139 Vurdering av sannsyn Scenarioet omfattar fleire relativt sjeldne hendingar: At ei utblåsing skjer, at denne medfører gasslekkasje med tenning, og til slutt at hendinga medfører eit svært langvarig utslepp. Eit anslag for sannsynet tek derfor omsyn til sannsynet for kvar av dei enkelte hendingane. Ut frå ei slik tilnærming, og basert på føreliggjande data om kvar av dei enkelte storleikane 155,156, attåt dagens aktivitetsnivå på norsk sokkel 157, er ei slik hending berekna til å skje ca. ein gong i løpet av år. Med andre ord er sannsynet for at ei slik hending skal skje i løpet av eit år rekna til ca. 0,02 %. Det er ei relativt sjeldan hending blant dei som blir vurderte i Nasjonalt risikobilete (NRB) og ho fell inn under kategorien lågt sannsyn. Uvissa knytt til vurderinga av sannsynet for den uynskte hendinga og følgjehendingane blir vurdert som lita samanlikna med andre sannsynsvurderingar i NRB. Tabell 42. Skjematisk presentasjon av resultat frå risikoanalysen. Sannsynsvurdering Sannsyn for at hendinga kan skje i løpet av eitt år: 0,02 % Konsekvensvurdering Svært låg LÅg Middels Høg Svært høg Forklaring Ein gong kvart år, basert på føreligg jande data om dei ulike hendingane og aktivitetsnivå på norsk sokkel Samfunnsverdi KONSEKVENS TYPE Svært små Små Middels Store Svært store Liv og helse Dødsfall Skadar og sjukdom 5-20 omkomne som følg je av den eksplosjonsarta brannen skadde eller sjuke som direkte eller indirekte konsekvens Natur og miljø Langtidsskadar Oljepåslag i opp til km kystlinje Økonomi Finansielle og materielle tap Opp mot 10 milliardar kroner Samfunns stabilitet Sosial uro Svært stort omfang av utslepp og personar involvert, vanskeleg å sleppe unna, forventningar til krisehandteringa, reaksjonar som sinne, mistillit og avmakt Påkjenningar i dagleglivet Ikkje relevant Styringsevne og kontroll Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Ikkje relevant Ikkje relevant SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett middels store til store konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse 154 Risikoanalysen vart gjennomført vinteren SINTEF (2010) Blowout and Well Release Characteristics and Frequencies. 156 Petroleumstilsynet (2011) Forslag til scenarioer relatert til akutt utslipp til sjø fra petroleumsvirksomhet i Nordsjøen og Skagerrak i perioden 2010 til Petroleumstilsynet (2010) Risikonivå på norsk sokkel. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

140 SCENARIO 14.1 / OLJE- OG GASSUTBLÅSING PÅ BORERIGG Vurdering av konsekvensar Konsekvensane av det gjevne scenarioet er vurdert å liggje i øvre del av kategorien middels store konsekvensar. Scenarioet vil fyrst og fremst truge samfunnsverdiane natur og miljø, og økonomi. I tillegg vil scenarioet medføre det som i NRB er definert som sosial uro. Uvissa knytt til dei ulike konsekvenstypane varierer frå lita til moderat. Samla sett er uvissa vurdert som lita samanlikna med andre vurderingar i NRB. Liv og helse Ei hending som dette vil krevje liv. I scenarioet er det lagt til grunn at det tek fem minutt frå ein oppdagar gassen på dekk til det blir eksplosjon og brann. Utsiktene til evakuering i framkant vil derfor vere avgrensa og den påfølgjande brannen gjer evakuering undervegs vanskeleg. Alle om bord på innretninga er utsette, men særleg vil personar i arbeid på boredekk råkast hardt. Trykk- og brannskadar som følgje av eksplosjon og brann vil vere nærast uunngåeleg. Det er venta at mellom 5 og 20 personar vil omkome som følgje av den eksplosjonsarta brannen. Vidare er det venta at ein stor del av dei resterande personane om bord på riggen vil få alvorlege skadar, anten direkte frå eksplosjonen/brannen eller under evakuering. I tillegg er det venta at mange overlevande frå hendinga vil oppleve posttraumatisk stress. Det er venta at totalt tal skadde vil vere på mellom 20 og 100 personar. Vurderingane er baserte på sektoranalysar og røynsler frå liknande hendingar nasjonalt og internasjonalt. Uvissa knytt til vurderingane blir vurdert som lita. Natur og miljø Dei store mengdene utslepp av råolje er venta å få vesentlege konsekvensar for natur og miljø. I fyrste omgang vil olje på sjø kunne ramme eit stort tal sjøfugl langs kysten. Simuleringar av liknande oljeutslepp tyder vidare på at store mengder olje vil nå kysten. 158 Sjølv om ein tek omsyn til at vêrforhold, naturleg og kjemisk dispergering (oppløysing) og mekanisk opptak har noko å seie for mengda av olje som når strandsona, kan ein forvente å finne oljepåslag i opp til km kystlinje. Ved eit så vidstrakt påslag vil det vere uunngåeleg at miljøsårbare område blir råka. Det er likevel knytt uvisse til korleis, og i kva grad, fisk og fiskeyngel blir råka av eit slikt utslepp. Føresetnadene knytte til det akutte utsleppet av olje er basert på worst-case utslepp slik desse er definerte i grunnlagsrapportar til forvaltningsplanar i norske havområde 159,160. Vurderingane er baserte på røynsler frå tidlegare uynskte hendingar og uvissa blir vurdert som lita. Økonomi Dei økonomiske kostnadene av ei hending som dette vil vere store. Tap av rigg, materiell og utstyr vil åleine kome på fleire milliardar kroner, og olja som går tapt har i seg sjølv ein verdi på over ein milliard kroner. I tillegg vil det vere store kostnader knytt til langvarig handtering og oppryddingsarbeid. Basert på tal frå tidlegare uynskte hendingar er samla tap venta å kome på opp mot ti milliardar kroner. I tillegg vil oljepåslag langs kysten kunne få følgjer for havnæringa, i form av tilsøling av utstyr og installasjonar. Dette kan potensielt medføre uvisse i marknaden når det gjeld kvalitet og mattryggleik. Eit eventuelt omdømmetap kan medføre sviktande sal og redusert eksport i fiskerinæringa. Vurderingane er baserte på røynsler frå tidlegare uynskte hendingar, og uvissa er vurdert som lita. Samfunnsstabilitet Tap av menneskeliv og omfattande skade på natur og miljø vil medføre sterke reaksjonar som sinne og aggresjon i befolkninga. Befolkninga og dei direkte råka personane vil ha forventningar til at dette er ei type hending som styresmaktene og næringa bør vere førebudde på å kunne handtere. I fyrste omgang kan dette føre til spørsmål om ansvar og skuld, der spørsmål om tryggleik, beredskap og handtering vil stå sentralt. Dei tilsette på boreriggen har ikkje høve til å sleppe unna hendinga, men er prisgjevne redningsarbeidet frå styresmaktene. På lengre sikt kan det bli auka skepsis til petroleumsnæringa og styresmaktene sin politikk knytt til oljeutvinning. Uvissa knytt til dette blir vurdert som moderat. Styringsevne og territoriell kontroll Skipskollisjonsscenarioet er ikkje venta å få konsekvensar for nasjonal styringsevne eller kontroll over territorium. 140 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

141 SCENARIO 14.1 / OLJE- OG GASSUTBLÅSING PÅ BORERIGG Tabell 43. Vurdering av uvisse knytt til anslaga for sannsyn for og konsekvensar. Uvissevurdering INDIKATORAR PÅ KUNNSKAPSGRUNNLAGET Tilgang på relevante data og røynsler Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet) Semje blant ekspertane (som har delteke i risikoanalysen) Forklaring Stor tilgang på data og røynsler frå tilsvarande hendingar på norsk sokkel og internasjonalt, risikoanalysar, statistikk og sektoranalysar. Olje- og gassutblåsing er vurdert som eit kjent og utforska fenomen samanlikna med andre typar hendingar som er analyserte i NRB. Ingen store usemjer blant ekspertane. Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene anslaga for sannsyn og konsekvensar? Samla vurdering av uvisse Anslaget for sannsyn er avhengig av samanfall av fleire sjeldne hendingar (utblåsing, gasslekkasje med tenning og langvarig utslepp). Konsekvensvurderingane avheng av mengd utslepp, eigenskapane ved olja og vêr- og vindforhold. Sensitiviteten i resultata er derfor vurdert som moderat Uvissa knytt til vurderingane av sannsyn og konsekvensar er vurdert som lita. Tabell 44. Plassering av scenarioet i risikomatrise. «Olje- og gassutblåsing på borerigg» - samla risiko SVÆRT STORE KONSEKVENSAR STORE MIDDELS SMÅ SVÆRT SMÅ SVÆRT LÅg LÅg MIDDELS HØg SVÆRT HØg SANNSYN Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse Olje- og gassutblåsingsscenarioet er vurdert å ha lågt sannsyn og middels store til store samfunnskonsekvensar. Uvissa knytt til resultata blir vurdert som lita. 158 Oljedirektoratet (2011) Helhetlig forvaltningsplan for Nordsjøen og Skagerrak - Oljedrift 159 Petroleumstilsynet (2011) Forslag til scenarioer relatert til akutt utslipp til sjø fra petroleumsvirksomhet i Nordsjøen og Skagerrak i perioden 2010 til Oljedirektoratet (2011) Helhetlig forvaltningsplan for Nordsjøen og Skagerrak - Oljedrift DSB NASJONALT RISIKOBILETE

