Langdistanseløp. X I oktober skal Nynorskstafetten

Transkript

1 Medlemsblad for Noregs Mållag Nr. 1 JANUAR 2013 Framhald av Fedraheimen og Den 17de Mai Levande Kultur er ikkje berre det ein stiller ut på museum. Det er også det som blir uttrykt i dag. Språk er eit samtidsuttrykk, seier kulturminister Hadia Tajik. > 6 7 Foto: Ilja C. Hendel ORd gjer verda stor > 9, 10, 11 vekkjarklokka på P3 > tvil er viktig > wordfeud > 19 kraftfull teori om to kulturar > målbytesuget > språklobby i vest > 22 kviss > 26 Langdistanseløp X I oktober skal Nynorskstafetten ha flytta seg kilometer, stogga 140 ulike stader og vore innom barnehagar, lærarrom, kjøpesenter, kulturhus, kommunehus og bibliotek. X Nynorskstafetten skal vere batteri for språkgleda, seier Håvard B. Øvregård, leiar i Noregs Mållag. > 12 13

2 Språkåret Språkåret 2013 er eit sjølvstendig prosjekt som er organisert under Nynorsk Kultursentrum. Prosjektet har statsstøtte frå Kulturdepartementet. Ambisjonen er at året skal blir ei raus feiring av språklege skilnader og mangfald. Måla for Språkåret 2013: Skape større språkleg sjølvkjensle blant nynorskbrukarar og større aksept for den språkdelte norske kulturen. Gjere også bokmålsbrukarane stolte av den nynorske skriftkulturen. Få fram meir kunnskap om, og skape større respekt for urfolkspråk, minoritetsspråk, innvandararspråk og teiknspråk. Setje den norske språksituasjonen inn i internasjonale og samanliknande perspektiv. Skape breiare kontakt mellom språkpolitiske aktørar med felles interesser på tvers av språkgrenser og etnisitet. Det blir arrangement gjennom heile året, men sju basisarrangement dannar grunnpilarane i Språkåret Desse arrangementa har stor breidde i geografi og innhald, og dei er spreidd gjennom heile året. 2. januar 2013: Opning av Språkåret 2013 i Kilden i Kristiansand i samarbeid med Det Norske Teatret. 2. januar 2013 er det 100 år sidan Det Norske Teatret spelte sitt første stykke, nettopp i Kristiansand. Dette blir feira med ei festframsyning som markerer 100-årsdagen og opninga av Språkåret Mars: Basisarrangement i Bergen I midten av mars håpar Språkåret 2013 å engasjere så mange som muleg gjennom eit breiddearrangement i Bergen. Dette arrangementet er framleis under planlegging. 28. juni 1. juli: Dei nynorske festspela Dei nynorske festspela er ei årleg feiring av den nynorske skriftkulturen som blir arrangert i Ivar Aasen-tunet og andre stader i Volda og Ørsta. I 2013 vil Dei nynorske festspela ha språk som tema. 5. august: Ivar Aasens fødselsdag 5. august 2013 er det 200 år sidan Ivar Aasen vart fødd. På sjølve fødselsdagen og helga før vil Aasen bli feira over heile landet. 6. oktober: Folkefest på Det Norske Teatret Det Norske Teatret spelte sitt første stykke i Teatersalen til BUL i Oslo 6. oktober Teatret vart møtt med pipekonsertar, men står i dag støtt som ein av våre best besøkte kulturinstitusjonar. Den 6. oktober 2013 opnar teatret dørene, stengjer gatene og inviterer til folkefest for alle, både framom, bak og på scena november: Tromsø Conference on Language Diversity Verdskonferansen om språk i Tromsø sett fokus på den særeigne språksituasjonen i Noreg. I samband med konferansen som samlar språkforskarar frå inn- og utland, vil det også bli fleire breiddearrangement i Tromsø i samarbeid med byens kulturinstitusjonar. 6. desember: Avslutning Språkåret er året som aldri sluttar. Språk vil alltid vere viktig for folk. Men 2013 varar ikkje evig. 6. desember avsluttar vi Språkåret 2013 i Ivar Aasentunet i Ørsta. Språkåret 2013 er eit sjølvstendig prosjekt som er organisert under Nynorsk Kultursentrum. Prosjektet har statsstøtte frå Kulturdepartementet. 2

