Redaksjon: Velle Espeland, Elin Prøysen, Astrid Nora Ressem, Olav Solberg, Ellen Nessheim Wiger

Transkript

1 Norsk visearkiv 2013 Norske mellomalderballadar: Torkjell Trondsson (TSB D 201) Redaksjon: Velle Espeland, Elin Prøysen, Astrid Nora Ressem, Olav Solberg, Ellen Nessheim Wiger Utgitt med støtte frå Norsk kulturråd, Fritt Ord og Bergesens Almennyttige Stiftelse. Teksten er lastet ned fra bokselskap.no TSB D 201 Torkjell Trondsson Innleiing Oppskrift A (BIN 1637) Oppskrift B (BIN 1636) Oppskrift C (BIN 6233) Forkortingar og litteratur Innleiing Torkjell Trondsson tener i kongsgarden og forelskar seg i stolt Adelus. Ho gir Torkjell «sin thro med huiden hannd», og dei blir kjærastar (DgF VIII: 240). Etter ei tid kjem dette kongen for øyra. Han mislikar sterkt det han får vite, for Torkjell er ingen rik mann og han har heller ikkje spurt Adelus sine frendar om løyve til å nærme seg henne. Som straff sender kongen Torkjell til Island. Dei to kjærastane anar uråd, men må rette seg etter kongens påbod. Torkjell sigler over havet samen med eit riddarfølgje. Etter at dei har kasta anker, går dei fram for den islandske kongen og leverer frå seg ei brevsending frå danskekongen. Brevet inneheld grove skuldingar mot Torkjell og ætta hans. Han blir kasta i fengsel, mens dei andre sigler heim til Danmark. Adelus får til si store sorg vite at Torkjell sit fanga. Ein annan riddar ber far hennes om å få gifte seg med henne, og

2 jamvel om Adelus set seg imot, pressar faren gjennom ekteskapet. Adelus overtalar terna si til å ta hennes plass i bruresenga, så ektemannen ikkje skal merke at ho ikkje er jomfru. Knepet truleg inspirert av Tristrams saga lykkast. Etter ei tid løyser Adelus Torkjell frå fangenskapet med ein stor pengesum, og Torkjell kjem heim. Etter Adelus råd gifter han seg med ei anna jomfru. Dei to kjærastane er nå gifte på kvar sin kant, men snart viser det seg at riddaren som Adelus er gift med, døyr. Kvinna Torkjell har gift seg med, døyr på barselseng, og dermed kan Torkjell og Adelus endeleg få kvarandre: Nu haffuer Therckell Thrundessen for-wondit bode angest och harom: hannd soffuer i-saa gladelig y staltenn Adelutz arom (DgF VIII: 250). Det finst ein tekst av «Torkjell Trondsson» i ei gammal handskriven visebok frå Valle i Setesdal, frå 1500-talet. Denne teksten er utgjeven av Sigurd Kolsrud i Maal og Minne (1919). Vi får ikkje heile handlingsforløpet presentert i teksten, men den er likevel på meir enn 60 strofer. Kolsrud tenkjer seg at Valle-teksten er ei avskrift av ein opphavleg dansk tekst, og viser elles til Axel Olriks omtale i Danmarks gamle Folkeviser, som går ut på at visa vart dikta kring Kolsrud tenkjer seg at visa er dikta om norske hendingar, og nemner ei spesiell norsk adelsslekt som «visa kunde høve paa. Det er Benkestokkætta, med namn som Tord, Trond, Adelitz, Jon, Ingebjørg og Kirstin» (Kolsrud 1919: ). Forutan 1500-talsavskrifta frå Valle finst ei oppskrift frå Seljord i Telemark og ei enkelt strofe oppskriven av Lindeman, frå Bygland i Setesdal (1861). «Torkjell Trondsson» finst elles på dansk, islandsk og svensk. Dei fem lange, romanaktige danske renessanseoppskriftene er på meir enn 200 strofer. Visa er dessutan oppskriven i nyare dansk tradisjon. Den islandske forma av «Torkjell Trondsson» ser også ut til å vere ei avskrift av ein dansk tekst. Det finst likevel nokre detaljar i den islandske teksten «for which the simplest explanation is that the ballad came to Iceland through the West-Nordic area» (Ólason 1982: 338). Forklaringa kan vere at balladen, etter å ha blitt dikta av dansktalande adel i Sør-Noreg, har spreidd seg til Bergen og nådd Island derifrå (Ólason 1982: ). DgF 480; IFkv 62; Maal og Minne 1919: ; SMB 110