142 TILSIKTA HENDINGAR TYRIFJORDEN, JANUAR 2012 Utøya ligg snødekt og stille i Tyrifjorden sundag kveld, eit halvt år etter terroråtaket mot Utøya og Reg jeringskvartalet, 22. juli Foto ntb/scanpix 142 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

143 følgje «NS 5830:2012 Samfunnssikkerhet - Beskyttelse mot tilsiktede uønskede handlinger - Terminologi» er ei tilsikta uynskt handling er ei hending som skriv seg frå ein aktør som handlar med hensikt. Aktørens hensikt kan vere vondsinna eller å fremje eigne interesser. Risikovurderingar knytte til tilsikta uynskte handlingar tar utgangspunkt i risiko definert som «uttrykk for forholdet mellom trusselen mot en gitt verdi og denne verdiens sårbarhet overfor den spesifiserte trusselen.» 161 Denne definisjonen skil seg frå risikoanalysar som blir nytta for å analysere og vurdere sannsyn og konsekvensar knytte til naturhendingar og store ulukker ( jf. kap. 2 og 3). Samanhengen mellom ein trugsel og sannsyn kan forklarast slik: «Ein trussel er ein vurdering av ein aktør (ein eller fleire personar eller grupper/ nettverk) og deira intensjon (motivasjon, vilje) og kapasitet (naudsynte våpen, andre ressursar, planlegging, førebuing, etc.). Informasjon om desse to hovudfaktorane er grunnlaget for å vurdere om det er truleg - sannsynleg - at det vil bli forsøkt gjennomført eit terroråtak. Ein trussel blir dermed kategorisert ut frå ein stigande sannsynleghet - eit stigande trusselnivå.» 162 I NRB er det gjennomført konsekvensanalysar for tre konkrete alvorlege scenario for tilsikta uynskte handlingar: Terroråtak i Oslo, Strategisk overfall og Cyberåtak på finansiell infrastruktur. Sannsynet for at dei skal skje er ikkje vurdert. Det kjem av at sannsynet for denne typen hendingar kan endre seg raskt og frå år til år og skil seg frå naturhendingar og store ulukker, der sannsyna ofte blir vurderte i eit fleire hundre års perspektiv. Skildring av risikoområda Terrorisme, Tryggingspolitisk krise og Det digitale rom baserer seg på trugselvurderinga til Etterretningstenesta (E-tenesta), Nasjonal sikkerheitsmyndigheit (NSM) og Politiets sikkerheitsteneste (PST). RISIKOOMRÅDE Side 144 TERRORISME Side 152 TRYGGINGSPOLITISKE KRISER Side 160 DET DIGITALE ROM Side 170 SAMLA RISIKOBILETE OG SÅRBARHEIT I SAMFUNNET Risiko en innføring, 21. mars 2013 av seksjonsleder Bård Olsen Risiko en innføring, 21. mars 2013 av seksjonsleder Bård Olsen. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

144 TERRORÅTAK OSLO 22. JULI Høgblokka i Regjeringskvartalet vart totalskadd. Biletet av dei knuste vindaugsrutene er vorte eit symbol på terroråtaket. Foto ntb/scanpix 144 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

145 RISIKOOMRÅDE / TERRORISME 15 TERRORISME Bakgrunn Terrorverksemd er alvorleg kriminalitet, som ofte har forgreiningar på tvers av landegrenser og som i stor grad råkar det sivile samfunnet. Gjennom den frykta og utryggleiken terrorhandlingar skaper, råkar terrorhandlingar breiare enn tap av menneskeliv og materielle skadar. Sjølv om det ikkje ligg føre ein ålment akseptert definisjon av terrorisme i verda i dag, er det likevel naudsynt å trekkje opp nokre grenser for kva slags verksemd som skal reknast som terrorisme. I tryggingslova er terrorhandlingar definerte som: «ulovlig bruk av, eller trussel om bruk av, makt eller vold mot personer og eiendom, i et forsøk på å legge press på landets myndigheter eller befolkning eller samfunnet for øvrig for å oppnå politiske, religiøse eller ideologiske mål.» 163 Dei siste åra har det vore aukande bekymring for og auka merksemd om terrorisme i skandinaviske land. I 2010 vart det utført åtak i Sverige og Danmark. Desse vart utførte av enkeltpersonar som handla på bakgrunn av inspirasjon frå andre, men stod for gjennomføringa på eiga hand. Sidan slutten av 1990-talet og terroråtaka 11. september 2001 i USA, er det al-qaida-nettverket som har dominert den internasjonale terrorismen. Ekstreme islamistnettverk med lojalitet til al-qaida har utgjort ein stadig større trugsel i Europa. Terroråtaka i Madrid i 2004 og London i 2005 er døme på åtak der mange menneske miste livet. Dei siste åra har derimot vist ein tendens til at fleire mindre, meir spreidde aksjonar blir forsøkt gjennomførte og utført av autonome grupper eller enkeltpersonar. Handlingane på Utøya og i Regjeringskvartalet, er eit av dei alvorlegaste terroråtaka i europeisk historie. Gjerningspersonen sprengde ei bombe i Regjeringskvartalet og åtte menneske miste livet, mange vart skadde og eksplosjonen medførte store materielle øydeleggingar. Like etter skaut og drap den same gjerningspersonen 69 menneske på Utøya, der rundt 600 ungdomar var samla på den årlege sommarleiren til Arbeidarpartiet sin ungdomsorganisasjon. Mange av ungdomane vart både fysisk og psykisk skadde. Gjerningsmannen var etnisk norsk med ekstrem ideologi. 15. april i år vart det utløyst to bomber under eit maratonløp i Boston, USA. Tre menneske vart drepne og over 200 vart skadde, mange av dei svært alvorleg DSB NASJONALT RISIKOBILETE