3 I 2013 er det 200 år sidan Ivar Aasen vart fødd. Dette vert feira med eit nasjonalt språkår. Noregs Mållag ynskjer at Språkåret skal bli ei politisk markering for nynorsken, og vi trur at dette Språkåret vil vera med på å gje eit godt inntrykk av kor viktig språket vårt er for folk. Vårt bidrag er ein nynorskstafett gjennom heile Noreg. Vi leiger ein bil og køyrer i fotspora til Ivar Aasen. Måndag 28. januar opnar vi Nynorskstafetten i Ivar Aasen-tunet i Ørsta, og stafetten skal rulla heilt fram til 19. oktober i Bygland på Agder. Då har bilen hatt 140 stogg og vitja svært mange lokallag. Gjennom turen vil vi invitera til ordskifte om kva slags språkpolitikk nynorsken og resten av språkmangfaldet i Noreg treng. Vi ynskjer å framheva nynorsken og målsaka på ein positiv og kraftfull måte. Målet er òg å gjera folk medvitne om soga til nynorsken og kvifor det er viktig å skriva nynorsk. Dette er eit flott høve for alle som møtest til å diskutera kvifor folk heller bør skriva nynorsk enn bokmål. I tillegg vil vi argumentera for at elevane i Noreg bør læra både nynorsk og bokmål. For oss er det viktig å sikra nynorskbrukarane retten til å skriva og lesa nynorsk i alle delar av samfunnet. Språket er ein av dei viktigaste identitetsmarkørane vi har, og det er ein sentral del av ytringsfridomen at dei rundt ein halv million nynorskbrukarane kan bruka språket sitt over alt. Skal vi sikra nynorskbrukarane fridom til å bruka nynorsk overalt i samfunnet, lyt bokmålsbrukarane som er i fleirtal, læra seg mindretalsspråket nynorsk. I sidemålsdebatten er det viktig å få fram at det ikkje berre handlar om kva som skjer ein eksamensdag i mai, men det handlar om framtida til nynorsken og kva rom det nynorske språksamfunnet skal ha. Mållaget gjennomfører Nynorskstafetten saman med ungdomsorganisasjonen vår, Norsk Målungdom. Januar Ørsta / Volda Vanylven Ulsteinvik / Hareid Herøy Februar Solnør Ålesund Sykkylven Brattvåg Gloppen Jølster Førde Vik Luster Lærdal Sogndal Høyanger Nordfjordeid Flora Fræna Molde Kristiansund Surnadal Ålvundfjord Mars Åndalsnes Dombås Lom / Vågå Vinstra Gausdal Lillehammer Toten Hamar Elverum Øvre Romerike Landsmøte Norsk Målungdom Follo Ås Sarpsborg Fredrikstad Indre Østfold April Drangedal Nissedal Notodden Bø / Gvarv Skien Seljord / Kviteseid Rjukan Hjartdal Vinje Tokke Museum, Tokke Lindesnes og Grindheim Gjerstad Vegårshei Landsmøte Noregs Mållag, Ørsta Folldal Tynset Orkanger Trondheim Trondheim Melhus/Skaun Levanger Mai Inderøy Stjørdal Steinkjer Namsos Rørvik Mosjøen Bodø Sortland Bø i Vesterålen Harstad Målselv Balsfjord Tromsø Tromsø Kautokeino Alta Karasjok Vadsø Kirkenes Juni Sveio Haugesund Vindafjord Skånevik Sand i Suldal Forsand Sandnes Klepp Bryne Stavanger Gjesdal Sola Strand Hjelmeland Ørsta/Volda Ørsta/Volda Ørsta/Volda August årsdag for Ivar Aasen Stord Husnes Austevoll Os Nordhordland Bergen / Arna Bergen / Fana Osterøy Øygarden Sotra Bergen September Askøy Norheimsund/ Øystese Ulvik Ullensvang Odda Drammen Ål Gol Vang Fagernes Hemsedal Sør-Aurdal Etnedal Hadeland Sandefjord Tønsberg Bærum Asker Oslo Oslo Oslo Oktober Det Norske Teatret Marnar Kristiansand Vennesla Iveland Evje Valle Kvinesdal Lista Tingvatn / Kvås Mållaget på Agder (Ose) Bygland E-post: stafetten@nm.no Reiserute Kva er Nynorskstafetten? 3

4 Stumme t-ar Framhald av Fedraheimen og Den 17de Mai Fotefar LLDet var ikkje heilt lett å finne rett namn på denne markeringa. Det var så mykje ein ville femne om. Til sist sat me att med ei liste med aktuelle namn; «Nynorskturneen», «Ivar Aasenturneen», «Ivar Aasen on tour», «Målturné 2013», «Vegen er målet» og «Takketur». Sistnemnde var med referanse til slagordet «Takk, Ivar Aasen», men det vart for komplisert. Til sist enda me opp med «Nynorskstafetten». Det var freistande å slengje på 2013, sidan det var eit sjeldan godt høve til å få eit slagord til å rime. 4 LLI utgangspunktet oppfatta eg at dette med stafett var meint å peike på at markeringa skulle flytte seg frå stad til stad, frå lokallag til lokallag. Men så vart eg invitert til å halde ei innleiing hjå eit lokallag. Uvan som eg er med slikt, tenkte eg det var best å førebu seg litt. Medan eg noterte nokre stikkord, slo det meg at dette med stafett også kan tyde noko meir. LLDet kan også vere at me nynorskbrukarar fører språket vidare til andre. Til folk rundt oss, til ungane våre, til vener og framande. Det kan vere forfattarar som fører ein tradisjon vidare og byggjer på det folk har skrive før dei, det kan vere radiojournalistar, saftprodusentar og lærarar. LLPå den måten blir det eit bindeledd frå den fyrste målreisinga til dagens nynorskbrukarar. Me har skrive fleire stader at Nynorskstafetten skal fylgje fotefara til Ivar Aasen. Det er feil. Me skal gå vidare der fotefara hans stoppar. Kjartan Helleve Utgjeven av Noregs Mållag Avisa blir redigert etter Redaktørplakaten Tilskrift: Lilletorget 1, 0184 OSLO Redaktør: Kjartan Helleve kjartan.helleve@nm.no, , faks I redaksjonen: Hege Lothe, Tuva Østvedt Heimeside: Abonnement: 250 kroner per år Utforming: Språksmia AS smia@spraksmia.no Språkglede i Sp «Kan du hjelpe?» Mannen som har sett seg ved sida av meg spør på eit nylært og ikkje fullt utvikla norsk. Det er andre januar, og eg sit på toget frå Oslo til Kristiansand der Språkåret 2013 skal opnast med festframsyning i Kilden teater- og konserthus. Han viser meg billettutskrifta si, der det står at han på veg til Arendal skal byte tog i Nelaug. Han kan ikkje nok norsk til at eg er trygg på akkurat kva han spør om, men det verkar som han lurer på når han skal byte tog. Etter at eg har snakka med konduktøren og fått vite at toget til Arendal ventar på oss på Nelaug stasjon, varmar norsken hans opp litt. Han snakkar ikkje engelsk, berre tigrinja og ein norsk som i alle fall gjorde nytta då han spurde om hjelp. Han har lært seg norsk i eitt år, men det er vanskeleg. Han vert varm i hovudet av alle nye orda, men auga lyser av læreglede når han tek opp sekken, viser meg CD-spelaren og opnar så eg ser norsklærings-cd-en som ligg inni. Eg tenkjer på kor eg er på veg, og vert rørt av endå eit uventa møte med språkglede. håvard B. øvregård Leiar i Noregs Mållag Eg har sett mange auge fylte av språkglede siste åra. Som leiar i Noregs Mållag er eg så heldig at det er jobben min å snakke med folk om språk, med lærarar, byråkratar, ordførarar, skodespelarar, professorar, forfattarar, journalistar, eldre og unge. Det aller kjekkaste er truleg dei aller yngste. Har du sett gleda og spenninga i auga til ein fireåring som lærer å telje på eit ukjent språk? Dei siste åra har eg vore i over femti barnehagar. «Gjennom ord blir verda stor» er namnet på barnehagekampanjen vår. Eg spør ungane om vi skal telje til fem. Fyrst på norsk, ein to tre fire fem i kor, høgt. Så på engelsk, one two three four five, også det i kor, om enn litt mindre sikkert. Dei fleste barnehageborn kan alt telje til fem på engelsk. Små born har stor språkappetitt. Etter at vi har telt til fem på alle måtar eg sjølv kan, er det i dei fleste barnehagane tilsette som kan endå fleire måtar å telje til fem på. Det kan vere islandsk, einn tveir þrír fjórir fimm. Eller det kan vere tagalog frå Filippinane, isa dalawa tatlo apat lima. Og eg kan ikkje late vere å føle at den tilsette smiler varmare, og står litt rettare, etter å ha delt med oss av språkkunnskapen sin. Har du sett gleda og spenninga i auga til ein fireåring som lærer å telje på eit ukjent språk?

