Frå hav til bre. Refleksjonar. Salsutstilling Geilo kulturkyrkje September Geilo kulturkyrkje

Transkript

1 Frå hav til bre Refleksjonar Salsutstilling Geilo kulturkyrkje September 2012 Geilo kulturkyrkje 1

2 Refleksjonar Mye kan utrettes av få ingredienser. Kunstneren skaper det flotteste maleri av tre grunnfarger. La oss glede oss over kunsten, men enda mer over livet. For det er livet som inspirerer til kunsten. Margot Sandsmark Det naturlege Ingen ting er som friluftsmåleriet. Det kom på moten på slutten av det nittande århundre då naturalistar og impresjonistar sa farvel til atelliermåleriet og stilte opp staffeliet i all slags ver. Ein var trøytt av det brune atelliermåleriet i Dûsseldorf, den nasjonalromantiske sentimentaliteten og draumeaktige urealismen. Ein ville søkje det nære og umiddelbare inntrykk. Kanskje Amaldus Nielsen kan stå som ein overgangskunstnar i skjeringa mellom det romantiserande og det naturlege. I ein samtale med Christan Krohg kommenterer han ein liten kjapp studie han gjorde på Hvalerøyene i 1896: «Der er jo ofte den slags stemninger, som er så øyeblikkelige og sjeldne, at de aldri kommer igjen. Da har jeg ofte følt impresjonismens store betydning og at det nettopp gjelder, at det er det allerviktigste å gripe bare inntrykket som man får. Det har ofte hendt meg, når jeg er gått hjem med mine malersaker, at jeg på veien har sett en eller annen ting som har slått meg, da har jeg i hast kastet fra meg allting og revet malerkassen opp; når jeg har hatt en liten lapp inne i lokket, har jeg smurt det opp i en fart uten tegning eller noe - det er ofte blitt mine allerbeste ting.» (Frå Amaldus Nielsen av Gunvald Opstad, Ascheoug forlag) Fritz Thaulow pådrog seg gikt, han sto ute i bitande, rå kulde ved Akerselva og måla dei vakraste elveparti i det milde vinterlyset som spegla seg i ei iskald elv i tjukkaste arbeidarstrok i Oslo. Impresjonistar i Frankrike hadde med spade i tillegg til målarutstyret for å grave seg ned i rett posisjon i høve perspektiv og synsvinkel. Frederik Collet fekk snekra seg eit lite mobilt atellier som han kunne dra på kjelke der motiva var. Fotografiet var i sin barndom den gongen, men dei nytta det om det var mogleg, men det var klart at det var mykje meir ameras når dei skulle bruke den nye teknikken. I dag kan ein ta tre hundre digitale bilete utan andre kostnader enn straumen i batteriet. Den fotografiske snaren Det er ikkje alltid eg har med fotoapparatet når eg finn meg eit motiv i felten. På ein måte er det ein fordel å ha gløymt det, det har ein tendens til å gje ein slags falsk tryggleik. Dessutan forsvinn så mykje i skuggar og høglys, lukt og vindrag fangast ikkje i fotoet. Ute er eg tvinga til strengt fokus og høgt tempo. Dessverre er eg oftare i atellieret enn i naturen. Eg tittar ned på steinane i fjøra. Eg studerer mønstra og formene. Eg ser korleis skummet buktar seg i mellomromma og skaper stadig nye former. Eg ser flate mot flate, farge mot farge, tilslutt har høgre hjernehalvdel tatt heilt over og ser berre abstraksjonar. Eg byrjar på puslespelet, stoler på at det auget mitt sansar og det handa mi gjer, er i samsvar. Ser ikkje lenger steinane, ser berre ein fantastisk vev av farge og form. «Å måle lys» er sjølvsagt umogeleg. Ein kan berre måle former med ulik valør og fargetone som reflekterer lyset. Slik er alt og alle kun refleksar av lys. Ein kallar fram ein illusjon av lys ved å legge flate mot flate, farge mot farge og naturen ligg rett framfor føtene mine med formelen for korleis det skal gjerast. Kunne eg berre få folk til å forstå at dette handlar om meir enn «fotografisk» gjengskaping. Eg blir alltid ukomfortabel når nettopp det blir attesten - det ser ut som foto. Javel, men ser du formen på skuggane? Forstår du kvifor steinen verkar så blank? Veit du kva som må gjerast for å oppnå eit figurativt, kroppsleg resultat som verkar truverdig og autentisk og som «lever»? Abstrakt kontra figurativt? Så er «fortståeleg» kunst, kanskje ikkje så forståeleg likevel. Når eg står framfor naturen er auget mitt like ofte på motivet som på lerretet. Eg tek meg god tid til å sjå kva eg eigentleg ser. Somme tider når oppgåva veks meg litt over hovudet og eg er nær ved «å fortvile», gjer eg haldt og hypnotiserer meg sjølve til å tenkje: Jo vanskelegare, jo betre. 2 3