146 RISIKOOMRÅDE / TERRORISME Trugsel Det er fleire utviklingstrekk som påverkar trugselbiletet. E-tenesta, NSM og PST skriv i den samordna trugsel- og sårbarheitsvurderinga si for 2013 at vi står overfor eit meir uoversiktleg trugselbilete. «Utviklingen dei senere åra viser at vi står overfor et mer skjerpet, fragmentert og uoversiktlig trusselbilde. Personer og miljøer inspirert av ekstrem islamistisk ideologi, anses å utgjøre den mest alvorlige terrortrusselen i og mot Norge i Det vurderes at terrortrusselen mot norske interesser i utlandet er høy i noen regioner. Annen ideologisk forankring, herunder islamfiendtlighet samt høyre- og venstreekstremisme, kan også ligge til grunn for terrorhandlinger.» 165 «Det har vært en økning i politisk ekstremistisk og voldelig aktivitet i Europa dei siste årene. Det er imidlertid lite som tyder på at de har ambisjoner om å gjennomføre terrorangrep på tvers av landegrenser. Økning i politisk ekstremistisk aktivitet i Europa har foreløpig ikke påvirket trusselbildet i Norge.» 166 PST samarbeider med E-tenesta på terrorområdet. Som Noregs sivile innanlands etterretnings- og sikkerhetsteneste har PST ansvaret for den indre tryggleiken for nasjonen. E-tenesta vurderer ikkje terrortrugselen i Noreg, men skal innhente, tilarbeide og analysere informasjon om framande statar, organisasjonar og eller individ som kan utgjere ein reell eller potensiell trugsel mot våre nasjonale interesser. 167 I følgje E-tenesta utgjer framleis militant islamisme den mest alvorlege terrortrugselen mot norske interesser i utlandet. Dagens terrortrugsel mot Europa blir vurdert som meir fragmentert og uoversiktleg enn tidlegare, er prega av ei rekkje ulike organisasjonar og nettverk, som ikkje er avhengig av sentral styring for å utføre terroråtak. Ein svekt kjerneorganisasjon i al-quida har medført ei auka rolle for og innverknad frå dei regionale filialane. 168 Når det gjeld politisk motivert vald vart det i 2012 registrert fleire personar frå kjernen i det multietniske ekstreme miljøet i Noreg som reiste til konfliktområde. Reiseverksemda vart meir organisert, og nokre av personane har slutta seg til militante islamistiske grupper. «Reisevirksomheten kan være med på å øke trusselen. Dette fordi de som reiser kan få økt vilje og evne til å gjennomføre terrorhandlinger på norsk jord, eller mot norske interesser i utlandet. På slike utenlandsopphold får de ideologisk skolering, kamperfaring og utvider kontaktnettet til ekstreme islamister. Viktigst er at de ved å ta del i krigshandlinger kan få økt mental evne og vilje til å utføre vold og drap. Voldspotensialet i deler av miljøet forventes derfor å kunne øke. [...] Norske borgere som oppholder seg hos militante islamistgrupper i utlandet anses å bidra til et sterkere fokus på norske interesser internasjonalt. I hovedsak anses terrortrusselen i utlandet først og fremst å være en konsekvens av militante islamisters fiendebilde mot Vesten generelt, og ikke mot norske interesser i utlandet spesielt.» 169 Tenestene 170 viser til små norske høgre- og venstreekstreme miljø, som klarer å mobilisere eit hundretals aktivistar ved enkelte demonstrasjonar og markeringar. «Hovedutfordringen er potensielle ekstremister som ikke inngår i de organiserte høyre- og venstreekstreme miljøene. Slike personer kan ha en ekstrem overbevisning, uten nødvendigvis å kommunisere denne. Også her er hat mot myndighetene, ofte kombinert med konspirasjonsteorier, et fellestrekk. Slike individer og miljøer er vanskelige å avdekke. Anders Behring Breivik vil fortsatt være en inspirator for enkeltpersoner i Norge og internasjonalt. Det er flere eksempler på at utenlandske sympatisører har planlagt terroraksjoner inspirert av Breiviks handlinger, som i Polen og Tsjekkia. Det er mulig at også norske sympatisører kan forsøke å gjennomføre voldelige handlinger. Disse kan være inspirert både av Breivik som person, hans ideologiske budskap og hans handlinger. Selv om de fleste sympatisører i Norge synes å ta avstand fra terroraksjonen på Utøya, er det flere som støtter angrepet mot regjeringskvartalet og regjeringen. Det vurderes som mest sannsynlig at eventuelle terrortrusler fra høyreekstreme eller islamfiendtlige aktører, rettet mot Norge eller norske interesser i utlandet, vil komme fra enkeltindivider eller små grupper.» er eit valår, og det er forventa at myndigheitspersonar 172 kan oppleve ein auke i plagsam og trugande åtferd frå publikum. Majoriteten av dei som set fram trugslar mot norske myndigheitspersonar er rekna for å vere psykisk ustabile Trusler og sårbarheter Samordnet vurdering fra E-tjenesten, NSM og PST. E-tjenesten, NSM og PST. 166 Ibid. 167 Ibid. 168 Fokus Etterretningstjenestens vurdering. E-tjenesten. 169 Trusler og sårbarheter Samordnet vurdering fra E-tjenesten, NSM og PST. E-tjenesten, NSM og PST. 170 E-tjenesten, Nasjonal sikkerhetsmyndighet og Politiets sikkerhetstjeneste 171 Trusler og sårbarheter Samordnet vurdering fra E-tjenesten, NSM og PST. Etterretningstjenesten, Nasjonal sikkerhetsmyndighet og Politiets sikkerhetstjeneste. 146 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

147 RISIKOOMRÅDE / TERRORISME Generelt er det lite samsvar mellom trugslane som blir sette fram og den faktiske viljen og evna til å utføre handlinga som det blir truga med. 174 Førebygging og beredskap For å oppnå ein bevisst og akseptabel grad av risiko, må avgjerdstakarar på bakgrunn av risikovurderingar, utarbeide ein strategi for korleis risikoen skal handterast. «Risikoen kan håndteres på ulike måter. Den kan aksepteres som den er. Videre kan risikoen påvirkes ved å redusere eller eliminere trusselen. Risikoen kan også reduseres gjennom sårbarhetsreduserende tiltak, slik at nasjonale verdier og interesser sikres på en tilfredsstillende måte.» 175 Rask teknologisk utvikling og pågåande globalisering har gjort utfordringane knytte til politisk motivert vald komplekse. Internett har gjort terrorpropaganda meir tilgjengeleg. Digitale nettverk har gjort det mogleg for dei som stør opp om ekstrem islamisme å organisere verksemda si på nye måtar. I tillegg har globaliseringa av kommunikasjonsnettverk gjort Noreg synleg internasjonalt på ein heilt ny måte. Politiske debattar, synspunkt og utspel som blir fremja i ein nasjonal samanheng kan i dag få eit globalt publikum. Arbeidet med å førebyggje og motverke slik vald, må derfor skje på rettsstaten sine premissar og gjennom eit breitt samarbeid mellom politi, styresmakter og andre sivile aktørar. NSM, Politidirektoratet og PST gav hausten 2010 ut ei rettleiing om tryggings- og beredskapstiltak mot terrorhandlingar. 176 Rettleiinga skal vere eit hjelpemiddel for offentlege og private verksemder for å tilpasse grunnsikring og beredskapstiltak til eiga verksemd. I rettleiinga skildrar ein ansvar og roller hjå relevante styresmakter, prosessen som bør liggje til grunn for implementering av sikringstiltak mot terrorhandlingar, beredskapssystem og beredskapsnivå, og i tillegg døme på konkrete sikringstiltak. For å leggje til rette for eit samla trugselbilete, har regjeringa avgjort at det skal etablerast eit nytt kontraterrorsenter i PST. Senteret skal bemannast med personell frå både PST og E-tenesta og skal styrkje kapasiteten og evna til blant anna å dele informasjon som grunnlag for oppgåveløysing i tenestene, gje ut analysar som er relevante avgjerdsunderlag og grunnlag for informasjon, attåt å sikre informasjonsutveksling i kontraterroroperasjonar Politilov 17 d fyrste ledd bokstav c definerer myndigheitspersonar som medlemmer av kongehuset, stortinget, regjeringen, og Høyesterett, og representanter for tilsvarende organer i andre stater på besøk i Norge. 173 Med «psykisk ustabile» meiner ein personar som er psykisk sjuke, i ein fortvila desperat livssituasjon og/eller påverka av rusmiddel. 174 Åpen trusselvurdering Politiets sikkerhetstjeneste. 175 Trusler og sårbarheter Samordnet vurdering fra E-tjenesten, NSM og PST. Etterretningstjenesten, Nasjonal sikkerhetsmyndighet og Politiets sikkerhetstjeneste. 176 Nasjonal sikkerheitsmyndigheit, Politidirektoratet og Politiets sikkerheitsteneste (2010): En veiledning Sikkerhets- og beredskapstiltak mot terrorhandlinger. 177 Meld. St. 21 ( ) Terrorberedskap. Justis- og beredskapsdepartementet. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

148 Scenario 15.1 Terroråtak i by Ei tilsikta uynskt handling innanfor risikoområdet «terroråtak» kan vere eit større terroråtak i Oslo. For å belyse kor alvorlege konsekvensane av ei slik hending kan bli, er det gjennomført konsekvensanalyse av eit alvorleg scenario der grupper av terroristar gjennomfører parallelle åtak mot fleire mål. 178 Føresetnader for scenarioet Tidspunkt Kvardag i slutten av september ved slutten av arbeidstida Lengd Under eitt døgn Kapasitet Fleire ekstremistiske/ militante organisasjonar/ grupper har tilgang på militært utstyr og ressursar. Intensjon Politiet i fleire europeiske land har dei siste åra avdekt planar om terroråtak som omfattar fleire mobile åtakslag med høg grad av brutalitet. Eit aukande tal åtak utførte av militante islamistar som har ein ståande intensjon om å råke vesten. Hendingar som kan samanliknast Åtaket i Mumbai i 2008, der 170 menneske miste livet og 370 vart skadde. Åtaket varte i tre døgn og var retta mot ti ulike stader. Åtaket på gassanlegget i In Amenas i Algerie i 2013, der 38 tilsette frå ei rekkje land vart drepne, inkludert fem nordmenn. Oslo Lokalisering 148 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

149 Vurdering av sannsyn Det er ikkje gjort sannsynsberekningar for dette scenarioet sidan ein for tilsikta hendingar ikkje vurderer sannsynet for at hendinga skal skje, slik ein gjer for naturhendingar og store ulukker. Tabell 45. Skjematisk presentasjon av resultata frå konsekvensvurderingane. Konsekvensvurdering Samfunnsverdi KONSEKVENS TYPE Svært små Små Middels Store Svært store Liv og helse Dødsfall Skadar og sjukdom omkomne som direkte eller indirekte konsekvens skadde eller sjuke som direkte eller indirekte konsekvens Natur og miljø Langtidsskadar Ikkje relevant Økonomi Finansielle og materielle tap ½-5 milliardar kroner Samfunns stabilitet Sosial uro Vanskeleg å sleppe unna, stort tal daude og skadde, gruppe med «vonde hensikter», spørsmål om ansvar - vil g je reaksjonar som frykt, sinne og avmakt Påkjenningar i dagleglivet Framkomst og transport noko råka Styringsevne og kontroll Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Norske sentralstyresmakter og tilhøyrande institusjonar vil bli råka Ikkje relevant SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett store konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse 178 Risikoanalysen er gjennomført hausten DSB NASJONALT RISIKOBILETE