5 Lleiarteigen Esperanto Ivar Aasen råkåret 2013 Og nokre gonger er det ein av ungane som kan eit anna språk. Som ho vesle jenta som lærte oss å telje til fem på litauisk, vienas du trys keturi penki. Med låg røyst og eit litt usikkert andlets uttrykk som ikkje kunne skjule stoltheita. Etterpå kom styraren i barnehagen bort til meg og sa at dette var fyrste gongen jenta hadde snakka litauisk framfor dei andre ungane. Mange born som kan andre språk enn norsk, trur at dei andre språka ikkje skal brukast ute blant andre. Utan at foreldre eller barnehagelærarar ønskjer å setje grenser for borna si språkglede, så er det nett dette som skjer når borna ikkje opplever at deira uvanlege språkkunnskap vert verdsett. I Mållaget er vi stolte av den jobben vi gjer for å auke toleranse, respekt og verdsetjing av det fleirspråklege, anten fleirspråk er nasjonalspråk og minoritetspråk, urfolkspråk og innvandrarspråk, morsmål og framandspråk, nynorsk og bokmål. Feiring av språk språkmangfald, fleirspråk og språkglede gjer oss til eit varmare land. Feiring av mangfald er også feiring av fellesskap. «Eg kan ikkje nynorsk!» Eg har nett spurt ei fyrste- og andreklasse i Nordhordland om dei kjenner til nynorsk og bokmål. På denne skulen er fyrsteklassa ei nynorskklasse og andreklassa ei bokmålsklasse. Og det er frå ein av elevane i andreklassa det kjem, høgt og klårt, når eg spør om dei veit kva nynorsk og bokmål er: «Eg kan ikkje nynorsk!» Det er ikkje med sorg i røysta ho proklamerer sin manglande språkkunnskap, nei - det er meir ei triumferande stoltheit. Det er sjølvsagt lett å feiltolke eit tilfeldig utrop frå ein sjuåring, men tonen i den vesle setninga fortel mykje om språkstoda i Noreg. Jenta er stolt av ikkje å kunne nynorsk. Ho identifiserer seg ikkje som bokmålsbrukar, men som ei som ikkje kan nynorsk. Bokmål er ikkje ein identitet, det er berre ein majoritet. Nynorskmotstand derimot, det kan alt ein sjuåring identifisere seg med. Eg tenkjer på korleis det er for fyrsteklassingane i rommet. Dei som har nynorsk som hovudmål, og er medvitne om det. Og som høyrer den eitt år eldre jenta understreke at skriftspråket deira, dét kan ho ikkje. Sjuåringen har utan vite det oppsummert det største trugsmålet mot språkglede i norsk skule. Ungar som i utgangspunktet sit med spenning og lyst i auga når dei kan lære å telje på ulike språk, vert reduserte til sjåvinistiske fleirtalsspråkbrukarar. Trass i at skuleungane si evne til å lære språk framleis er langt større enn hjå oss vaksne. Kor vart det av språkgleda? For meg kan språkkampen i Noreg i dag oppsummerast i to spørsmål: Er vi for eller mot språk? Vil vi lære meir eller mindre? Ungar må lære at språk er ein verdi, at det er verdifullt å lære fleire tale- og skriftspråk, den naturlege språknysgjerrigheita må lyftast opp av foreldre og lærarar i barnehage og skule. Di meir språk born møter, di meir språk kan dei, og di meir glade vert dei i språk. Fireåringar har ingen problem med at eine boka er på nynorsk og den andre er på bokmål. Dei lærer kjapt at eg vil heim og jeg vil hjem tyder det same. Dei lærer kjapt at det eine er nynorsk og det andre er bokmål. Slik som femåringen som vart spurd om å syngje ein song og svara: Vil du høyre han på nynorsk eller på bokmål? Vi talde til fem på mange ulike språk også i dette klasserommet i Nordhordland. Mellom fyrste- og andreklassingane var det elevar som kunne lære oss andre å telje til fem på portugisisk, spansk og arabisk, og å seie hei på kinesisk. Då eg skulle gå, kom jenta som ikkje kunne nynorsk bort til meg. Korleis har du lært så mange språk?, seier ho til meg med nyfikne og misunnelege auge. «To batteri - to dagar.» Etter at mannen på toget har vist meg CD-spelaren, så opnar han opp batteridekselet og viser meg dei to batteria som ligg inni. Han høyrer på norsk-cd-en heile dagen, til han vert varm i hovudet, og treng nye batteri annankvar dag. Men han veit råd. Han dreg opp ei diger plaststrømpe med batteri frå sekken, og smilet vert endå breiare. Språkåret 2013 skal vere eit slikt batteri for språkglede. Mållaga rundt i heile Noreg skal vere batteri for språkglede. Nynorskstafetten skal vere batteri for språkglede. Språk er noko av det viktigaste vi har, språk er identitet og kultur, språk er kven vi er. Vi er for språk, ikkje mot. Vi vil lære meir, ikkje mindre. 5