3 Men - stopp i tide. Dessverre er den abstrakte og figurative kunst blitt plassert i kvar sin bås. Men det er ingen motsetnad i dei. Tvert om. Dei høyrer nøye ihop og får liv frå kvarandre. Eg kjem attende til dette seinare. Gleda og leiken I desse dagane når sommaren hallar mot haust bugnar det av bær og blom i skog og hei. Mengdevis med alt dette gode blir aldri sanka inn, det går attende til jorda, liksom blomane som er strødd utover marka. Blomar som lyser i dunkel skog og ingen har fått glede seg over det. Denne ødsling med skjønnheit må undre oss. Denne rause gåvmildheit med fuglesong og sprudlande bekkar som renner for seg sjølve langt borte i ei li. Kven er det laga for alt dette? For menneska? Jau, det er visst det i følge skapingssoga. Dette skapte som ein gong fekk Guds signatur og logo, han såg på det og konkluderte: Det heile var overmåte godt. Eg las nettopp at om biene forsvann på jorda hadde menneskeslekta kun fire år att av sin eksistens. Er det sant at dette skapte er godt? Det er jo så forgjengeleg, det er jo dødeleg alt i hopes. Oksygenet som vi treng for å puste er i same stund eit av dei farlegaste stoff i verda, det får ting til å oksydere og brytast ned. Jern rustar, treverk morknar og menneskekjøt svinner og går attende til jorda. Korleis er det likevel mogleg å vere glade? For gleda strøymer fram i alt det vakre. Det er som det heng att ei tone frå paradis, ein etterklang som ikkje er til å ta feil av, det er som heile skapningen berer på ein løyndom. Prøver eg å fornekte alt det vonde no, ein slags krampeaktig koseprat i ei verd full av terror og vonløyse? Nei, eg ser den nok, vondskapen. Og mykje verre, eg har den i meg sjølve. Eg må dele denne depressive kjensla som kan kome over nokon og ein kvar. For det er openbart godt observert når ein av Jesu apostlar seier: Verda ligg i det vonde. Denne brutale erkjenning har fått mang ein glup tenkjar å avslutte sin kronikk med at det skapte er sanneleg ikkje godt, vi må finne på noko betre. På tross av fantastiske framsteg, berer vi med oss ein djup uro og ei sorg. Vi må undre oss at kjærleik, skjønleik og glede enno finnast mellom menneska, dei som har så mange vonde påfunn. Det mogne livet All kunst er lek. Når en kunstner slutter å leke, kan han ikke skape kunst. Forbetringsivaren putrar i oss alle. Rynkene skal vekk, fossar må leggast i røyr, skogar må omdannast til papir, vi har jo så mykje å skrive om og rapportar må sendast inn for å kvalitetssikre livet. Midt i denne forbetring blir vi tome og trøytte og vi spør: Kvifor er eg ikkje bra nok som eg er? Kvifor må toget eigentleg gå fortare? Kva er det eg skal rekke eigentleg? Livet er i vokster, men kva legg vi eigentleg i omgrepet utvikling? Ein ting er at livet skal mognast, men kan eg Kolbein Falkeid utvikle meg frå å vere ein hund til å bli ein katt. Eller frå ape til menneske? Det kan umogeleg kallast utvikling, det må kallast forvandling. Men mogning er noko anna. Det umogne vil ikkje godta korkje rynker eller sorger. «Her er både gleder og sorger,» står det på hustavler her og der. Den umogne vil berre ha gleder. Sorg er å sjå på som sjukdom. Misforstå ikkje, her finnast både gleder og sorger. Alderdom er noko forrakteleg i ei umogen kultur. I austen produserer dei meir enn dei forbruker, dei sparer halvparten av løna i motsetnad til vesten som brukar opp alt no og låner til forbruk. «Må ha det, berre må ha det!» Vestlege økonomer kallar det vekst og utvikling. Mon tru kva ein kinesiske vismann hadde kalla det? Visdommen Banale spørmsål, sjølvsagt, utan rot i verkelegheita. Like draumeaktig som då Gud såg på det han hadde skapt og det var overlag godt. Så fekk vi den pussige ide at det var det ikkje likevel, og sidan den dagen har alt liksom trøbla seg til. Menneska ville ha full kontroll på alt. I dag har denne ideen gått oss så til hovudet at vi må finne syndebukkar om det så er ein astroide som treff jorda. Kong Salomo seier ein plass: «Gud skapte menneska slik dei skulle vere, men dei har så mange undarlege påfunn» Salomo diktar slik om visdommen: Eg var der då han grunnfeste himmelen og rissa opp himmelranda over djupet, då han gav kraft til skyene der oppe og kjeldene i djupet fekk styrke, då han sette grense for havet så vatnet stansa der han baud, då han rissa opp grunnvollane under jorda. Eg var byggmeister hos han. Eg var til glede for han dag etter dag og leika meg støtt for hans andlet. Eg leika på hans vide jord og gledde meg med menneska. Ordtøka Leiken var det fyrste, dansen og gleda over livet. Visdommen. Vi vil berre ha kunnskap, men med kunnskap aukar smerte. Nok eit visdomsord av Salomo. Og om ikkje dette er nok - mot domedag skal kunnskapen verte stor. Ånd og materie Visdommen var det fyrste. «Logos», det som har meining, det fornuftige, det som heng saman. Ideen ville gresk filosofi sagt, dei kjende jo godt til kva «logos» tyder. Ja, vi har det jo i fenomenet logo. Ein kvar bedrift med respekt for seg sjølve må ha ein logo. Logoen er ein sum av alt det bedrifta er. Store konsern brukar millionar når dei skal utforme ein slagkraftig logo. Jo enklare, jo betre. Helst bør den vere abstrahert. Den abstrakte ide utforma i enkelt grafisk symbol. Slik blir logoen den åndelege sida av den materielle verksemda. Logos var det fyrste, før alt, før materien. Bak ein kvar skapning finnast ei meining, ein ide. Ideen er fullkomen tenkte grekarane, men stoffet skrøpeleg. Ideen «katt» er fullkomen, men ingen katter er fullkomne. Så gjorde dei det mistak at dei byrja å forrakte det skapte. Det var den åndelege verd som var det fullkomne, det gjaldt å kome laus frå kroppen sin dødelege tregheit, tyngdekrafa si trelldom og driftene si øydande verksemd. Enkelte gjekk så langt å påstå at det måtte vere to skapargudar - ein som var god som har skapt den åndelege, usynlege verda og ein ond, Demiurgen, som hadde skapt det synlege, det sanselege og verdslege. Denne dualisme er svært tydeleg i austleg filosofi, t.d. hinduismen som kjempar for å kome fri frå kroppen og over i den ævelege nirvana som er ein rein åndeleg frelse, det abstrakte paradis. Eller den nyreligiøse varianten som snakkar om nivå av medvit. Den same kroppforakten finn vi og i dataverda som hyllar det grenselause. Vi kan bli fri dei grensene kroppen setter for oss, vi kan via alle slags digitale innretningar vere alle plassar til ein kvar tid. Eg hadde ein kurselev ein gong som tydelegvis hadde fokus på det - eleven hadde laga eit bilete av ein person som kjempa for å kome laus or kroppen sin. Forvridd prøvde sjela og rive av seg kroppen sin traurige tregheit og tyngde. Eg målar liksom i protest mot denne dualisme. Inspirasjon og inkarnasjon Inkarnasjonen har med kjøt å gjere. In-carnie tyder noko slikt som i-kjøting. Kjøtet - «gamaldagse» kristne veit kva det ligg i det omgrepet. Heldigvis har vi fått attende omgrepet i siste bibelomsetjing, omgrepet er heilt vesentleg nettopp for å forstå kor radikalt det kristne inkarnasjonsdogmet er. Det er berre kristendommen som talar om dette. Kunst har med inkarnasjon å gjere. Og inspirasjon. Den ævelege Visdom, Guds Logos, Den udødelege, uendelege og uskapte Gud som stig ned som menneske og blir kjøt, dvs. dødeleg, avgrensa og svak. Det er den abstrakte ide og visjon som sakte vert til figurar på eit lerret, dyr og menneske, trær og steinar og vi seier om den slags kunst, slik Adam sa då han såg Eva: Ho er kjøt av mitt kjøt, bein av mine bein. Endeleg fann vi nokon som var i slekt med oss og vi kan kjenne oss att i. «Dette er kunst eg forstår». Jo, eg forstår vel utsegna, men eg trur det er rettare å seie: Dette kjenner eg igjen, dette er også mi forståing av verda. Når kunsten blir rein abstraksjon, er dette som ein slags rein åndelegheit. Det abstrakte biletet er ganske så uhandterleg, det er kun formelle prinsipp som enno ikkje er materialisert. På den andre sida, det figurative biletet kan mangle nettopp denne formelle, åndelege inspirasjon og 4 5