150 SCENARIO 15.1 / TERRORÅTAK I BY Vurdering av konsekvensar Samfunnskonsekvensane av det gjevne scenarioet er vurderte som store samanlikna med andre konsekvensvurderingar i Nasjonalt risikobilete (NRB). Scenarioet vil fyrst og fremst truge samfunnsverdiane liv og helse, og samfunnsstabilitet gjennom konsekvenstypen sosial uro. Uvissa knytt til vurderingane av dei ulike konsekvenstypane varierer frå lita til stor. Samla sett blir uvissa vurdert som moderat samanlikna med andre vurderingar i NRB. Liv og helse Dette konkrete terrorscenarioet vil ha alvorlege konsekvensar for liv og helse. Det kan ventast opptil nokre hundre drepne og eit tilsvarande tal skadde som følgje av åtaka. Direkte dødsfall vil kome som følgje av skytinga og bombeeksplosjonane. Det er venta at minimum ein av ti skadde vil få alvorlege skadar. Anslaget vil blant anna avhenge av type våpen og bomber som blir brukte, og i kva grad bombene medfører strukturelle øydeleggingar der bygningar rasar saman. I etterkant kan det forventast at direkte råka/offer, innsatspersonell, pårørande og andre/ tilfeldige vitne vil få psykiske seinskadar og traume, men dette er venta å ha avgrensa omfang. Uvissa knytt til anslaga blir vurdert som moderat. Natur og miljø Scenarioet som er analysert er ikkje venta å få konsekvensar for natur og miljø. utgjere frå 500 millionar til 5 milliardar kroner, basert på røynsler med tilsvarande hendingar internasjonalt, blant anna terroråtaka i Mumbai i Uvissa knytt til anslaga blir vurdert som moderat. Samfunnsstabilitet Terroråtaksscenarioet er venta å medføre vesentleg sosial uro. Omfanget med tre parallelle åtak og det store talet på daude og skadde vil skape reaksjonar som frykt, sinne og avmakt. Dette kan også knytast til at dei direkte råka ikkje har høve til å sleppe unna hendinga, men er prisgjevne terroristane sine handlingar. Det at det er ei intendert handling, planlagt og utført av ei gruppe / ein organisasjon med «vonde hensikter» vil forsterke desse reaksjonane, og føre til stor grad av sosial uro. Det vil vere forventningar om at dette er ei type hending som styresmaktene burde vore førebudde på og som skulle vore unngått. Det er venta å kome aggressiv kritikk i den fyrste tida etter hendinga, og media vil spele ei viktig rolle. Spørsmål om ansvar vil gjere seg gjeldande og kan medføre harme i befolkninga. Kriseinformasjon vil vere svært viktig, også i tida etter hendinga når det gjeld oppfølging av overlevande, etterlatne og pårørande. Dersom den sosiale uroa og uvissa blir så framtredande vil samfunnsstabiliteten kunne bli såpass truga at sjølve styringssettet kan kome i ubalanse. Hendinga er ikkje forventa å medføre vesentlege påkjenningar i dagleglivet. Scenarioet er ikkje venta å medføre vesentlege manglande lokal tilgang på kritiske tenester og leveransar, bortsett frå at bruk av offentleg kommunikasjon/t-bane i sentrum er venta å bli regulert/ stengt i nokre få dagar. Uvissa knytt til vurderingane er vurdert som lita. Økonomi Dei økonomiske konsekvensane som terrorscenarioet er venta å medføre, er blant anna knytte til omfattande øydelegging av bygningsmasse. Omfanget av strukturelle skadar avheng av om bygningar rasar saman eller det oppstår omfattande brann som følgje av bombeeksplosjonane. Oppryddings-, reparasjons- og oppattbyggingskostnader vil vere store, og enkelte bygg og/eller næringslokale er venta å måtte stengje i fleire månader. Dette vil også medføre redusert arbeidsstyrke og store omsetningstap. Det vil vere ekstraordinære tiltak knytte til handtering og gjenoppretting, og det er venta å vere store kostnader knytte til konsekvensar av nye krav, reguleringar og forskrifter som vil vare over tid. Samla er dei økonomiske tapa vurderte å Styringsevne og territoriell kontroll Scenarioet er også venta å føre til svekt nasjonal styringsevne, men berre for ein kort periode. Uvissa knytt til anslaget blir vurdert som moderat. 150 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

151 SCENARIO 15.1 / TERRORÅTAK I BY Tabell 46. Vurdering av uvisse knytt til konsekvensvurderingane. Uvissevurdering INDIKATORAR PÅ KUNNSKAPSGRUNNLAGET Tilgang på relevante data og røynsler Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet) Semje blant ekspertane (som har bidrege i risikoanalysen) Forklaring Forsking og tilgang på noko data og røynsler frå tilsvarande hendingar, blant anna i Midtausten og Afghanistan, og tidlegare hotellhendingar. Terroråtak er vurdert som eit godt kjent og utforska fenomen samanlikna med andre typar hendingar som er analyserte i NRB. Ingen store usemjer blant ekspertane Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene konsekvensanslaga? Samla vurdering av uvisse Type handvåpen, eksplosivar og mål, kor vidt eksplosjonane medfører at bygningar rasar saman, tidspunkt på døgnet og kriseinformasjonen som blir g jeven er kritiske føresetnader for konsekvensvurderingane. Sensitiviteten i resultata er derfor vurdert som moderat. Uvissa er vurdert å vere moderat. Samfunnskonsekvensane er vurderte å bli store. Uvissa knytt til konsekvensvurderingane blir vurdert som moderat. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

152 KNM FRIDTJOF NANSEN, MAI 2013 Den norske fregatten KNM Fridtjof Nansen er på veg sørover for å leie Nato-operasjonen Ocean Shield i Det indiske hav. Foto ntb/scanpix 152 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

153 RISIKOOMRÅDE / TRYGGINGSPOLITISKE KRISER 16 TRYGGINGSPOLITISKE KRISER Bakgrunn Statstryggleiken i vår del av verda fram til 1990 var primært knytt til trugselen om invasjon. Etter 1990 har situasjonen fyrst og fremst vore prega av faren for ulike former for politisk og militært press, avgrensa episodar, kriser og anslag. Noreg står i dag overfor eit komplekst tryggingspolitisk bilete med fleire bekymringsfulle trekk. Dei samla utfordringane omfattar både nye geopolitiske utviklingstrekk, vedvarande globaliseringsutfordringar knytte til terrorisme og spreiing av masseøydeleggingsvåpen og aukande globale miljøutfordringar. Konkurranse om strategiske ressursar, kombinert med store nasjonale utfordringar på ressurssida i eigne område, blant anna knytt til olje og fiskeri, er også ein del av det tryggingspolitiske biletet. Alle utfordringane vil på ulike måtar kunne få følgjer for Noreg og norske interesser, samstundes som utsiktene til åleine å påverke enkelte av utfordringane vil vere svært avgrensa. 179 Den tryggingspolitiske situasjonen har på dryge 20 år gått frå supermaktrivalisering mellom USA og tidlegare Sovjetunionen, via ein unipolar orden dominert av USA til ein i dag stadig meir multipolar orden der gamle og nye stormakter konkurrerer om økonomisk og politisk makt og innverknad. 180 Som følgje av den tiltakande multipolariseringa er inntrykket i dag ein aukande tendens til stormaktsrivalisering der territorialstaten og statstryggleiken igjen synest å få auka vekt. 181 Framveksten av nye stormakter som Kina og India, med regionale og til dels globale ambisjonar, attåt revitaliseringa av ei tidlegare stormakt som Russland, gjev samla ein aukande uføreseieleg situasjon og eit meir komplekst trugselbilete. 182 Noreg sin posisjon i dette biletet heng framfor alt saman med to dimensjonar, båe av stor internasjonal, regional og nasjonal rekkjevidd: Globaliseringsutfordringar og nye geopolitiske utviklingstrekk som understrekar den sentrale posisjonen Noreg har i dei strategisk viktige nordområda, som i seinare år har fått auka internasjonal merksemd, politisk, økonomisk og miljømessig. Regional ressursforvaltning der Noreg har ein sentral posisjon med omsyn til både energi- og fiskeriressursar, og som på ressursområdet gjer at landet har ei langt større strategisk tyngd enn storleik og folketal elles skulle tilseie St.prp. nr. 48 ( ) Et forsvar til vern om Norges sikkerhet, interesser og verdier. 180 St.meld. nr. 15 ( ) Interesser, ansvar og muligheter Hovedlinjer i norsk utenrikspolitikk. 181 St.prp. nr. 48 ( ) Et forsvar til vern om Norges sikkerhet, interesser og verdier. 182 St.meld. nr. 15 ( ) Interesser, ansvar og muligheter Hovedlinjer i norsk utenrikspolitikk. 183 St.prp. nr. 48 ( ) Et forsvar til vern om Norges sikkerhet, interesser og verdier. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