6 Intervjuet Høgst levande Kulturminister Hadia Tajik er glad for at Språkåret fokuserer på det levande språkmangfaldet. 6 Nokon sa at språk var like sjølvsagt som luft. Så det å ha eit eige språkår, var like rart som å ha eit eige år for luft. Å seie at luft er sjølvsagt, er noko ein seier der det er god tilgang på rein luft. Hadde ein vakse opp stader der det ikkje var like sjølvsagt, så ville ein heller ikkje ha sagt noko slikt. Ja, Språkåret er ei feiring av språkmangfaldet me har her til lands, men også eit uttrykk for at det har vore brytningar for å kome fram til dette mangfaldet. Språkåret tek opp aktuelle problemstillingar kring dette. Er det enklare å setje pris på mangfaldet som fokuserer på framandspråk, enn det som fokuserer på nynorsk og bokmål? Ofte snakkar me om nynorsk som ein kulturell bagasje, noko som til dei grader underkommuniserer at det er noko høgst levande Utfordring for Språkåret Det er i alle fall enklare å sjå på det å meistre eit framandspråk som eit uttrykk for kompetanse, at ein har reist og lese, at ein er ein kosmopolitt. Å vere god innanfor det norske språksamfunnet, gjev nok ikkje den same statusen. Det får vel berre Språkåret ta som ei utfordring. Samstundes har me grunnlag for å seie at det å lære seg nynorsk og bokmål gjev eit godt grunnlag for å lære seg framandspråk. Så det er ikkje nokon motsetnad mellom det å vere god i dei målformene og målføra me har her til lands, og det å vere ein kosmopolitt. Snarare tvert om. Det er eit godt utgangspunkt for å bli det. Er det rett å fokusere på språkmangfaldet? Balansegang Når Språkåret seier at det skal vere «ei raus og inkluderande feiring av det norsk språkmangfaldet», så kan nok det virke litt friskt. Det er vanskeleg å sjå for seg ei motsett feiring. Det er fort å mistenkje nynorskforkjemparane for å inkludere dei andre språka berre for å stø opp om si eiga sak. Men ei feiring av nynorsken åleine hadde møtt minst like stor kritikk. Difor blir det ein balansegang, med ei løysing som eg trur er både fin og fornuftig. Dessutan trur eg at ein slik innfallsvinkel understrekar poenget med at det berre er positivt å kunne mange språk. Eit reint Aasen-jubileum hadde vel fokusert meir på den historiske og kulturelle biten, medan eit språkår er meir dagsaktuelt? SamtidSUttrykk Men kultur er ikkje berre det ein stiller ut på museum. Det er også det som blir uttrykt i dag. Språk er eit samtidsuttrykk. Det syner at kultur er levande, at det ikkje er noko statisk. Så eg trur det er fornuftig at me feirar nynorsken som er i bruk, at den er høgst relevant. Ofte snakkar me om nynorsk som ein kulturell bagasje, noko som til dei grader underkommuniserer at det er noko høgst levande. Snakkar du mange språk sjølv? Morsmålet mitt er dari, den versjonen av persisk som er mest vanleg i Afghanistan, men som ein også finn i Pakistan, der familien min kjem frå. Eg snakkar også urdu, som er det offisielle språket i Pakistan. Så er det dei språka eg lærte i skulen. Tysk hadde eg både på ungdomsskulen og på vidaregåande, men det har eg praktisert lite. Eg skjønar det, men kan nok ikkje uttrykkje meg særleg godt. Er det språk du skulle ynskje du kunne? Esperanto Reint praktisk hadde det vore enklast å teke tak i tysken, sidan eg har eit visst grunnlag der. Men om eg skulle lære meg eit nytt språk, så hadde det nok blitt fransk. Ein ting at det er praktisk i Europa, men det er også veldig nyttig i t.d. mange nordafrikanske og arabiske land. Difor ville det ha vore eit språk eg kunne ha nytta i land som eg er nyfiken på. Dessutan hadde det vore moro å prøve meg på esperanto. Dei seier at det er eit enkelt språk å lære seg, og det hadde sikkert vore ei fin erfaring. Men eg er nokså usikker på kva eg skulle ha brukt det til. Er språk eit personleg val? Det kan vel oppfattast slik. Det er nesten blitt eit identitetsval, der avgjerda om kva målform ein skriv, seier noko om kven du er som person og kva verdiar du har. Difor er det også eit nesten absolutt val. Eg trur me bør ha større fleksibilitet og sjå på det som greitt at ein skriv både bokmål og nynorsk. Det gjer eg. På sosiale medium skriv eg nynorsk, nokre av innlegga mine er på nynorsk, medan eg skriv det meste av e-postane mine på bokmål. Dette trur eg er viktig å fortelje unge folk som står ved dette valet. Det er lov å skrive nynorsk og bokmål om kvarandre. På den andre sida er vel alle val meir eller mindre personlege. Om ein vel å flytte frå bygd til by, så er vel det også eit personleg val, sjølv om distriktspolitikk står høgt i kurs her til lands? Fjerne hindringar Det er sant. Men min samfunnsanalyse som sosialdemokrat meiner jo at desse personlege vala blir påverka av terrenget. Kva hindringar er det for å velje det eine eller det andre? LHadIa TajIK Frå Strand i Rogaland Kulturminister frå 2012 Vart den yngste ministeren nokosinne, 29 år gamal Om det kostar for mykje, både økonomisk og emosjonelt, å bu på ein liten stad, så flyttar ein jo derifrå. På same måten kan nynorskbrukarane oppleve hindringar som påverkar det som er eit personleg val. Vår oppgåve som politikarar er å syte for at slike hindringar blir fjerna, og at terrenget ser nokolunde likt ut for bokmålsbrukarane og nynorskbrukarane. Kva hindringar kan det vere? Det kan vere statusen til språket, haldningar ein møter frå medelevar, opplevinga av kva moglegheiter nynorskskrivande har. Då eg hadde bytt til bokmål, så slo det meg at det var eit smart val, sidan eg ynskte å bli journalist. I Akersgata var det berre bokmål som galdt. Difor var det smart av meg å byte. Akkurat her kan ikkje me politikarane gjere så mykje, det er avisene sjølve som avgjer språket i spaltene sine. Men det er eit døme. Og det finst fleire. Desse hindringane må vekk. Fyrst då kan me snakke om eit reelt personleg val. Kjartan Helleve kjartan.helleve@nm.no Fjerne hindringar: Nynorskbrukarane kan oppleve hindringar som påverkar det som er eit personleg val. Vår oppgåve som politikarar er å syte for at slike hindringar blir fjerna, og at terrenget ser nokolunde likt ut for bokmålsbrukarane og nynorskbrukarane, seier kulturminister Hadia Tajik. Foto: Kjartan Helleve