3 Oppskrift A TSB D 201: Torkjell Trondsson Oppskrift: Udatert av ukjend samlar etter ukjend songar, ukjend stad. Orig. ms.: NFS Visebok 2 Oppgitt tittel: Vers av visa um Terkil Trundesen [1.] 19. Det wor Daner Konning hand hand slo sin hand y Bordt hand sad alt saa Lenge oc tenckte paa thette ordt [2.] 20. Her ær well de dig yncker oc icke forglømme dig Hør du torckil Trondsønn thil Island skal du for mig [3.] 21. Det wor Torckil trondsønn sine ord kunde hannd vel wende I ære min herre ieg eders suend I huort i wille mig sennde [4.] 22. Det wor om ein Søndag Saa helig daa wor then tiid Torckil sender sinn suend for siigh bad prestend skulde effter ham bie [5.] 23. Det wor Torckil trondsønn bad sadel sin ganger med ære hand Riider thil thenn same kyrcke som stolt Adeluts monne inde werre

4 [6.] 24. Det wor torckil trondsønn han ganger ad kyrckenn frem Hilser hand fruer oc stolte jomfruer saa hederlig helser hand them [7.] 25. Hand talede til fruer oc stolte iomfruer som hannom stode aller nest Baade først oc sist til stolt Adeluts hannd wnthe hende aller best [8.] 26. Det wor stoltenn Adeluts hun sporde ad moderen sinn Huem daa er det sendinge Bud der skal thil Island Riide [9.] 27. Det suarede [hin]dis kiere Moder hun Smilede wnder sit skindt det skall torckil trondsønn thenn aller kieristen dinn [10.] 28. Jeg haffuer icke mere med torckil end med ein andenn vnger Suend Herre gud lade mig Leffue den dag at Torckil komer glader igienn [11.] 29. Messen hun wor siungenn oc folckit thet foer hiem Torckil oc stolt Adeluts de giorde deris tale saa Lang [12.] 30.Hør du stolten Adeluts du skall huerckenn sørge ellr quide Ein Lidenn stund icke halleusikker transkripsjon Lenge skall ieg til Island riide

5 [13.] 31. Ein stackit Reisse erusikker transkripsjon snarlig endt thiill Island adtusikker transkripsjon riide den tyckis ein stackid tid were lang som baade skall sørge oc quide [14.] 32. Det wor stolten Adeluts fulde Torckil thil gangerin sin der hun wendis tiill bage igien daa rand hende taare paa kind [15.] 33. Der wor liidenn glede di bøde hin anden gode natt Saa finge de bør hin bilde De seile thil Island saa brat [16.] 34. Fire aff sine suenne tog hand aff Landit med sig I andre skulle hieme were oc wocte aller kieriste min [17.] 36. De wunde therisusikker transkripsjon silcke segel wnder theris forgilte Raa Saa seigle the til Islands ey uleseleg mindre end maanid tho [18.] 36. De wunde op theris silcke segel dennom bleste baade veir oc vind Ald sad Torckill Trondsønn med hand wnder huidenn kind [19.] 37. Veirit det bleste oc Skipene skrede oc Bøller Leger for borde Stille sad Torckil Trondsønn hand talede aldrig it ord.