4 dermed heng det utallige platte figurasjonar utan sjel i mange heimar, alt frå elgar i solnedgang til koselege hytter i soloppgang. Men lat meg no passe meg at eg ikkje blir elitær og demonstrerer min forrakt nettopp for det enkle, det folkelege og det heilt alminnelege. Vi må alltid hugse at det var både vismenn og enkle hyrder som tilba mysteriet i Betlehem julenatt. For at det kjøtelege skal få liv må det inspirerast. Ein kunstnar er jo avhengig av inspirasjon, den åndelege kraft han må ha for å gje liv til kunstverket. Det er ikkje nok å vere teknisk god, ikkje nok å kjenne dei kunstnariske knepa som får ting til å sjå flott ut, ein må i løpet av prosessen finne ein samanheng og meining i det ein gjer. Ein må finne fram til sjela i det ein ser, karakteren, mønsteret bak den synlege flata, til den opprinnelege ide. Når kunstverket er ferdig vil bildet ha usynlege punkt og liner som kunstnaren har lagt opp i komposisjonen. Han har gjort sine val i høve lys og skugge, han kjenner den indre samanhengen i det han ser og utfører og som gjev bildet åndeleg kraft. Ein kunstnar må vere sjåar, ein som ser det usynlege og maktar å gjere det synleg. Inkarnasjonen handlar altså om at det åndelege vil ha felleskap med det kroppslege. Det handlar om ein Gud som har lagt sin elsk på stoffet og har villet det. Her finnast ingen Demiurg som skapte det materielle ved ein feiltaking som vi skal frigjerast frå. Inkarnasjonen handlar om ein Gud som stig ned i det som vi her nede reknar for skrot og skrap. Og når han har steget ned i «det lave», «i-åndast» det og blir vakkert og skjønt og gleda strålar fram frå heile skapningen, tross rust og irr og råte. Christian Krohg sa noko slikt ein gong: - Om det så er ei hestepære på brosteinen, så er det fargen og klangen det kjem ann på. Men det kan ta tid før ånda vaknar. Det er tull at ein kunstnar må vente på inspirasjon. Då kjem han seint i gong. Noko anna er at han må ha ro i kroppen. Stress er døden for kreativiteten. I stilla er det kunsten fødast. Han må arbeide og mens han arbeider kjem «spiriten». Fyrst skapte Gud eit menneske av mold, så blåste han sjela inn i det. Etter fire timar, når kunstnaren har kjempa med fargar og penslar og blandemiddel har biletet fått liv. Løyndomane Skapningen ber på ein løyndom. Skapningen sukkar under døden sitt trykk. Skapningen snappar etter veret, her har blitt så gudlaust, så åndlaust på jord. Var det ikkje slik indianarane på prærien klaga då dei såg den kvite mann sin griske haldning til naturen? Desse spirituelle naturmenneska som hadde så god innsikt i kva ånd er. Skogane, fjella, elvane og havet, dei stinkar av gift, dei harkar og hostar av osen frå ein feberheit menneskeheit som må skunde seg å nå ei ferje som ingen veit kvar skal. Der Anden trekker seg attende, der vert stoffet «av-ånda» og dødt. Slik og med kulturen, det kjem alt ann på kva ånd som kulturen er inspirert av. Ikkje all kultur er nødvendigvis positiv kultur. Eg har aldri hatt tru på verdinøytralitet. Rein materialisme hjelper like lite som rein åndelegheit. Dei lengtar etter kvarandre som to elskarar - ånda vil ha materie og materien må i-åndast. Ein dag skal fjella juble, skogane danse og elvane løysast ut or trelldomen. Då skal det skapte setjast fri, den dag lekamen åt Guds born skal løysast frå døden sitt grep. Det er altså ikkje snakk om at sjela skal løysast frå lekamen sitt fengsel, men motsatt, det er lekamen som skal frigjerast frå dødslenkjene. Det er løyndomen skapningen ventar på. Det er dette som går som ei håpefull summing gjennom tidarverva, som ei medvete eller umedvete bøn frå heile skapningen til Skaparen. For alt kjøt skal sjå Guds frelse. Lukta av terpentin og olje Ein ting har gjort det mogleg å drive friluftsmåleri. Fargetubene. Dei vart introdusert på 1800-talet. Inntil då måtte kunstnaren rive fargen sin sjølve. Oppskrifta og framgangsmåten er ikkje komplisert. Godt pigment og rå linolje er alt som skal til. Ein treng ein porselensmortar, ei glasplate, ein glasløpar og eit par palettknivar. Nokre pigement er vanskelegare å få jamne enn andre. Det gjeld t.d. ultramarine blå. I gamle dagar var denne klåre blåfargen dyrare enn gull. Berre dei med best råd hadde høve å bruke dette pigmentet som vart laga av smykkesteinen lapis lazuli. Så blei den kjemiske formelen oppdaga og i dag er french ultramarine eit fast inventar i dei fleste målarar sin målarkasse. Nokre pigment er dødeleg giftige. Det gjeld t.d. cadmiumfargane. Ein sjekkar kvaliteten på ein tubemaling, cadmiumgul t.d., ved å kjenne på tyngda. Cadmium er eit metall og er fargen tett av pigment, vil den vere tung. Blykvit blir vel knapt produsert. Dei som har nytta pigmentet seier det har overlegne kvalitetar i høve andre kvite pigment, men blykvit er underlagt strenge restriksjonar i produksjonen sidan det er så giftig. Det er ein eigen lov som regulerer kven som får lov å ha med blykvit å gjere. Når pigmentene er bunde i bindemiddel er det ikkje lenger farleg på den måten som når dei støver rundt i rommet. Men, obs, det var ei ku som døde då ho slikka i seg cadmiumgult på ein palett i ei eng. Livet fungerte før vi fann reglane for det Ein skal ikkje bekymre seg for mykje over dei såkalla formelle reglane i eit bilete. Alt som har med komposisjon og fargeharmoni å gjere ligg nedfelt i mennesket sjølve. «Det gyldne snitt» er ikkje ein kunstig konstruksjon, men ein proporsjon som vi finn igjen overalt i naturen og mennesket sjølve. Vi er sosiale vesen som alltid søkjer samfunn med andre menneske. Når vi står overfor eit bilete som er komponert over Det gyldne snitt vil vi kjenne igjen vår eigen kropp og våre eigne proporsjonar i dette biletet. Det er denne gjenkjenning som sannsylegvis grip oss. «Kjøt av mitt kjøt, bein av mine bein». Det er noko heimekjært å kome inn i arkitektur som har Det gyldne snitt sin proporsjon og det har det meste. Vi fornemmer mennesket der. Tempel, sæl, stavkyrkjer, vikingskip og moderne hus, dei byggjer på menneskekroppen sin pussige desimal: 1,62. Ein til to, to til tre, tre til fem, fem til åtte osb. denne talrekkja som startar i symmetri og endar i asymmetri. Mennsket er ein slik syntese av symmetri og asymmetri. Eg forstår lite av det, men ein fysiker kan følgje opp med fenomenet materie og anti-materie. Materien oppsto ved ein asymmetri i anti-materien. Så stansar eg framfor motivet. Det er noke som grip meg i det eg ser. Kjenner berre at det er vakkert. Eg monterer staffeliet, legg ut nokre fargar på paletten og er klar. Nei, må visst flytt meg litt til eine kanten, kanskje eg må litt høgare opp? Kva skal eg ha med, kvar skal augehøgda ligge? Eg fomlar og famlar litt på og faller tilslutt til ro med det eg ser. Liner og former veks fram på lerretet, held meg til enkle fargeklangar i starten. Kanskje berre ultramarine og brent sienna. Smakar på skuggetoner og lysare valørar. Oppdagar nokre kraftige liner og finn nokre kontraliner som verkar som motkrefter. Så høyrer eg teoretikaren i meg byrje å stadfeste det eg gjer. Jau, det var jo rett slik. Sjølvsagt måtte det vere den forma der osb. Poenget mitt med dette er at den umiddelbare observasjon og den meir formelle analyse vil gå hand i hand i ein slik prosess. Aleine er desse faktorane hjelpeslause i å skape levande bilete, men saman maktar dei å få til den heilskapen som kjenneteiknar eit kvart kunstverk, ein kvar bok, eit kvart musikkstykke med kvalitet. Den kalde, analytiske konstruksjon etter faste reglar og den umiddelbare oppleving og spontane flyt av impulsar må få lov å samhandle under heile prosessen. Dogme og ontologi Kunsten har sine dogme, men dogma har alltid sitt opphav i ein langtekkeleg konsensus der eit utall kunstnarar stadig har kome attende til noko felles, noko allment, noko som gjeld på alle plassar og til alle tider. Som t.d. Det gyldne snitt som gjennostrøymer handverk, arkitektur og kunst heilt frå dei fyrste kulturar i Mesopotamia, Egypt og Kina til oss småkunstnarar i ein avkrok av Norden. Ein må vel kallast litt oppblåst om ein påstår å ha kome på noko betre. Prinsippet var tilstades lenge før menneska oppdaga det, slik og den naturlege moral finnast i oss alle. Det var korkje Kristus eller Konfusius som fann på eller konstruerte Den gyldne regel som eit pussig, interessant påfunn for å demonstrere kor kloke dei var. Lova var tilstades før lovene ble formulert. Konfusius formulerte oppdaginga, Kristus stadfesta han, saman med Buddha og andre store åndar i historia. 6 7