7 7

8 lhe So im dreskift K T E R N E S LIVE MUSIK I ÆGIR FL ÅM Ø S T E R B A U AN L R D SD EN AL O T F Sv igg um De n sig Å KR g. Va tin ø til t a b ern er ov Øst, ag frå ri. ge idd len yg ell. m r a B ot rs sd ta nd gir Æ ga H ret urla i t. g 3. en bry e: g i A es ema s v i n s e r m. k to n tte spe lls dri mos g v/p Flåm.co e O n j n r l F va te lin på ti t & ale g m g bø g rt au sd ter st o ke o : Sa ttin d po egr s s n n Ø ko ak ga rna rla ra mm g e 1: ru jp au l. t rø g 2: F uns sbry g ov e a l L m o g@ D ag ke nsj Flå ffet st kin D syk g lu o, u o B uko ing g o b Fr dr in o 3: Van visn n g a. Om gg Da ry N FR SO ER.P PR ØG 95 N:,- as p a T r i g Æ & Dans di. yg ssb D ti lbod ROM / F RUKOST : f rå k r,- pp 2 Weeken d reskift V o: ot am tfl isi m.co /M te or ak nr ke ett,p er Foto: Thor Brø : Påskeafta Foto: Thor Brød! s ls eld l e j kv er: f il til ktob t d gir 6. o r jo Æ mai f å ed 25. r F m bod ketil k Pa g: sb n i l il flam st ng@ e B ki o bo Ægir Br «Året yggeri s Øl» i Ø Vi tilb akevit yr øl- og tsmak Blåtur, ing fo, r u g t a r r u m pper. fir, i r rdsafa. eim b» h ar pu inj geri S på ryg 0. en ts B 170 k ak re o ep il «Å ann t s ni a t es Ta kår tern. t te og lve 12 på O e ah 20 ie etl l» i stor V Ø hi ta ot rets ltur r i g «Å ku de ir t og a a,b g len k i Æ kal m a a d ds sm o, lo n g a o n, r rl Au lukt tsy i re e,! U nd arm rad a V isv på Pe år T: booking@flamsbrygga.no tre f jo og e s n a r e konf ding. l i u b m tea oss Kontak t d. for tilbo

9 LBARN Og SPRÅK Kampanjen Gjennom ord blir verda stor vart avslutta i fjor. Men Mållaget sluttar ikkje å vitja barnehagar av den grunn. TID- LEG UTE Uno, dos, tres: Håvard B. Øvregård lærer ungane å telje til fem på spansk. Foto: Kjartan Helleve r8