154 RISIKOOMRÅDE / TRYGGINGSPOLITISKE KRISER Risiko Ein trugsel består av den kapasiteten og intensjonen som ein aktør har. Alle nabostatane til Noreg har militære kapasitetar som kan påføre Noreg omfattande skade. Det ligg likevel ikkje føre nokon konkret eller overhengande trugsel mot Noreg i dag. Spreiing av masseøydeleggingsvåpen og langdistanserakettar kan likevel i verste fall på sikt representere svært alvorlege trugslar mot norsk territorium. 184 Den tryggingspolitiske situasjonen i Noreg er også prega av at landet er seg i eit strategisk følsamt område, med NATO, EU og Russland som sentrale aktørar. Utviklinga hjå desse aktørane, og i FN og i Norden, utgjer viktige premissar for norsk tryggingspolitikk. 185 Opningane for avgrensa militært press mot Noreg for å endre norsk politikk kan aldri utelukkast. Moglege ynske frå andre land om å oppnå fordelar i nord på kostnad av Noreg kan ikkje utelukkast. Noreg vil kunne bli stilt overfor nye episodar og eventuelt også situasjonar med fare for opptrapping til tryggingspolitiske kriser. 186 Dagens hovudutfordringar er knytte til ressursforvaltning, uavklarte jurisdiksjonsspørsmål og miljø, der alle i fyrste rekkje får følgjer for samfunnstryggleiken. Situasjonar som vil innebere utfordringar også for statstryggleiken, kan likevel ikkje utelukkast. 187 Framtidige utfordringar for norsk tryggleik vil i fyrste rekkje vere ulike former for politisk press, eller krenkingar og episodar som utfordrar norsk suverenitet. Desse vil mest sannsynleg ha avgrensa militært omfang, men vil kunne oppstå raskt, med krav til hurtig handtering. 188 Førebygging og beredskap På det tryggingspolitiske området kan endringar skje hurtig, og alle land må ha beredskap for territorielle trugslar, som ikkje kan utelukkast sjølv om dei har lågt sannsyn. Hovudmålet med tryggingspolitikken er å vareta dei grunnleggjande tryggingsinteressene og målsetnadene Noreg har. Varetakinga av suvereniteten, territoriell integritet og politisk handlefridom er slike grunnleggjande tryggingsinteresser. 189 Som omtalt er det ingen openberre scenario som peikar seg ut som direkte trugslar mot den grunnleggjande norske statstryggleiken. 190 Dei potensielle tryggingsutfordringane mot Noreg overgår likevel langt landets eiga forsvarsevne, og Noreg har av den grunn delteke aktivt og søkt støtte i den transatlantiske tryggingsfellesskapen i NATO. 191 I tillegg blir den aktive satsinga i nord ført vidare, og det vil framover bli lagt stor vekt på å vere til stades militært i dei nordlege havområda for å kunne hevde suverenitet og utøve styringsrett St.meld. nr. 15 ( ) Interesser, ansvar og muligheter Hovedlinjer i norsk utenrikspolitikk. 185 St.prp. nr. 48 ( ) Et forsvar til vern om Norges sikkerhet, interesser og verdier. 186 St.meld. nr. 15 ( ) Interesser, ansvar og muligheter Hovedlinjer i norsk utenrikspolitikk. 187 St.prp. nr. 48 ( ) Et forsvar til vern om Norges sikkerhet, interesser og verdier. 188 Ibid. 189 Forsvarsdepartementet (2009): Evne til innsats Strategisk konsept for Forsvaret 190 St.meld. nr. 15 ( ) Interesser, ansvar og muligheter Hovedlinjer i norsk utenrikspolitikk. 191 Forsvarsdepartementet: Evne til innsats Strategisk konsept for Forsvaret (2009) 192 Prop. 1 S ( ), Forsvarsdepartementet. 154 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

155 RISIKOOMRÅDE / sikkerhetspolitiske kriser BODØ, JANUAR 2010 I Bodø er to F-16-fly klare, døgnet rundt, heile året, for å ta oppdrag for NATO. Foto ntb/scanpix DSB NASJONALT RISIKOBILETE

156 Scenario 16.1 Strategisk overfall Ei uynskt hending innanfor risikoområdet «tryggingspolitiske kriser» kan vere eit strategisk overfall mot eit avgrensa tal geografiske knutepunkt i Noreg. 193 Eit strategisk overfall er når ein stat går til åtak på avgrensa geografiske område av eit lands territorium, med mål om å framtvinge politisk endring i det landet dei åtakar. 194 Ofte bruker ein uttrykket «krigsliknande handlingar» om eit strategisk overfall. For å belyse kor alvorlege konsekvensane av ei slik hending kan bli, er det gjennomført konsekvensanalyse av eit spesifikt scenario der ein framand stat okkuperer strategiske punkt i Noreg. 195 Føresetnader for scenarioet Kapasitet Intensjon Bakgrunn Hendingsgang Stat X har kapasitet til å la operasjonen vare over ein lengre periode. Stat X har ei oppfatning om at Noreg ikkje forvaltar fiskeressursane i norsk økonomisk sone på ein forsvarleg og rettferdig måte og meiner at Noreg driv forskjellsbehandling til fordel for seg sjølv og enkelte andre europeiske nasjonar. Styresmaktene frå stat X tek sikte på å utnytte denne innehavinga for å presse fram konsesjonar frå norske styresmakter. Føresetnaden for scenarioskildringa er at det har skjedd ein del endringar internasjonalt, til dømes: Ei forskyving av den økonomiske maktbalansen. Aukande uvisse rundt dei tryggingspolitiske garantiane som ligg til grunn for norsk tryggingspolitikk. Aukande konflikt i våre nærområde til dømes knytt til klimaendringar og til fiske- og petroleumsressursar. Ei krise er i ferd med å eskalere mellom Noreg og stat X. Denne stat X set i gang ein omfattande informasjonskampanje under gjennomføringa av den årlege militærøvinga si. Det kan ikkje utelukkast at styrkar som deltek på øvinga blir brukte i eit spel for å setje norske styresmakter under press ved å truge med militær maktbruk og grensekrenking, dersom dette skulle bli vurdert som føremålstenleg. For å styrkje forsvaret av eigne militære basar og annan viktig infrastruktur, etablerer stat X ein tidsavgrensa kontroll over strategiske punkt i Noreg. Eit åtak på Noreg startar ved at bombefly krenkjer norsk luftrom. Deretter kjem utanlandske landstyrkar som blir fordelte over fleire byar i eit geografisk avgrensa område av Noreg. Krigsskip frå stat X patruljerer langs kysten av det underlagde området, og kampfly har kontroll over luftdomenet i det same området. Lokalisering Eit avgrensa tal geografiske knutepunkt i Noreg. 156 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

157 Vurdering av sannsyn Det er ikkje gjort sannsynsberekningar for dette scenarioet sidan ein for tilsikta hendingar ikkje vurderer sannsynet for at hendinga skal skje, slik ein gjer for naturhendingar og store ulukker. Tabell 47. Skjematisk presentasjon av resultata frå konsekvensvurderingane. Konsekvensvurdering Samfunnsverdi KONSEKVENS TYPE Svært små Små Middels Store Svært store Liv og helse Dødsfall Skadar og sjukdom omkomne som direkte eller indirekte konsekvens skadde eller sjuke som direkte eller indirekte konsekvens Natur og miljø Langtidsskadar Ikkje relevant Økonomi Samfunns stabilitet Styringsevne og kontroll Finansielle og materielle tap Sosial uro Påkjenningar i dagleglivet Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Fleire hundre milliardar Krigsliknande handlingar på norsk jord som vil råke heile befolkninga og skape reaksjonar som frykt, uvisse, sinne og avmakt Evakuering av eit fåtal personar kan vere naudsynt, kritiske tenester og leveransar, straumtilførselen ikkje råka Redusert funksjons- og styringsevne for styresmakter Styresmaktene mister kontroll både geografisk og funksjonelt SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett svært store konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse 193 Utgangspunkt frå rapportane Hagen, J.M., Fridheim, H. og Grunnan, T. 2010: (U) Sikkerhetspolitisk krise, nasjonal kriseledelse og sivilmilitært samarbeid. FFI-rapport 2010/ Kjeller: Forsvarets forskingsinstitutt. BEGRENSET, og Johansen, I. (2006): Scenarioklasser Forsvarsstudie 2007 en morfologisk analyse av sikkerhetspolitiske utfordringer mot Norge. FFI-rapport 2006/ Kjeller: Forsvarets forskningsinstitutt. 194 Ibid, Johansen, I. (2006). 195 Risikoanalysen er gjennomført i hausten DSB NASJONALT RISIKOBILETE