5 Det slo meg ein dag eg gjekk i fjellet. Eg følgde ei sti som hadde grave seg djupt ned i lyngen. Sjølvsagt kunne eg ha vore litt av «skal-ikkj-gå-iopptråkka-fotspor»-typen. Finne min eigen veg som det heiter. Sjølvsagt, men stigen eg følgde gjekk i den himmelretning eg skulle, eg ville kome heim på denne råsa, og her hadde både dyr og menneske gått i nokre tusen år... så skulle eg finne på noko betre? Jau, her er rom for avstikkarar, her er rom for forbetringar og mogning men det som pregar vår tid er kanskje av eit ganske fundamentalt slag: Ein veit ikkje kvar ein skal hen. Ein vil kaste om på sjølve ontologien, altså slik ting er sett saman. Å bruke ordet «naturleg» er litt riskibalet for ingen kan eller har rett til å definere kva som er naturleg. Ein slags kollektiv tomleik der verdiar som utvikling og framsteg og grenselaus vekst er noko vi trur på som absolutte dogme, men ingen veit når vi er ferdig utvikla. Dei som voktar over desse dogma i dag er ikkje prestar og prostar, men gigantar i markedet, i laboratoria og media. Av og til høyrer eg at det «finnast ingen fasit». Korkje i kunsten eller i livet generelt. «Livet er ikkje sort-kvitt» er ei anna utsegn som ligg i same gata. Denne relativisme er som hand i hanske med individualismen og redselen for at noko faktisk er sant. Indvidualismen krev å definere sanninga for seg sjølve, det finnast ingen autoritet som kan fortelje meg sanninga. Individualisten sin angst for det absolutte er forståeleg. Individualisten har jo berre seg sjølve å tru på i alle store og små spørsmål. Han er i seg sjølv den siste garantist for at noko er sant eller lygn. Skulle noke vere absolutt sant og eg må ta kampen opp mot alle dei andre som ikkje er samd med meg, kan det jo ende med sosial ruin. Det pussige blir då at indivualismen «gjer som alle dei andre», sidan det blir for tøft å stå for noke som går på tvers av det populære og aktuelle. Det er soleis kort veg frå individualismen til kollektivismen der alle går i flokk. Individualitet er noko anna. Det er å få vere seg sjølve i ein samanheng, ei meining. Det er ikkje vanskeleg å måle detaljar. Det som er vanskeleg er å få detaljane til å klinge i hop med heilskapen. Vi leitar etter meininga med vårt liv, det kan synast som det er fort å misse den. Vi låg ein gong i ei vogge og alle stimla saman om det vesle barnet, for ei meining var født. Etter kvart blei dette meir og meir diffust for omgjevnadene, ein gløymde kor stort under som låg og skreik og underet mista etter kvart kjensla av å vere sjølve meininga. Meininga byrja å leita etter meininga, men fann han ikkje for ein kom stadig lenger vekk frå seg sjølve og kvarandre. Jordfargane og dei reine kjeldene No er det flest jordfargar i livet. Det veit sjølv den mest fargerike kunstnar. Det finnast ein heilag sektor på paletten, det er der dei reine fargane ligg. Kjeldene kan ein seie. Utan desse usmitta absoluttane er ein hjelpeslaus når ein skal gje gråtonane rette temperaturen, finne den eksakte jordfargen som skal samhandle med andre jordfargar ved sidan av. Kanskje vi ser parallellen til livet. Det finnast utallige menneskeskjebner, berre nokre få vil vi kalle helgenhistorier. Dei fleste av oss har det vi skammar oss over, det vi helst såg ugjort. Mørke flekkar og stygge parti som, om desse dystre flatene blir det einaste flata vi har, kallar på fortviling og angst. Men no er det slik at kvart liv kan bli eit kunstverk. Det som for oss på nært hald ser ut som ein einaste stor fiasko, vil på lenger sikt, når nye fargar og former skal kome til, bli til det vakraste av alle bilete. Meistaren ventar til rette tida då han kan legge på det siste høglys, det siste blink av det ævelege lyset som får biletet til å skine. Dei gamle meistrar kjende dette «knepet» der ein tolmodig måtte halde ut store flater «utan liv», lange vintrar der kulda rår, men så tilslutt hente fram frå dei reine kjeldene den vesle, sprakande flekken som forvandlar livet frå svart fortviling til glede. Havet der alt starta Kven kan motså det svalande havet som rislar over føtene ein varm sommardag. Den fine lyse sanda som ligg i eit flimmer av bølgelys, bårene som roleg kommer mot ein og ein høyrer borna litt lenger borte skrike av fryd når bylgja er større enn dei trudde. Dei har gått ut så langt dei vågar, så gispar dei etter luft når det salte vatnet dusjar dei opp i nasa. Inkje menneske var tilstades då det berre fantes hav, i opphavet, då heile jorda var dekt av berre vatn. Langt der ute ligg horisonten som ein blå brem, det ser så stilt ut, så flatt. Men det er eit bedrag. Ut av inkje kjem bylgjene, dei reiser seg når dei når grunna, faller saman, men kjem på nytt litt lenger inne, med litt mindre kraft. Så flatar krafta ut på ein kvit strand. Ein har sagt: «Det opprinnelge er det friskaste». Denne kjensla av det friske og det sunne kan overvelde ein når ein står på ei strand ein dag med frisk vind og sjøsprøyt inn etter strendene. «-det siste sunne i den syke verden» som Kielland seier. Havet er eit gamalt symbol på livet, ja livet oppsto i havet trur vi. Vi tenkjer oss at livet er ei reise på havet. Ein gong var det berre hav, før det tørre landet kom til synes. Å vandre på dei kvite strendene mellom steile klipper er ei lise for kropp og sjel. Ein høyrer havduren, ein kjenner saltet når ein stikk tunga utanfor, snusar inn lukta av taren. Havet er og symbol på det kaotiske, dei farlege og mørke kreftene som menneska alltid har måtte kjempe i mot. Havet, ein ven men og fiende. Spiskammers og gravplass. Når det reiser seg i raseri blir dei fleste nokså spake, men når det legg seg igjen er det like forlokkande som før. Før i tida, den gongen vi var vikingar, trudde vi verda sin ende var ute ved kanten i det djupaste avgrunnsdjup mot nordpolen. Det norrøne folket hadde si overtru, men det er ei myte at folk i gamal tid trudde jorda var flat. Ein av antikken sine matematikarar, Erathostenes som levde ca. 250 f. Kr., rekna ut jorda sin omkrins til km, altså ein feilmargin på kun 757 km. Det dei krangla om i mellomaldaren var om sola gjekk rundt jorda eller omvendt. Som vi veit sigra fakta til slutt i den saka, sjølv om det gjekk hardt ut over den som våga seg frampå med nye teoriar. Men kvar tid har sine dogme, anten dei er kyrkjelege eller verdslege. Eg undrast av og til over kva ettertida vil seie om oss? Kva dumheiter er det vi heng fast i? Kva vil overleve tida sin tann når det gjeld musikk, kunst, etikk og teologi? Kva høyrer til dei ævelege sanningane og kva er ei flyktig skumskavl på bylgjetoppane? Ingen lever så lenge at ein får sjå. Når har eg kontakt med det opprinnelege og når er eg mest oppteken av å vere tidsriktig? Eg avsluttar denne bolken med Alexander L. Kielland sin velkjende skildring av havet i «Garman & Worse» Kiellands skildring er like tidlaus som havet sjølve - vi kan lese den opp att og opp att og bli like gripne kvar gong. 8 9