10 10 Det er tidleg ein torsdag morgon. Det er møte i personalrommet i Arnatveit barnehage i Arna. Ei pakke After Eight er sett fram til gjestene. Det er mållaget som er på vitjing og gjerne vil snakka om språk og språkmangfald. Dei pedagogisk tilsette noterer. Det er ikkje fyrste gongen Håvard B. Øvregård, leiar i Noregs Mållag, er på eit slikt møte. Strengt teke vart barnehagekampanjen Gjennom ord blir verda stor avslutta i fjor. Då hadde lokale mållag vitja meir enn to hundre og femti barnehagar, og Øvregård var med på tett på femti av desse møta. Men no sit han her igjen. I den fyrste av tre barnehagar han skal vitja saman med Arild Reigstad frå Arna Mållag. læringsarena Det er viktig at bøker blir lesne på nynorsk. Det er fort å leggja om til sin eigen dialekt eller til bokmål. Men om ungane skal læra nynorsk, så må dei høyra nynorsk. Barnehagen har fått ei viktig rolle i å førebu ungane på skulen. Dess tidlegare dei blir introduserte for nynorsk, dess meir vande blir dei med språket. Og her har de tilsette ei viktig oppgåve, seier Øvregård. Dei pedagogiske nikkar. Då det vart innført skule for seksåringane, var mange av dei tilsette i barnehagane skeptiske. Dei var motvillige til å byrja med ordleik og anna som tilhøyrde førskulen. Men no er situasjonen annleis. I fellesromma heng det bokstavar oppunder taket, som i eit klasserom for fyrsteklassingar. Svære plansjar fortel om Arna i gamle dagar, og eit hjørne er innreidd som eit lite museum. Barnehagestyrar Marta E. Tunes kan også fortelja at dei er medvitne om kva matematiske omgrep dei nyttar. Det heiter «sirkel» og ikkje «runding». Alt for å gjera det enklare å byrje på skulen. Men akkurat dette med språk har me ikkje vore så opptekne av, seier Tunes. Ho fortel om korleis ei tilsett fekk motbør då ho snakka om «mjølk». Ungane meinte at det var feil. Det heiter nemleg «melk». Akkurat der har du nøkkelen. Det er det viktigaste ungane kan læra: det finst ikkje ein fasit når det kjem til språk. Difor er det så viktig at de tilsette i barnehagen har ei medviten haldning til dette, at de har snakka om det på førehand, at alle har ei slags felles forståing av korleis de snakkar om språk. Ikkje minst gjeld det ungar med eit anna morsmål enn norsk. Mange av desse blir fortalde at det er feil å snakka morsmålet sitt i barnehagen, at det er noko ein berre gjer heime. På eit barnehagebesøk talde ei jente til fem på litauisk då eg talde med ungane. Dette var fyrste gongen ho snakka morsmålet sitt framfor dei andre ungane, fortel Øvregård. KrisTIandsandsk Så er det dags å treffe ungane. Dei stormar inn og set seg i ein stor sirkel rundt Øvregård. Han spør fyrst om det er nokon som veit om andre språk enn norsk. Engelsk, seier ei jente. Dansk, seier ein gut. Lom kampanjen Gjennom ord blir verda stor er ein kampanje for nynorsk i barnehagen Målgrupper er borna, foreldra, tilsette i barnehagen, kommunane og studentar i førskulelærarutdanninga Lokale mållag har vitja meir enn 250 barnehagar og gjeve vekk tusenvis av bøker, teiknehefte og fargeblyantar Kristiansandsk, prøver ein annan gut seg. Nja, det er vel ikkje heilt feil, seier Øvregård. Men kor mange språk trur de at det finst i verda? Tusen? Nei, fleire, seier Øvregård. Hundre millionar, tipper ein gut. Det vart litt mange igjen, seier Øvregård, og fortel at det er vanleg å seia at det finst seks tusen språk i verda. Så får han ungane med seg på å telja til fem på ulike språk. Fyrst svensk og dansk. Det var ikkje så ulikt, var det vel? Det er fordi dei er språksysken. Ungane bryt ut i ein kollektiv smask, smask, smask-seanse. Øvregård lærer så ungane at det heller ikkje er så stor skilnad på portugisisk og spansk. Dei er også språksysken. Smask, smask, smask! Ein uroleg gut kastar seg ut i smaskinga med litt for stor iver og ramlar av stolen. og Øvregård skjønar at det er på tide å lesa bok. Han finn fram Gabba Gabba Hey av Frode Grytten og Gry Morsund. Boka handlar om Knut som ikkje likar tivoli, og om faren som likar det svært godt. Øvregård les med innleving, og får ungane med seg i faren si glede over å kunna reisa på «TIVOLI!». Ungane elskar å kunna få skrika litt opp i all smaskinga. Ein gut tykkjer derimot at det blir for mykje skriking, og set seg på fanget til ei av dei tilsette og held seg for øyro. Noko han også gjer når Øvregård les med vanleg stemme. Må vidare Tida går, og ei anna avdeling sit alt klar. Representantane frå mållaget skundar seg. Der sit ungane og syng for å slå i hel tida. Ungane sit tettare på denne gongen, og i det Øvregård kjem til «TIVOLI!» i boka, byrjar ei jente som sit ved sida av han å grina. Men ho kjem fort i betre humør. Særleg når han fortel at to på fransk er deux, eller «dø». Og saman legg dei ein plan om at ungane skal svara «dø» når foreldra heime spør om kor mange brødskiver dei vil ha til kvelds. Då skal det bli moro å sjå reaksjonen. Når boka er ferdig, pensar Øvregård inn på språk igjen. Hugsar de kva Knut sa då han var på tivoli? Han sa «eg vil heim». Det er nynorsk. Kva trur de det heiter på bokmål? «Jeg vil hjem». Og veit de kva? No må eg gå, avsluttar Øvregård. Det er fire minuttar til dei skal vera i den neste barnehagen. Kjartan helleve kjartan.helleve@nm.no Hektisk: Ti minutt på overtid spring Håvard B. Øvregård og Arild Reigstad vidare til ei ny avdeling. Foto: Kjartan Helleve