158 SCENARIO 16.1 / STRATEGISK OVERFALL Vurdering av konsekvensar Samfunnskonsekvensane av det gjevne scenarioet er samla sett vurdert som svært store. Scenarioet vil fyrst og fremst truge samfunnsverdiane økonomi, samfunnsstabilitet, styringsevne og territoriell kontroll. Uvissa knytt til vurderingane av dei ulike konsekvenstypane varierer frå moderat til stor. Samla sett er uvissa vurdert som moderat samanlikna med andre vurderingar i Nasjonalt risikobilete (NRB). Liv og helse Det er venta at det bur om lag menneske i det direkte råka området. Beredskapskapasiteten i talet på sjukehussenger vil vere låg, og i løpet av få døgn vil sjukehusa gå tomme for medikament. Dette vil auke talet på dødsfall. Samla sett er hendinga venta å føre til mellom dødsfall. Talet på alvorleg skadde eller sjuke som direkte eller indirekte følgje av hendinga, er venta å liggje i kategorien Over tid vil direkte involverte som skadde, vitne og pårørande kunne utvikle psykiske lidingar. I tillegg er det venta at mange, ikkje berre dei som er direkte råka, vil oppleve posttraumatisk stress (kraftige etterreaksjonar på traumatiske opplevingar). Dess lenger hendinga varer, dess større er sjansen for å utvikle lidingar som posttraumatisk stress. Uvissa knytt til anslaga blir vurdert som stor. Natur og miljø Det tryggingspolitiske krisescenarioet er ikkje venta å få konsekvensar for samfunnsverdien natur og miljø. Økonomi Det totale økonomiske tapet er venta å vere svært stort og liggje på fleire hundre milliardar kroner. Det er forventa materielle tap og skadar i dei okkuperte områda og på kritisk infrastruktur i eit større område. Det vil vere store indirekte kommersielle tap som følgje av manglande etterspurnad eller tilbod, redusert arbeidsstyrke, problem med kommunikasjon og transport. Det er venta at gjenopprettinga vil ta meir enn eitt år. Lang leveringstid på delar og utstyr, vil til dømes bidra til lang gjenopprettingstid av elektronisk kommunikasjon. Kor lang tid avheng blant anna av internasjonal politikk. Uvissa knytt til anslaget for dei økonomiske kostnadene blir vurderte som stor samanlikna med andre konsekvensvurderingar i NRB. Samfunnsstabilitet Lite anna vil medføre større frykt enn krigsliknande handlingar på norsk jord. Sjølv om hendingstypen kan kjennast att, er det venta at eit strategisk overfall vil skape stor frykt og angst, og også panikkreaksjonar, både hjå innbyggjarar i dei direkte råka områda og i befolkninga elles i landet. Ikkje minst vil dette gjelde for dei i befolkninga som har opplevd krig eller krigsliknande situasjonar tidlegare. Det er venta at situasjonen vil opplevast som uoversiktleg og trugande med moglege konsekvensar som kan truge livsvilkåra for framtidige generasjonar i landet. Sjølv om mange vil dra frå direkte råka område dersom dei har høve til det, er befolkninga uansett venta å få ei oppleving av å vere overlatne til ein hendingsgang ein ikkje kan påverke. Dette vil skape frykt, uvisse og avmakt. Hendinga har også potensial til å kunne råke sårbare grupper som barn, eldre, sjuke og funksjonshemma spesielt. Det at det er ei intendert handling utført av ein stat med «vonde hensikter» vil vekkje stor grad av frykt og vantru. Samla sett vil hendinga skape svært stor sosial uro. Det er forventa at eit større tal personar i dei råka områda vil dra bort, dersom dei har høve til det. Det er vidare venta at om lag innbyggjarar vil vere sterkt råka av potensiell matmangel. Tettstadene er meir sårbare når det gjeld matforsyning, dels fordi det ikkje lenger finst beredskapslager, dels fordi privathushalda ikkje har mat for ein lengre tidsperiode. Tenester og leveransar som er avhengige av elektronisk kommunikasjon, medrekna betalingsmiddel vil bli sette ut av funksjon. Forsyning av drivstoff vil bli råka og framkomst og transport vil stoppe opp eller bli sterkt regulert, noko som igjen vil hindre folk i å kome på jobb, som igjen påverkar tenestetilbodet. Også sjø- og lufttransport vil stoppe opp eller bli sterkt regulert. Det er venta at straumtilførselen vil bli broten i dei direkte råka områda. Samla sett vil hendinga medføre svært store påkjenningar i dagleglivet. Alt i alt er scenarioet i svært stor grad venta å truge samfunnsstabiliteten. Uvissa knytt til vurderingane blir vurdert som moderat samanlikna med andre konsekvensvurderingar i NRB. 158 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

159 SCENARIO 16.1 / STRATEGISK OVERFALL Styringsevne og territoriell kontroll Sjølv om åtaket er geografisk avgrensa, vil det ha alvorlege nasjonale konsekvensar. Eit strategisk overfall vil føre til at sentrale styresmakter mister kontroll over delar av landet, både geografisk og funksjonelt. Det vil medføre både svekt nasjonal styringsevne og svekt kontroll over territorium. Fordi fokuset vil vere heilt ulikt frå kva offentleg sentraladministrasjon, inkludert regjeringa, gjer til dagleg, er hendinga i stor grad venta å påverke myndigheitsutøvinga. Det vil vere stor uvisse om kor omfattande hendinga er eller kjem til å bli, og dermed vil ikkje styringsevna fungere som vanleg så lenge hendinga er uavklart. Avhengig av type sektor, er det venta at sektorane vil utføre eigne oppgåver. Det politiske handlingsrommet vil bli redusert. Uvissa knytt til vurderingane blir vurdert som lita samanlikna med andre konsekvensvurderingar i NRB. Tabell 48. Vurdering av uvisse knytt til konsekvensvurderingane. Uvissevurdering INDIKATORAR PÅ KUNNSKAPSGRUNNLAGET Tilgang på relevante data og røynsler Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet)? Semje blant ekspertane (som har delteke i risikoanalysen) Forklaring Omfattande forskings- og analysemiljø og stor tilgang på data basert på tidlegare tryggingspolitiske kriser. Tryggingspolitiske kriser blir vurdert som eit kjent og utforska fenomen samanlikna med andre typar hendingar som er analysert i NRB. Ingen store usemjer blant ekspertane. Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene anslaga for sannsyn og konsekvensar? Samla vurdering av uvisse Omfanget av åtaket, kor vidt okkupasjonen medfører kampar/ trefningar på land, i sjø eller i luftrommet er kritiske føresetnader for konsekvensvurderingane. Sensitiviteten i resultata er derfor vurdert som stor. Uvissa blir vurdert å vere moderat. Samfunnskonsekvensane er vurderte å bli svært store. Uvissa knytt til resultata er vurdert som moderat. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

160 TENARROM Cyberåtak er ein type IKTkriminalitet der åtaket er retta mot IKT-systema som såleis. Foto CORBIS/ntb scanpix 160 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