6 [20.] 38. Det melte her Esbern snare hand suarede hastelig wnder skind icke ær her sigle then Siø y dag at Torckil tør blegne om Kindt [21.] 39. Jeg wil sigle ein Siø med dig om tusind gyldenn at tære Jeg wil bryde ein stang med dig y alle Jomfruers ære [22.] 40. Saa kaste de deris Acker alt paa then huide sandt Torckil oc her Esbern Snare de tren der først paa Landt [23.] 41. Mit wdj then Borrig gaard der axler the theris skindt oc saa gaar de wdi hoffue Lofft for Islands konning indt [24.] 42. Hil sidder i Islands konning all offuer eders Brede bord Konningen udaff Dannemarck haffuer send eder Breff oc ord. [25.] 43. Det waar Islands Konning der hand wdj breffuit saa saa tog hand wd ein Liiden Kniff oc skar thennom vdj sticker smaa. [26.] 45. Det melte Islands Konningi Hannom kom saa møgit y hug før haffuer mandt hørt saa fattig suend faar saa riger Jomfru

7 [27.] 46. Det suarede torckil Trondsønn hand stod kongenn aller nest icke wor Breffuit saa ilde screffuid at y motte det io før hafft lest [28.] 47. Hører du torckil Trondsønn ful wel kiender ieg dig Siu tønner aff the huide sølff dem skattede din fader for mig [29.] 48. Siu Tønnder aff theusikker transkripsjon huide Sølff dem skattede din fader for mig otte tynnder aff Røde guldt wil ieg icke haffue for digh [30.] 49. Det Suarede Torckil trondsønn, det neste der hand torde Fuld Liidet kunde ieg ther wdj wolde, at huad min fader giorde. [31.] 50. Hører du Torckil trondsønn haffuer du det icke før hørt det skal grisenn gielde det gamble Suin haffuer giort [32.] 51. Det suarede torckil Trondsønn det beste at ther hand kunde op daa woxer denn lille griss med huasse tender y munde. [33.] 52. Alle daa finge diusikker transkripsjon kongens mendt orloff hiem at fare for wthenn Torckil trondsønn hannd monne der ene wære

8 [34.] 53. Alle daner kongenns Menndt faare hiem thil deris møer for wthenn torckil trondsønn hand skulde wthi tornit dø [35.] 53. Toge de torckil trondsønn lode hannom wdj tornit indt hannd grundede for fruer oc stolte jomfruer oc mest for kierist wenn sinn [36.] 54. Alle thaa stode de danske hofmendt de saae saa ilde wid toge de torckil trondsønn wunde hannom y tornit indt [37.] 55. Det Suarede Torckildsusikker transkripsjon liden smaa dreng wor kleder wdj kiortil rødt Enthen ieg skal følge torckil hiem eller ieg skal med hannom dø [38.] 56. Hør du nu Her Esbern snare ein bønn saa beder ieg digh Sig stoltenn Adeluts tusin gode nat bed hennde icke forglemme mig [39.] 57. Du bed hennde dantze oc quæde oc were baade glade oc fro ieg wil indenn aar oc dagh med hende baade bygge oc bo. [40.] 58. De wunde op deres silcke segel wnder theris forgylte Raa Saa seigle de thill Danmarck

9 mindre end maanid tho [41.] 59. Kaste the theris Acker alt paa denn huide sand det wor her Esbern Snare hand trenn der først y Landt [42.] 60. Det wor her Esbern Snare hand trenn der først y Land det wor stolten Adeluts hun recker ham Huidenn hand [43.] 61. Wel kommenn Her Esbern Snare oc wil du siige migh Huor er torckil Trondsønn aff Landit foer med digh [44.] 62. Torckil hand tiener wdj Islandt baade for guld oc ære hand sennde eder tusinde gode nat y ære hans hiertenns kiere [45.] 63. Hand bad eder huercken sørge ellr quide y skulle were baade glad oc fro Hand vil inden aar oc dagh med eder bygge oc bo [46.] 64. Daa suarede stoltenn Adeluts oc hende runde taare paa kindt det raade gud fader i himmerig at Trockil bliffr naagen tid min [47.] 65. Det suarede daa ein liden smaa dreng wor kleder wdj kiortil Rødt Torckil hand sidder wdj Islandt