6 Intet er så rommelig som havet, intet så tålmodig. På sin brede rygg bærer det lik en godslig elefant de små puslinger som bebor jorden; og i sitt store kjølige dyp eier det plass for all verdens jammer. Det er ikke sant at havet er troløst; for det har aldri lovet noe: uten krav, uten forpliktelse, fritt, rent og uforfalsket banker det store hjerte - det siste sunne i den syke verden. Og mens puslingene stirrer utover, synger havet sine gamle sanger. Mange forstår det slett ikke; men aldri forstår to det på samme måte. For havet har et særskilt ord til hver især som stiller seg ansikt til ansikt med det. Det smiler med blanke, grønne småbølger til de barbente unger som fanger krabber; det bryter i blå dønninger mot skibet og sender ut den friske, salte skumsprøyt langt inn over dekket; tunge, grå sjøer kommer veltende mot stranden, og mens trette øyne følger de lange, hvitgrå brenninger, skyller skumstripene i blanke buer henover den glatte sand. Og i den dumpe lyd, når bølgen faller sammen for siste gang, er det noe av en hemmelig forståelse; hver tenker på sitt og nikker utover - som havet var en venn, der vet det hele og gjemmer det trofast. Men hva havet er for dem der bor langs stranden, får ingen vite; for de sier ingenting. De lever hele sitt liv med ansiktet vendt mot sjøen. Havet er deres selskap, deres rådgiver, deres venn og deres fiende, deres erverv og deres kirkegård. Derfor blir forholdet uten mange ord, og blikket som stirrer utover, veksler efter den mine havet setter opp - snart fortrolig, snart halvt redd og trossig. Men ta så en av disse strandboere, flytt ham langt inn i landet mellom fjellene i den yndigste dal du kan finne; gi ham den beste mat, og de bløteste senger. Han vil ikke røre din mat, ikke sove i sengene; men uten å se seg om, vil han klatre fra fjell til fjell, inntil han langt - langt ute skimter noe blått han kjenner. Da går hans hjerte opp; han stirrer mot den lille blå stripe som glitrer derute, inntil det begynner å glitre blått alt sammen; men han sier ingenting.» Fra «Garman & Worse» av Alexander L. Kielland. Nr 1. En gang fantes bare havet. Olje på lerret x 55 cm. Ein del av bileta heng på utstilling på Sandane til den 31. aug. Denne katalogen er printa nokre dagar før det. Ved evt. sal på Sandane kan det vere nokre bilete som er presentert i katalogen som ikkje er med på utstillinga

7 Nr 2. Myke toner, Flø.Olje på lerret x 75 cm. Vi lengtar til våren når vinteren har sett tolemodet vårt på prøve i veke etter veke med mørke og kulde. No runder jorda punktet då dagane med eitt blir lengre enn nettene. Då skumringen og den blå timen slår døra opp på vid vegg og byd oss lyset og livet. Storhavet uteanfor Ulsteinvik og Flø tek i mot vårlyset med sin opne, rause famn. Som ein reinsa sjel som på nytt har fått attende evna til refleksjon. Det er noko merkeleg som skjer ved vårjamndøger. Inntil då har lyset vore gjerrig morgon og kveld. Seint, seint lysnar det mot sommarnatt. Men så, ved Marimess skjer det - det er som dei lyse kveldane no legg inn eit nytt gear og raskar på mot sommar. Astronomane har jo sine heilt logiske forklaringar på fenomenet. Sidan jorda går i elliptisk bane rundt sola er auken i dagslengda størst nettopp ved vår og haust. I gamal tid undra historikaraen Pytheas seg over Thule, øya mot nord, der det var ei lang natt og ein lang sommar. Folka var lukkelege og friske, sjølv om det var snaut kva naturen kunne gje dei. Den antikke verden hadde sine fantastiske idear om folket som budde ovanfor nordavinden - «hyper boreas». Thule er ei gåte og kvar øye eigentleg låg, men neste stopp var den æveleg is og skoddeheim der ingen kunne overleve. Hyperboreernes land var eit lykkeland. Den romerske geografen Pomponius Mela som levde i det første århundre e. Kr skriver følgjandande: Nr. 3. Vårjamndøger, Flø. Olje på lerret x 92 cm. «Der (hos hyperboreerne) går kkje sola opp kvar dag, som hos oss, men fyrst ved vårjamndøger for så å gå ned att ved haustjamndøger. Difor har dei samanhengande dag i seks månader og deretter natt like lenge. Landet er trangt, men solrikt, og grøda spirer fram av seg sjølve. Innbyggarane er ytterst rettsindige, og lever lenger og lukkelegare enn alle andre menneske. Sidan dei alltid er uverksame og tilfreds med det, kjenner dei korkje til krigar eller tretter. Dei bur i lundar og skogar, og når dei har levd lenge nok, før dei er blitt lei av livet, styrtar dei seg sjølve glade og omkransa av blomar frå ein bestemt klippe og ut i havet.» (Levende Historie nr ) Motiva ovanfor er frå same plassen og same kvelden. Ute på Flø er strendene vide og flate, fulle av rullestein. Sola perlar seg enno litt på byljgekammane før ho dukkar ned i skybanken ute i havet. Så blir skummet liksom blått medan havet enno speglar den lyse, gule himmelen