161 RISIKOOMRÅDE / DET DIGITALE ROMMET 17 DET DIGITALE ROMMET Bakgrunn Det blir lagra stadig meir sensitiv informasjon i det digitale rommet, og dei kriminelle handlingane som finn stad her utgjer ei stor utfordring for samfunnet. «[...] I dagens situasjon er de alvorligste registrerte hendelsene mot norske interesser at aktører får innsyn i sensitiv informasjon vedrørende politiske, militære og høyteknologiske forhold. Samtidig utgjør skadeverk og annen kriminalitet i det digitale rom en betydelig utfordring for samfunnet.» 196 Cyberåtak, eller datanettverksoperasjonar, er ein type IKT-kriminalitet, og omfattar kriminalitet der det er IKTsystema som såleis som er målet. Slike åtak kan stoppe kritiske samfunnsfunksjonar blant anna ved å lage program som bryt seg inn i prosess- og styringssystema og deretter tek kontroll over eller lammar til dømes kraftproduksjon, kraftoverføring, raffineri, vassforsyning, reinseanlegg, samferdsel og oljeplattformer. Når skadeleg programvare kjem inn i slike system, kan gjerningspersonane i nokre tilfelle også stele forretningskritisk informasjon eller i verste fall øydeleggje systema. I St.prp. nr. 48 ( ) heiter det at «det moderne samfunn har vist seg å være svært sårbart i forhold til angrep i det computergenererte rom, som i verste fall kan framkalle fullstendig sammenbrudd i vitale samfunnsfunksjoner som energiforsyning, transport, betalingstjenester og matforsyning». Datatryggleiksavdelinga NorCERT i Nasjonal Sikkerheitsmyndigheit (NSM) har som ei av sine roller å overvake cyberåtak mot Noreg. «Norge og norske interesser utsettes daglig for uønsket og ulovlig etterretning. Det er en økning av avanserte spionasjeoperasjoner mot spesifikke mål av høy økonomisk eller samfunnsmessig verdi. Finanskriminalitet fra ikke-statlige aktører er av vedvarende høyt omfang. Det registreres flere og mer avanserte former for IKT-kriminalitet. Nettaktivisme og digitalt hærverk er gjengående fenomener som vil fortsette.» 197 Det er fyrst i dei seinare åra at prosess- og kontrollsystem har vorte utsette for åtak. Tidlegare har slike system vore isolerte datasystem utan tilkopling til eksterne nettverk. Ein tendens synest å vere at systema i større grad blir kopla saman med andre datanettverk i bedriftene og i nokre tilfelle kopla direkte til Internett. Dette gjer systema atskillig meir sårbare for at uvedkomande kan ta kontroll over dei. Cyberåtak av ein slik karakter er sjeldne, men svært alvorlege, og det er kravd ekstraordinær innsats for å handtere og motkjempe dei. 196 Trusler og sårbarheter Samordnet vurdering fra E-tjenesten, NSM og PST. E-tenesta, NSM og PST. 197 Rapport om sikkerhetstilstanden Nasjonal sikkerheitsmyndigheit. 198 Datamaskinprogram som gjev seg ut for å vere noko anna enn kva det faktisk er. 199 Aftenposten 29. august 2010, «Norge utsatt for nytt datavåpen» «Mål - rettet angrep mot vann, olje og gass». DSB NASJONALT RISIKOBILETE

162 RISIKOOMRÅDE / DET DIGITALE ROMMET NSM oppdaga sommaren 2010 for fyrste gong at norske bedrifter vart utsette for såkalla trojanarar198 spesiallaga for å ta kontroll over prosess- og kontrollsystem i Noreg. 199 Risiko Et forsvar for vår tid, Prop. 73 S ( ) framhevar åtak i det digitale rommet som ein av dei raskast veksande trugslane mot privatperson, næringsverksemd og offentlege institusjonar. Det dreier seg om åtak som går fort, metodar og verkemiddel som endrar seg raskt og trugselaktørar som er vanskelege å identifisere. Det har vore ei endring i åtaksmetodar og kva slags sårbarheitar som blir utnytta i det digitale rommet i løpet av dei siste ti åra. 200 «De siste åra har NSM håndtert et sterkt økende antall saker i det digitale rom, fra nærmere 1500 i begynnelsen av 2011 til om lag 2500 i slutten av NSM ser en ganske jevn kvartalsvis økning i totalt antall håndterte hendelser, og så langt viser utviklingen ingen tydelige tegn til å avta. Spesielt bekymringsfullt er det kraftig økende antall målrettede spionasjeoperasjoner mot norsk industri og norske interesser. Alvorlige hendelser har økt fra under 10 i 2007 til nærmere 50 i Utviklingen innen IKT-risikobiletet viser økende aktivitet av økonomisk, industriell, teknisk og annen intellektuell ulovlig innsamling i det digitale rom. Økende trussel og økende avhengighet av IKT innebærer et mer uoversiktlig risikobilde.» 202 I dagens samfunn er organisasjonar i svært stor grad avhengige av datanettverk og Internettinfrastruktur. Eit åtak retta mot kritiske punkt i den norske nettstrukturen, vil derfor kunne ramme tverrsektorielt og få store følgjer for verksemder som er avhengige av kommunikasjonssystem som går over Internett. 203 Spionasje og kriminalitet gjennom bruk av IKT Nettbankkriminalitet, informasjonstjuveri og hærverk på nett Tryggingsoppdateringar på system Store datamengder og nye lagringsløysingar Auka bruk av private einingar i arbeidssamanheng Industritryggleik Psykisk helse, økonomiske forhold og tilknyting til framande statar i samband med tryggingsklareringar 206 Flere stater utvikler avansert skadevare som har som formål å ødelegge infrastruktur, forstyrre viktige samfunnsaktiviteter eller påvirke beslutnings- og informasjonsprosesser. Et formål med denne type aktivitet, kan være å skape forvirring og svekke tilliten til egne systemer. Det digitale rom kan bli en arena som får en betydelig rolle innen krise- og konflikthåndtering. Stormaktene forbereder seg på å bruke digitale operasjoner som et verktøy i konfliktløsning, primært sammen med andre mer tradisjonelle tiltak. 207 Manglande medvit for tryggleik hjå databrukarar er ei utfordring. Mange verksemder og enkeltindivid undervurderer denne risikoen. Datamaskiner i ei verksemd som er utan vern kan til dømes fjernstyrast og brukast til tenestenektåtak (Distributed Denial of Service (DDoS)- åtak). Slike åtak kan blant anna hindre normal teneste på nett-tenaren til verksemda ved å sende så mange førespurnader om å vise ei nettside at tenaren bryt saman. Åtak kan også føre til at all tilgjengeleg bandbreidd blir brukt opp slik at det blir kø og tregleik i nettverket. På grunn av eit stadig aukande tal datamaskiner på relativt raske nettlinjer kombinert med dårleg tryggleik, har problemet med DDoS-åtak auka dei siste åra.» «Aktørene som kan stå bak trusler i det digitale rom, spenner fra statlige etterretnings- og sikkerhetstjenester, via tradisjonelle militære motstandere, globale næringsbedrifter, terrorist- og ekstremistgrupper til organiserte hackergrupper og enkeltpersoner.» 204 «Fra åpne kilder kan en trekke konklusjonen at stadig flere miljøer opparbeider seg kompetanse på innbrudd og påvirkning av overordnede elektroniske styringssystemer (SCADA205) i kritisk infrastruktur. [...]» NSM si vurdering er at tryggingstilstanden for 2012 ikkje er tilfredsstillande. Desse tryggingsutfordringane blir framheva og må følgjast nøye med framover: 162 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

163 RISIKOOMRÅDE / DET DIGITALE ROMMET Førebygging og beredskap Grundige risikoanalysar er naudsynte for å betre tryggingstilstanden. Eit medvite forhold til kva som er akseptabel grad av risiko er grunnlag for å avgjere kva som er tilstrekkeleg og akseptabel grunnsikring, og ei god risikovurdering gjev grunnlag for å setje i verk naudsynte og tilstrekkelege tryggingstiltak. Risikoanalysar må også liggje til grunn for kompenserande tiltak utover grunnsikring ved høgja beredskap 208 «God sikring handler om å kjenne egne verdier, trusselen mot disse og sårbarheter som kan utnyttes, samt erkjenne samlet risiko. Dette bør følges opp med å vurdere og gjennomføre relevante og balanserte risikoreduserende tiltak. 209 Den ideelle måten å verne seg på, er å ha tette skott mellom datanettverk som blir brukte til å styre maskinene og datasystem som blir brukte til kommunikasjon med omverda. NSM har bygd opp kapasitetar for å førebyggje og avdekkje cyberkriminalitet både i offentleg og privat sektor. I tillegg er det utarbeidd ein strategi for cybertryggleik 210 som tek føre seg ulike former for IKT-tryggleik (Cyber Security), attåt avdekking av fiendtlege åtak og reduksjon av skadeverknader. Den enkelte systemeigaren eller brukaren har likevel ansvar for å syte for eigen tryggleik. 200 Rapport om sikkerhetstilstanden Nasjonal sikkerheitsmyndigheit. 201 Trusler og sårbarheter Samordnet vurdering fra E-tjenesten, NSM og PST. E-tenesta, NSM og PST. 202 Trusler og sårbarheter Samordnet vurdering fra E-tjenesten, NSM og PST. E-tenesta, NSM og PST. 203 St.meld. nr. 22 ( ) Samfunnssikkerhet. Samvirke og samordning. 204 Trusler og sårbarheter Samordnet vurdering fra E-tjenesten, NSM og PST. E-tenesta, NSM og PST. 205 SCADA, Supervisory Control and Data Acquisition. 206 Rapport om sikkerhetstilstanden Nasjonal sikkerheitsmyndigheit 207 Trusler og sårbarheter Samordnet vurdering fra E-tjenesten, NSM og PST. E-tenesta, NSM og PST. 208 Trusler og sårbarheter Samordnet vurdering fra E-tjenesten, NSM og PST. E-tenesta, NSM og PST. 209 Rapport om sikkerhetstilstanden Nasjonal sikkerheitsmyndigheit. 210 Nasjonal sikkerhetsmyndighet: Nasjonal strategi for cybersikkerhet Forebygging og håndtering av IKT-hendelser med store samfunnsmessige skadefølger, 21. desember DSB NASJONALT RISIKOBILETE