10 i tornit monne hand dødt [48.] 66. Torckil hand sidder wdj Island alt indenn de haarde giemme hand bad eder for then øffuerste gud y skulle hannom icke forglemme. Strofene er nummererte i manuskriptet. På omslaget til viseboka står det: Vers av visa um Terkel Trundesen / Kjøpt til Riksarkivet juli 1917 av Sigurd Olsson Steinsland i Valle. / Gjeve til norsk folkeminnesamling 8. mai 1918 / Sigurd Kolsrud / arkivar Teksten ligg tett opp til ei skillingsvise, trykt i DgF X, s Oppskrift B TSB D 201: Torkjell Trondsson Oppskrift: 1861 av Ludvig Mathias Lindeman etter John Olson Langerak, Bygland, Aust-Agder. Orig. ms.: NB ms 2456/1861:206, nr. 18 Utan oppgitt tittel. 1. Torkild han er den gjæveste Svend Som Sverdet kan bære ved Side Og hver den Dag der Øster dages, Da lyster Hannem at ride, Saa felder hun Lyden for hannem. Strofa er unummerert i manuskriptet. TSB D 201: Torkjell Trondsson Oppskrift C

11 Oppskrift: 1891 av Molkte Moe etter Lars Larsson Veslestøyl, Seljord, Telemark. Orig. ms.: NFS M. Moe 25, Oppgitt tittel: Torkel Tróndsson og Adeluds 1. «Førr du ska taka Torkel Tróndssón førr han skå få deg te Viv førr skå han i Tårne inn» (sa far te Adeluss) («Ho sku taka Espen Snare i staen») 2. Men når Adeluss å Torkjell fandtes anten dæ va på voll hell kvitan sand så gjore de ein tale så lang. 3. Men mæ Espen Snare der måtte bryllup bli, men då dæ lei te Sængjeti, mått' ho få brur fer sig. 4. «Hør du Adelilla, jeg bede dig vi' at du vi gange i brureseng for mig, for du æ mø å hanen galer for dig men eg æ ikke mø og hanen vil ikke gale for mig.» (Men efter gjæstebudet kom Adeluss's far og bød Espen Snare tre pund sølv og tvo pund gull, hvis han vilde dølge, at Adeluss var ikke mø.) 5. «Behalt du sølve dæ kvite dertil dit guld så rø eg hell meg te stolt Adeluss dæ va så pén ei mø» 6. «Æ dæ sant, som du siger, at 'o Adeluss va mø, så skå ikke Torkel Trondssón

12 i tårne for 'ó dø.» Då Adeluss træfte Torkjell, sa 'o: 7. «Eg takkar stolten Adelilla, at ho va at ho va brur fe mig å frelste dermæ æra mi å fridde den hals fe dig.» Strofene er unummererte i manuskriptet. Under oppskrifta står: (Lars har lært denne vise af Tone kjæringji si, ho va komi ór Flåbygd) Forkortingar og litteratur DgF: Danmarks gamle Folkeviser I XII, jf. litteraturlista IFkv: Íslenzk Fornkvæði I VII, jf. litteraturlista NFS: Norsk Folkeminnesamling, Institutt for kulturstudier, Universitet i Oslo SMB: Sveriges Medeltida Ballader 1 5, jf. litteraturlista Grundtvig, Svend, Olrik, Axel, Grüner-Nielsen, H., Hildeman, Karl-Ivar, Dal, Erik, Piø, Iørn, Knudsen, Thorkild, Nielsen, Svend, Schiørring, Nils, Rossel, Svend H., Hornby, Rikard, Sønderholm, Erik. [ ] Danmarks gamle Folkeviser I XII. København. Universitets-Jubilæets Danske Samfund. Helgason, Jón Íslenzk Fornkvæði I VII. Editiones Arnamagnæanæ. Series B vol. 17. København. Munksgaard. Jonsson, Bengt R., Jersild Margareta & Jansson, Sven-Bertil (red.) Sveriges Medeltida Ballader 1 5. Stockholm. Almquist & Wiksell International. Kolsrud, Sigurd «Ei norsk avskrift av visa om Torkell Trondsson». Maal og Minne. Kristiania. Bymaals-lagets forlag. Ólason, Vésteinn The Traditional Ballads of Iceland. Reykjavík. Stofnun Árna Magnússonar.