8 Nr. 5. Furet, værbitt. Hoddevika. Olje på lerret x 65 cm. Nr. 4. Varme reflekser, Hoddevika. Olje på lerret x 70 cm. Refleksjon er både fysisk og mental. Refleksjon er eit svar på eit ytre lys som omfamnar landskapet eller sjela. Inkje har evna til refleksjon som vatn. Om yta er heilt stille får ein eit symmetrisk spegel av omgjevnaden, men så fort det kjem vind og rørsle i vatnet brytast spegelen opp og refleksjonen blir abstrakt kan vi vel seie. Nok ein gong er vi i spenninga mellom det abstrakte og det figurative. Når havet uroast oppstår stadig nye plan og flater. Dei ulike plana vinklast ulikt mot terrenget rundt og fangar inn dei fargane og det lyset som fell inn i desse vinklane. Ser ein Stadlandet ovanfrå er det som ein knytta neve som trossig trugar storhavet i vest. Havstykket er for det meste frykta, sjølv av dei som har levd her ute gjennom generasjonar. Dei veit kva krefter dei har og hanskast med om havet tek på seg den sure mina. Biletet er måla etter foto. Men her er likevel viktig å merke seg rytmen, retningane og plana. Som eg skriv i ein annan kommentar lenger ut i heftet så kjem fantasien til kort om ein skulle prøve dikte opp alt det som skjer i ei slik havflate. Det er naturen som suverent er mest fantasifull når det gjeld variasjonar og kombinasjonar. Å måle naturalistisk er å forstå naturen sin anatomi og ontologi. Forstå så langt som eit avgrensa menneske kan forstå. Mykje er større enn ein sjølve. Når penselen har starta si rørsle så må medvetet liksom ta plass i busta og verte eitt med elementa ein skildrar, følgje den naturleg vegen, sjølv om ein avviker frå den fotografiske referansen

9 Nr. 7. Veret frisknar på. Hoddevika. Olje på lerret x 70 cm. Nr. 6. Skum i blått hav, Hoddevika. Olje på lerret x 85 cm. Litt lenger sør for dette motivet er Ytre Fure. Den rikaste garden på Stad i gamal tid. Spiskammerset lå rett utanfor stoveglaset. Litt strevsamt med jordbruket når vinterstormane tok med seg matjorda ned i fjøra, men den kunne alltids berast opp att i bytte og spann. Havbuarane her veit kven grannen er der ute. Slær han seg vrang må dei ta tida til hjelp og høyrer dei han knurre får dei kome seg til land. Men ikkje alltid er han forutseigbar. Ein må ta seg i vare, sjølv på havbleik. Eg fekk fortald denne historia av ein etterkomar av ein slik havbuar: «Fiskarane låg utpå Staden i opne båtar og blank sjø. Bruka var komne i sjøen og himmelen var blå. Då fekk oldefar min sjå èi lita kvit sky fare over himmelen. Han ropa til grannane og sa dei måtte kutte alt som var av tau til bruka og kome seg til land. Nokon høyrde på karen, medan andre ville berge nøtene. Dei siste rakk ikkje inn før stormen var over dei. Dei fyrste berga livet.» Det faste og det som let seg røre. Det absolutte og det relative. Sjølv i det som synest berre vere eit kaos er det fullt av lovmessigheit. Det lovløse er kun ein illusjon. Bårene er underlagt strenge fysiske lover, sjølv om det kan sjå ut som dei er i vilt opprør. Dei bygger seg opp når dei kjem inn på grunnene, når ei viss høgde, så fell dei saman og misser krafta si. Lengst inne på stranda kan eit barn leike i den tynne stripa som sklir pent opp på sanda. Ein flat rest av eit troll av ei båre lenger ute. «Det er også andre ting som det her kunne ha vært på sin plass å si om tidevannsstrømmen som skifter to ganger i døgnet. Dette er et stort mysterium for alle, ja, selv de som er naturforskere og undersøker naturens hemmeligheter, blir usikre når det gjelder dette forhold som de ikke kjenner bakgrunnen for. Macrobius og Beda sier ikke noe om dette, Lukan derimot innrømmer at han ikke vet noe om det. Forskjellige forfattere har motstridende oppfatninger, men alle ender de med usikre forklaringer.» Adam av Bremen. Erkebiskop og historikar i det 11. århundre i Hamburg stift 16 17

10 Nr. 8. Kvit sand, Grotle. Olje på lerret x 60 cm. Det er så godt å gå på ei slik aude strand ein gråversdag. Denne uendelegheita av mjuk sand, den grøne vika der det yrar med badegjester når sola glitrar i blå bylgjer. Men no er alt stilt, endå det er juni. I dei mørke svaberga har vinden dekorert det mørke fjellet med kvit, fin sand. Om ein stannar og held pusten kan ein høyrer havduren langt ute og kjenne sitt eige hjarteslag i tinningen. Det er tungt å gå i slik mjuk sand som gjev så lite attende til foten når den spenner frå, så då får ein gå roleg då. Så roleg at sjela følgjer med. Menneskehjartet slår og vi tenkjer ikkje over det. Havet stiger og synker og vi tek det og som ein sjølvsagd ting, det og

11 Nr. 9. Fjørestein I. Olje på lerret x 50 cm. Attende til refleksane. Å vere reflekterande gjev ein ny dimmensjon til personen. At eg kan spegle noko anna enn meg sjølve, som jo ikkje er anna enn narissisme, tyder at eg lever nært, friskt og levande og i samspel med mine medmenneske. Eg forblir meg sjølve også når eg tenkjer over andre sin idear om livet. Ein slipt stein har lagt seg tilrette att med andre unike steinar med si form og farge. Vel er det ein her som er litt meir fargerik enn andre. Den har fått i fødselsgåve eit mønster og ein farge som tek merkesemda, likevel er den mest interssant nettopp her blant alle dei andre. Å verte eit heilagt menneske, seier den kristne tradisjonen, er ikkje å blir mindre seg sjølv, det er og blir meir menneske, blir meir slik eg var tenkt. År med skuring og rulling i fjøra har slipt steinen om til ein juvel. Vi lev ikkje for oss sjølve. «Now man is an island» heiter ein filmtittel. Nr. 10. Fjørestein II. Olje på lerret x 50 cm. C.S.Lewis har ein finurleg tankjerekke når det gjeld samspelet mellom menneske. Vi framkallar ulike sider hos kvarandre. Det er ikkje slik at vi får meir ut av ein ven om vi har han for oss sjølve. Tvert om, jo fleire eg har å dele mine ven med, dess meir del får eg i venen. Person A vil framkalle ting i person B, som person C aldri kan makte. Difor vil C si oppleving av B verte rikare når A også er tilstades. Skulle A døy, ville ein stor bit av B også døy og C ville ha mista både A og ein stor bit av B