11 Møte: Håvard B. Øvregård forklarer. Pedagogisk leiar Oddbjørn Engebakken og styrar Marta E. Tunes noterer. Foto: Kjartan Helleve Mangfald: Veit de kor mange språk det finst?, spør Håvard B. Øvregård. Svara varierer frå tusen til hundre millionar. Foto: Kjartan Gåve: Arild Reigstad frå Arna Mållag deler ut teiknehefte til ungane. Foto: Kjartan Helleve Helleve 11

12 Ny norm ny nøkkel Lradio Nøkkel til nynorsk av Olaf Almenningen er no klar i ny versjon, oppdatert etter den nye nynorsknormalen som tok til å gjelde frå 1. august Ei betre hjelp til å skrive godt nynorsk er vanskeleg å finne! Pris: 60,- per stk. gode rabattar ved store volum. 12 Send meg:... stk. Olaf Almenningen: Nøkkel til nynorsk á kr 60,-... stk. Steingrunnboka Når alt kjem til alt... á kr 150,-... stk. pakke med 14 forfattaraviser á kr 245,- Namn... Adresse... Svarsending Oslo Postnr./poststad... Telefon... E-post... Porto og ekspedisjon kr avhengig av vekt. 20% rabatt ved kjøp av minst 5 stk (gjerne blanding), 25% rabatt ved minst 30 stk, 30% rabatt ved kjøp av minst 50 stk (rabattpakke tel som 1 stk). Send inn denne kupongen, send e-post til tinging@dagogtid.no eller gå til Sidan 2009 har Ronny Brede Aase vekt unge og vaksne radiolyttarar i «P3morgen». God mor Fyrst saman med Live Nelvik, no saman Silje Therese Reiten Nordnes og Yngve Hustad Reite. I praksis opnar kvardagen til veldig mange lyttarar med ein liten dialektfestival med representantar frå Sogn og Fjordane, Nordland og Møre og Romsdal. Eg er stolt over at eg får vekkje folk med den relativt nynorsknære dialekten min kvar morgon, seier Aase. I ei verd der ungdom lærer å hate nynorsk, mellom anna av di læraren deira ikkje ser vitsen med å lære dei sidemål, så trur eg at redninga til nynorsken ligg i popkulturen. Der er han i liten grad frå før, og då er eg glad for at eg bidra. Kanskje er ikkje alt eg seier eller skriv heilt korrekt, men eg har fått fleire e- postar frå ungdomar som seier at dei har fått betre nynorskkarakter av å høyre på meg. Då blir eg stolt. Då har eg i alle fall gjort noko, seier Aase. Flaggskip «P3morgen» er eit av flaggskipa til P3. Morgonane er den tida på dagen då flest høyrer på radio, og dei fleste kanalane satsar tungt på å kapre LRonny Brede Aase Programleiar i «P3morgen» Prisa med Kulturdepartementet sin nynorskpris for journalistar i 2009 flest lyttarar. Då dei lyste ut stillingane som nye programleiarar, var Aase i utgangspunktet ikkje tenkt å søkje. Men han vart oppmoda om å gjere det, og brått ein dag sat han der. Det var kjempeskummelt. Eg hadde hatt mange ulike vikarjobbar i P3, som t.d. i «P3natt», «P3sommer», «P3påske» og så vidare. Men det var godt at Live Nelvik skulle byrje samstundes, og det var godt at det var fast. Tidlegare hadde det vore turnusordning med ei veke på, ei veke av. No skulle me gjere det kvar veke. Men det var mykje skepsis og hat før me byrja. Hat? Det er det jo alltid. Radio er eit vanemedium. I det du tuklar med vanane til folk, så blir dei forbanna. Så enkelt er det.

13 Moro: Eg har aldri opplevd anna enn å ha det kjekt under sending, seier Ronny Brede Aase (i midten). Her saman med kollegane Yngve Hustad Reite og Silje Therese Reiten Nordnes. Foto: NRK Då må folk overvinnast. Og det gjorde me heldigvis ganske kjapt. No trur eg det går ganske bra. Det er noko særskild med det å få lov til å vekkje folk, det er ei veldig hyggjeleg oppgåve. Kan alltid bli betre Kjenner de eit press om å lage eit stadig betre program, eller gjer de berre dykkar greie og så får sjefane seie til om det er godt nok? Me gjer vår greie, innanfor nokre råmer som me har fått av leiinga og råmer som definerer kva slags program dette skal vere. Dette er jo noko me sjølve har vore med på å definere. Men eg har aldri vore hundre prosent nøgd med ei sending. Sjølvkritikken er til god hjelp for å halde meg på hogget. Det er alltid noko som kan bli betre. Men eg går ikkje rundt og er redd for at me MÅ levere noko betre kvar einaste dag. Såpass sjølvtillit har me. Det er imponerande at de greier å vere i såpass bra humør kvar einaste morgon. Nja, det handlar berre om å kome i gang tidsnok. Eg er oppe ei god stund før sendinga tek til, drikk kaffi og tek ein dusj slik at kroppen og hovudet kjem i gang. Me planlegg jo sendinga dagen før, så me veit om lag kva som ventar oss. Det er andre som hjelper oss med gjester og til å leggje opp alt kring det. Gjesten er det einaste som er heilt sikkert før me byrjar. Men me har etter kvart blitt ganske gode på å skjøne kva som kan nyttast i ei sending. Er det noko moro som skjer, noko artig me ser eller høyrer, så tek me det med. Du er jo blitt kjent for dine verbale uttrykk som t.d. «Awesome!» og «Good times!». Det var berre uttrykk som eg hadde hengt meg opp i. Eg sa det veldig ofte i byrjinga, men fekk etterkvart tilbakemeldingar om at det vart litt i overkant. Samstundes var det uttrykk som lyttarane hadde hengt seg opp i, så heilt forbode er det ikkje å seie det. No seier eg det berre av og til, og berre når det er på sin plass. Det må kome naturleg, og ikkje vere noko eg berre slengjer ut. Som ein lunsjsamtale Blir du veldig sjølvmedviten på korleis du ordlegg deg? Til ein viss grad. Ein ting er slike ord og uttrykk, noko anna er korleis eg seier «God morgon» og korleis eg introduserer nyhenda. Det er jo eit mål å variere og å nytte språket. Men til slutt så er det jo berre daglegtale, og det blir det eg synest er naturleg å seie akkurat der og då. Det er jo som ein samtale kring eit lunsjbord. Stundom kan me vere heilt blanke når me byrjar å prate, men då kan det vere noko med songen me nett spelte eller ei tekstmelding som gjev oss ein innfallsvinkel. Og brått har me prata i tre minutt. Finst det dårlege dagar? Sjølvsagt kan det vere dårlege dagar, men aldri inn i sendinga. Det er der eg puttar all energien min, det er der eg skal prestere. Eg er så glad i programmet, og me er ein fin gjeng som støttar kvarandre opp, så det er alltid moro å lage radio. Så nei, eg har ikkje opplevd anna enn å ha det kjekt under sjølve sendinga. kjartan helleve kjartan.helleve@nm.no Redninga til nynorsken ligg i popkulturen. Der er han i liten grad frå før, og då er eg glad for at eg bidra rgon, Noreg! 13