164 Scenario 17.1 Cyberåtak på finansiell infrastruktur Ei tilsikta uynskt handling innanfor risikoområdet «Det digitale rommet» kan vere eit omfattande åtak som råkar alle betalingsterminalar i landet, samstundes som det skjer eit koordinert og massivt nettverksåtak på norske nettbankar. For å belyse kor alvorlege konsekvensane av ei slik hending kan bli, er det gjennomført ein konsekvensanalyse av eit alvorleg scenario. 211 Føresetnader for scenarioet Intensjon Kapasitet Tidspunkt Hendingsgang Det er uklart om det er vinning som er motivet for åtaket. Kompleksiteten og skalaen på åtaket g jer at berre organisasjonar eller aktørar med store ressursar kan gjennomføre eit slikt åtak. Korttenester går ikkje over opne nett, noko som tyder at åtaket mot betalingsterminalar sannsynlegvis krev bistand frå aktørar på innsida. Skjer fredag kveld og varer ei veke. Eit omfattande cyberåtak som råkar alle betalingsterminalar i landet. Samstundes skjer det eit koordinert og massivt nettverksåtak på norske nettbankar. Det er eit DDoS-åtak (tenestenektåtak) som blir utført ved hjelp av dårleg sikra datamaskiner som er vortne infiserte av vondsinna programvare og samla i eit botnet NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

165 Vurdering av sannsyn Det er ikkje gjort sannsynsberekningar for dette scenarioet sidan ein for tilsikta hendingar ikkje vurderer sannsynet for at hendinga skal skje, slik ein gjer for naturhendingar og store ulukker. Tabell 49. Skjematisk presentasjon av resultata frå konsekvensvurderingane. Konsekvensvurdering Samfunnsverdi KONSEKVENS TYPE Svært små Små Middels Store Svært store Liv og helse Dødsfall Skadar og sjukdom Ikkje relevant Ikkje relevant Natur og miljø Langtidsskadar Ikkje relevant Økonomi Finansielle og materielle tap 5-50 milliardar kroner Samfunns stabilitet Sosial uro Påkjenningar i dagleglivet Svært uføreseieleg, svært stort omfang, vanskeleg å sleppe unna, reaksjonar som frykt, aggresjon og mistillit Betalingsmiddel sett ut av funksjon, forstyrringar/svikt i kritiske tenester og leveransar, redusert framkomst Styringsevne og kontroll Svekt nasjonal styringsevne Svekt kontroll over territorium Betalingssystem ute av funksjon, svekte finansinstitusjonar Ikkje relevant SAMLA VURDERING AV KONSEKVENSAR Totalt sett store konsekvensar Lita uvisse Moderat uvisse Stor uvisse 211 Risikoanalysen vart gjennomført hausten Nettverk av datamaskiner som er infiserte av datavirus eller trojanske hestar og kopla til ein eller fleire sentrale styrande nodar der dei får tildelt oppgåver. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

166 SCENARIO 17.1 / CYBERÅTAK PÅ FINANSIELL INFRASTRUKTUR Vurdering av konsekvensar Samfunnskonsekvensane av det gjevne scenarioet blir vurderte som store. Scenarioet vil fyrst og fremst truge samfunnsverdiane økonomi, samfunnsstabilitet og nasjonal styringsevne. Uvissa knytt til vurderingane av dei ulike konsekvenstypane varierer frå moderat til stor. Samla sett blir uvissa vurdert som moderat samanlikna med andre vurderingar i Nasjonalt risikobilete (NRB). Liv og helse Det er ikkje forventa nokon direkte konsekvensar for liv og helse av dette scenarioet. Naudsynt akutt medisinsk behandling vil bli gjeve etter retningslinjer frå styresmaktene, og personar som er avhengige av medisinar for å overleve, er venta å ville få desse trass i manglande betalingsevne. Natur og miljø Cyberåtaksscenarioet er ikkje venta å få konsekvensar for natur og miljø. Økonomi Det norske systemet er til liks med systema i dei andre nordiske landa kjenneteikna ved at sambanda mellom bankane er elektronisk baserte på ein helt annan måte enn til dømes i USA. Dette gjer det norske banksystemet særleg utsett dersom nokon skulle kunne lukkast med å ta kontroll over eller øydeleggje det. Det at det finansielle «blodomløpet» blir råka, er venta å medføre eit økonomisk tap på 5-50 milliardar kroner. Det er fyrst og fremst dei finansielle tapa som er forventa å bli store, og vil bl.a. omfatte ei veke med sterk reduksjon i den nasjonale omsetninga, redusert utanrikshandel og indirekte kommersielle tap. Det er avgrensa tilgang på relevante data og ingen direkte røynsler med eit slikt scenario, og uvissa knytt til anslaga er derfor vurdert som stor. Samfunnsstabilitet Det er forventa at scenarioet vil skape stor sosial uro. Det er grunn til å tru at omfanget vil skape frykt for at innskot i bankane vil forsvinne. Lengda og den uavklarte situasjonen i ei veke vil bidra til utryggleik og sinne. «Irrasjonelle» finansielle transaksjonar og hamstring/ plyndring er venta å skje. Den enkelte vil oppleve at ein er «fanga i fella» utan å kunne påverke situasjonen, og vil bidra til avmakt. Det at hendinga er intendert av nokon med «vonde hensikter» er venta å vekkje reaksjonar som frykt, vantru og harme. Samstundes vil det vere store forventningar til styresmaktene si handteringsevne, og spørsmål om ansvar og «syndebukkar» vil kome opp. Dette kan føre til reaksjonar som sinne og mistillit. Befolkninga vil oppleve store belastningar i dagleglivet. Fleire hundre tusen menneske vil oppleve at kvardagen må organiserast på ein annan måte enn normalt. Betalingsmiddel vil bli lamma og det blir bl.a. ikkje råd å bruke betalingskort i butikk eller på andre brukarstader. Minibankane går tomme for pengar og tilbake er berre behaldinga av kontantar. Normal omsetning av daglegvarer og drivstoff vil stoppe opp, og det vil kunne bli relativt kaotiske tilstandar. Viktige system, bl.a. NAV-systemet, vil bli utfordra. Transportproblem som følgje av manglande evne til å betale for transport og drivstoff vil auke medan hendinga held på. Scenarioet vil i stor grad truge samfunnsstabiliteten. Styresmaktene si handtering og evne til å kommunisere og leggje til rette for ekstraordinære tiltak vil påverke konsekvensane. Uvissa i vurderingane blir vurdert som moderat. Styringsevne og territoriell kontroll Cyberåtak på finansinstitusjonar og betalingssystem vil kunne innebere redusert funksjons - og styringsevne for norske styresmakter og tilhøyrande institusjonar. Scenarioet er ikkje venta å få følgjer for kontroll over territorium. Uvissa i vurderingane blir vurdert som moderat. 166 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

167 SCENARIO 17.1 / CYBERÅTAK PÅ FINANSIELL INFRASTRUKTUR Tabell 50. Vurdering av uvisse knytt til konsekvensvurderingane. Uvissevurdering INDIKATORAR PÅ KUNNSKAPSGRUNNLAGET Tilgang på relevante data og røynsler Forståing av hendinga som blir analysert (kor kjent og utforska er fenomenet) Semje blant ekspertane (som har delteke i risikoanalysen) Forklaring Stort forskings- og analysemiljø, tryggingsmyndigheit med stor tilgang på data, røynsler frå hendingar - men aldri vore g jennomført ei handling av dette omfanget. Cyberåtak er godt kjent blant ekspertane, men lite kjent i befolkninga, mykje forsking - men rask teknologisk utvikling og ikkje røynsle med eit åtak av dette omfanget. Ingen store usemjer blant ekspertane. Sensitiviteten i resultata I kva grad påverkar endringar i føresetnadene konsekvensanslaga? Samla vurdering av uvisse Lengd og styresmaktene si informasjons- og handteringsevne er kritiske føresetnader for konsekvensvurderingane. Sensitiviteten i resultata er derfor vurdert som stor. Uvissa blir vurdert å vere moderat. Samfunnskonsekvensane er vurderte å bli store. Uvissa knytt til resultata blir vurdert som moderat. DSB NASJONALT RISIKOBILETE

168 SAMLA RISIKOBILETE KVAM, MAI 2013 Den flaumstore Storåa passerer under jernbanelinja i Kvam sentrum i Gudbrandsdalen. 168 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB

169 Foto ntb/scanpix DSB NASJONALT RISIKOBILETE

170 170 NASJONALT RISIKOBILETE 2013 DSB Foto ntb/scanpix