12 Nr. 11. Forløsning, Tystigen. Olje på lerret x 60 cm. Det er som eit under kvar vår, eller skal vi seie sommar. Fyrst ute i juli har sommaren i enkelte fjellstrok funne veien ned til dei iskalde elvane som fossar grøne og friske fram frå meterdjupe snøfonner. Eg kunne jo ha satt meg ned og prøvd å fantasert meg fram til alle desse fantastiske skulpturane som ligg i elvedalen. Eg kunne ha prøvd å dikte opp alle desse spranga i dei ulike flater, plan og valørar, og jeg kunne sjølvsagt ha konstruert eit landskap ut i frå mi svært så avgrensa minne og livserfaring. Eg ville sannsynlegvis ha gjenteke meg sjølve i dei same tema og fargetonar. Surra rundt i mine fattige skjema. Men så er det altså berre å oppsøke ei elv i vårløysing, ta for seg av rikdomen som min magre fantasi aldri kan konkurrere med. Nr. 12. Skjønnheten, Bødalen. Olje på lerret x 60 cm. «Skjønnheten» har eg kalla dette biletet. Vi synes det er vakkert, men om eg spør, kva er det som er så vakkert? Nokon svarar kanskje vatnet eller steinane eller lyset. Kvifor stansa eg nett ved denne kulpen som blunka så forførerisk til meg og fanga mitt blikk? Den skjønne kontrasten mellom den rustraude brent sienna og den isblå viridian, den mørke mosen som dannar abstrakt mønster på glattslipt stein og sva. Flatene og dei runde formene, alt som krusar seg nede i kulpen og perlene som dansar på overflata. Så trøytnar eg, observasjonen slakkar av og eg har falle for freistinga å måle lettvint det eg trur eg ser, ikkje det eg eigentleg ser. Eg må sjå på nytt - «re-spectare». Atter og atter sjå med friske auge og ikkje la noko overlatast til slakk rutine og respektlaus fusking med motivet. Spesielt ha respekt for den abstrakte utfordringa om eg meiner alvor med å måle figurativt

13 Nr. 13. Renhet, Tystigen.Olje på lerret x 55 cm. Å setje tittel på biletet kan vere litt tilfeldig. Samstundes har tittelen evne til å utkrystallisere seg i løpet av prosessen. Det er sagt at Volvo sel ikkje bilar, dei sel tryggleik. Ikea sel ikkje møbel, dei sel famiiehygge. Kanskje dette og kan applikerast på biletet over: Eg målar ikkje fyrst og fremst vatn, eg målar reinheit. Ikkje fyrst og fremst ei scene frå Strynefjellet, men ein lengsel etter det friske, den leskande kjensla av å supe i seg vatn frå reine kjelder

14 Nr. 15. Stille kveld, Sandsøya. Olje på lerret x 45 cm. Nr. 14. Tang, Bryggja. Olje på lerretsplate x 41 cm. Nokre bilete nesten slengast på lerretet. Slik som denne stemninga på Bryggja i Nordfjord. Medan prosessen står på verkar alt så kaotisk, det er nesten så eg vil avslutte før tida i eit mislukka forsøk på å fange ein augneblink. Men biletet får leve på nåde. Det er som menneske som vinner seg etter kvart. Ein blir meir og meir glad i det. Her er ingen jålete effektar eller tilgjorte knep. Bare rett på, farger rett frå levra, ingen intellektuelle analyser eller krampeaktige morsomheiter. Eit bilete som berre er seg sjølve. Eit ordentleg ruskebilete, slik som «Tang». Vi nærmar oss jonsok, då natta ikkje lenger ha pust til å halde tritt med dagen. Ein stein ligg der med sin nesten vulgære gule og irrgrøne lav i ein intens time då sola held fram med nachspiel eller vorspiel alt etter på kva side av midnatt ein er

15 Nr. 16. Langt inne i ein dal, Bjorli. Olje på lerret x 60 cm. Det er nesten som i eventyret. Då han hadde reist langt og lengre enn langt kom han tilslutt til ein herregard. Langt inne i ein dal i øvre Romsdalen, nærare bestemt Bjorli parkerte eg og rigga meg til med lerretet. Ikkje akkurat nokon herregard, men ei harmonisk perle. Sein ettermiddag i august. Lyset varar ikkje æveleg no, dessutan kan gråveret snart slukke siste rest av det sparsommelege skinet som ligg florlett over garden. Kvart einaste bilete er ei slags øving. Ein kjenner seg aldri utlært. Korleis kan eg bli endå betre i presisjonen både i fargeval og penselføring? Nr. 17. Siste glød av haust, Hennebygda. Olje på lerret x 60 cm. August er ein ting, sist i september eller byrjinga av oktober er enno meir gjerrig på tid om kvelden. Om ikkje november, eg hugsar ikkje, men lauvet har fare, så vi er vel lengre komne enn fyrst antyda. Eg har kanskje ein, toppen to timar på meg. Eg må bestemme meg for kva punkt i solnedgangen eg vil sirkle rundt, for det mørknar fort på denne tida. Men det ligg glød over fjorden og landskapet. Djervt legg eg i veg, tvunget til forenkling og stilisering. Finn eg rytmen, treffer eg fargane eller skal eg misse den tekniske balansen? Vemodig seier eg farvel til siste rest av hausten

16 Nr. 18. Blåner mot vest, Bergsetnakken. Olje på lerret x 95 cm. Nr. 19. Glera, Skjeringsdalen. Olje på lerret x 70 cm. Ei blåne skjuler så uendeleg mykje. Ja, nettopp no står eg på ei slik blåne. Kanskje den sjuande, kva veit eg. For der ute på ein fjern topp står ein annan draumar og skimtar ein liten disig haug langt inne i dimma. Kanskje, tenkjer han, mon tru om det finnast eit slott der, ei prinsesse og eventyrlege skattar. Og han som står på den bittelille haugen her inne er jo korkje konge eller prins, berre ein svett fjellklatrar som må skuffe draumaren der ute med lite nytt når det gjeld livet. Han gjekk turen for å kaste av seg dagens strev og dei trivielle trasigheitene som kvardagen er så full av. Han slenger seg ned i lyngen, rispar av noko krekling og lesker seg med emmen saft. Spyttar ut steinane og tenkjer ikkje på nokon ting. Og ikkje er det søndag heller, berre ein heilt vanleg dag blant mange heilt alminnelege dagar. Det slår han at kanskje livet i all sin allminnelegheit er det største av alle eventyr. Ikkje tvil om at folk blir som landskapet dei strevar mot og strevar med. Det finnast ikkje èin bakke vestlendingen kvider seg på. «Glera» er eit steinhardt prov på nettopp det. Før bøndene på Hjelle sprengde ut den smale stigen mellom Skåre og Skjeringsdalssetra, måtte dei drive bølingen opp Glomsdalen og over høge fjell før dei kunne finne sommarbeitene i Skjeringsdalen. To dagar tok den turen. Så sprengde dei ut ei rås så kyr og menneske kunne kome seg opp på setra i løpet av ein dag. Brei nok for ei ku, skummel om ein våga seg å gå dyr og menneske i breidda. Elvesletta ligg der grøn og vid, elva renn grunn over grus og rullestein, før ho finn vegen ned gjennom jølet i Hjelledalen

17 Nr. 20. Lauvet sprett, Olden. Olje på lerret x 60cm. Nr. 21. Vårbekk, Gamle postvegen, Markane. Olje på lerretsplate x 61 cm. Ein dag kjem varmen. Den gråbleike våren skifter frå den brune kjedsommelegheita til mjukt grønskjer i kjerr og kratt. Nokre gamle kvennhus har opplevd dette i hundreår. Kva veit eg når dei vart lafta saman av harde never. Tause kan dei stå i hundre år til om ein passar på at taket er tett og syllstokken er klar av den råe jorda. Nordfjordingen har sjela si i slike hus. Ein dag ser ein kanskje nokon i den vesle glugga, eit lite smil og ei dør går opp. Ein dag kjem våren berre ein ventar tolmodig. Og då kjem han og. Gløymd er novemberskodde, gløymd er surt ver. «Det viktigste er ikke å nå ut til folk, men å nå inntil dem» Enno ligg dei opprinnelege furustokkane nede i elvegrusen som berer steinfundamentet i denne gamle brua frå den tid då kongen i København ville ha betre vegar og raskare postgang i dette uframkommelege landet. Vi er vel attende på 1700-talet. Slike kulturelle monument kan rase saman, hadde det ikkje vore for lokale entusiastar som organiserer redningsaksjon så murane kan stå hundre år til. Per Larsen 32 33

18 Nr. 22. Lote mot Skjerdalen. Olje på lerret x 75cm. Nr. 23. Isvann, Briksdalen. Olje på lerret x 95 cm. Skjerdalen, ein av dei siste veglause grender. Og veg kjem det vel knapt, har folk sagt så ofte før om så mange grender. Men veg kom. Likevel, det har skjedd ein haldningsendring hos dei politiske myndigheiter. Skal det vere eit mål at alle grender skal ha veg? Den sentralistiske tankegang vil ikkje utan vidare halde liv i grender med to bruk og femten sjeler. Paradokset er at før, då det verkeleg var tungvint å bu slik, då budde det folk på slike plassar. I dag då vi har all verda sin kommunikasjonmiddel er det meir og meir umogeleg. Og dei som bur i Skjerdalen er slett ikkje bakstrevarar, dei har sitt eige kraftverk, sin småindustri og sitt småbruk. Subsidiert sa du? Det er jo i fjord og dal og på fiskebankar og åkrar på dei mest utenkjelege plassar verdiane skapast. På Aker brygge skifter verdiane berre hender. Det er enno mykje is i breen, tross at bretunga i Briksdalen har gått av på midten og ligg langt oppe i skaret. For femten år sidan låg den heilt fram på elveosen. Den vokste 80 m. i året og stå starta ein rask retur. Ingen kan gje eksakt svar på klimaspørsmålet. Menneskeskapt, naturleg syklus? Ja, kanskje det. Turistnæringa må i alle høve gjere raske omstillingar. Kiimaskifte er dramatisk når det skjer på så kort tid som no. Når dei økonomiske ideane handlar om å ta opp gjeld for å auke forbruket og så kalle det vekst, så kan vi kanskje ikkje vente noko anna enn at dette jaget føler til ein viss feber i jorda sin kropp. Enno renn smeltevatm fram frå tusenårig is. Det vil renne slik lenge enno, kanskje breen vil overleve dei hysteriske økonomiske dogma, den åndlause innstillingen til naturen og vesten sin overdrevne tru på sin eiga allmakt

19 Nr. 24. Lite bekkefar, Kjenndalen. Olje på lerret x 50 cm Nr. 25. Sommer som svinner, Sunndalen. Olje på lerret x70 cm. På vegen inn til breane går vi forbi dei bortgøymde perlene. Etter kvart som vi nærmar oss brekanten aukar vinden på, buskene blir færre og graset skrinnare. Tilslutt står vi i ein ørken av grus og aur, morene og kampestein. Men vi skal ikkje veldig langt attende før mose og lav har festa seg der breen har vore. Ein reknar vel knappe 8000 år eller noko slikt sidan heile landet var dekka med is. Alt vi har av jordsmonn, botanikk og fauna har etablert seg etter det. Ein kvist skyter opp frå grusen. Suger vatn, suger lys og suger karbon frå lufta. Tek nitrogen frå jorda. Så dannast det cellulose som i utgangspunktet er bygd opp av gassar. Hydrogen, oksygen, nitrogen og karbon. Biomassen er så og seie teke ut av lufta og grusen. Pussig saker. I ein annan dal som heiter Sunndalen vandrar vi langs den trange dalbotnen ein varm septemberdag. Det er kaldt i skuggane, men i sola kan vi sitje lenge utan å bli steikt. Berre kjenne den gode haustvarmen, sånn passeleg varmt. Elva boltrar seg på kryss og tvers mellom små og store steiner. Her og der finn sola veg og lagar lysflekkar i vatnet og skuggepartia, elles skummar elva grøn og blåkald. Ein supar inn klår haustluft. Fortsatt står tyrihjelmen og gjer seg lekker på fuktig jord. Den er ikkje etande, tvert om, den er dødeleg giftig

20 Nr. 27. Snøvinter. Olje på lerret x 120 cm. Nr. 26. Vår, Teieskogen. Olje på lerret x 125 cm. Det er eit stykke frå frodige Sunndalen i Stryn med sine iskalde bekkar, til varme og fruktbare Nøtterøy med sine lunkne grøver. Nei, ein seier jo ikkje grov på Nøtterøy, der heiter det bekk. Og ein bekk i Nordfjord er det ein vestfolding vil kalle ein brønn. Minna frå barndomen er gyldne, sjølv om det nye landskapet kallar på ein med både idyll og barskheit. Det er jo umogeleg å samanlikne noko som er så langt frå kvarandre topografisk. Og dei kulturelle ulikskapene finnast, sjølv om det kan vere vanskeleg å eksakt seie kva dei kulturelle forskjellane er. Dialekten er jo lett å skilje og ikkje har eg behov for å seie at det eine er likare enn det andre. Det har kvart sitt særpreg. Det avgjerande for at ein skal trivast er til slutt menneska ein har rundt seg. Barndomen sin einfaldige ekstistens og leik fri for sorger er kanskje det vi alle dagar lengtar attende til. Då ein hadde tillit til menneska og ein trudde med si enkle tru. Så kjem den kalde vinteren. Snøtung. Kvar? Tja, sei det. Eg har ikkje sagt kvar «Snøvinter» er henta frå enno. Det er vel ikkje så viktig om motivet er godt i seg sjølve. Det kan vere kor som helst akkurat denne scena. Kanskje i Kittelsen sitt skogsrike i Sigdal. Ingen kunne måle snø som han. Snø har lett for å bli noke tungt og deigete, men stoffet er jo så lett og så tørt når kulda set inn. Scena kan vere frå Nøtterøy. Dei tunge snøvintrane er blitt meir sjeldnen dei siste åra, sjølv om det går i syklusar der og. Grana er jo ein typisk austlending, dvs ho er vel meir universell enn det. Taigaen byrjar på Kongsvinger og strekker seg over det svenske, finske og russiske riket heilt til Beringsstredet. For to-tre generasjonar sidan byrja dei å plante gran på vestlandet, men der har ho ein tendens til å verte litt fortvoksen og lett og sprø. Furua stiller seg sjarmerande opp i lier og skogsteigar overalt på vestlandet. Ho kan vere slank som ein austlandsfuru eller krokete og skeiv om ho får leve to-tre hundre år på ein skrinn rabb. Ho slær rot i blanke berget om ho finn det for godt