14 Hytta: For fire år sidan bygde Lars Amund Vaage seg nytt hus. Samstundes fekk han og kona kvar si skrivehytte. Men meste skriven i Berlin. portrett vart for det Stengsel: Ein kan ikkje vere oppt medan ein held på. Det stengjer. D tasien lever, seier Lars Amund Vaa Å skrive er å vere me Det gjeld å finne noko i seg sjølv, noko som gjev gjenklang i andre, seier Lars Amund Vaage om det å skrive. 14 Romanen Syngja kom ut i fjor og fekk fort mykje merksemd. Boka fortel om korleis eit ungt par taklar det å få «G», ein unge hardt råka av autisme. Den ordlause får kome til orde og me skulle få innblikket i hennar kvardag. Me tek mål av oss som samfunn å ta vare på desse ungane, desse menneska. Men det føregår ein åndskamp om korleis me tek vare på dei svake, ein kamp som har vara lenge. Dette har vår kultur hatt svære problem med. Det finst svære mørke tradisjonar i måten me har teke vare på mentalt sjuke og funksjonshemma. Eg trur det er viktig å lyfte fram dette spørsmålet for å syne fram korleis me gjer det i dag. Kor langt er me komne no? Korleis er haldningane våre i dag? Korleis ser me på menneskeverdet til dei som er psykisk funksjonshemma? Dette er viktige spørsmål. Eg meiner at boka mi syner fram sider ved dette. Det er ein verdikamp, og eg vil gjerne ta del i den. Spontan og improvisert Boka handlar også mykje om kommunikasjon og om det å skrive? Me friske har språket vårt, men me har også det språklause, det usagte. Særleg me som skriv skjønnlitterært. Det er fort gjort å merke at språket er eit ufullstendig verktøy til å lage kunst av. Ein famlar inn i språkløysa. Det trur eg alle forfattarar har opplevd. Men også det den språklause opplever ved å ha litt språk, men så misse det igjen. Det kan eg oppleve sjølv. Eg har jo mitt litterære språk, som eg t.d. nyttar i Syngja. Men kan eg gjere det igjen? Det lurer eg alltid på. Greier eg å skrive ei ny bok som har den kvaliteten som gjer at folk kallar det kunst? Dette gjeld særleg no, sidan denne siste boka var så spontan og så improvisert. Eg kom inn i eit gir eg ikkje visste eg hadde. Og det i ein alder av seksti år, etter å ha skrive bøker i mange år. Likevel kom eg inn i ein stil som kjennest friare og opnare, der eg berre kunne dra på. No har det godt nokre månader, og eg veit ikkje kva eg skal finne på. Det blir mykje pianospeling? Ja, eg blir veldig god på piano. Nei, men det er ein magi i skrivinga, noko som skjer når du får det til. Når du opplever korleis du kan gjere det. Det losnar, det byrjar å leve, du går innover i det du ikkje visste fanst før du byrja med skrivinga. Det er ei fin oppleving, og ei oppleving du ikkje kan tinge. Då skal ein ikkje kjenne seg sikker på at det kjem attende. Det å skrive ein roman blir sett på som ein prestasjon, at ein er faen til fyr når ein har greidd å skrive ei bok. Men det handlar ikkje om det. Det gjeld å finne noko i seg sjølv, noko som gjev gjenklang i andre. Noko audmjukt og stille. Men i vår kultur er me opptekne av prestasjonen. Når Leif Ove Andsnes speler, så blir han hylla for prestasjonen. Men det er ikkje nokon prestasjon, det er eit uttrykk. Han formidlar noko han har funne i seg sjølv. Er du redd for å måtte prestere? Eg er frå ei slekt med dyktige og flinke folk. Me etterkomarane skulle også vere flinke. I dette strenge og kravstore miljøet måtte ein kanskje prestere for å vere noko verdt. Difor var det ein skikkeleg oppvekkjar å få eit barn som ikkje kunne noko. I denne prestasjonskulturen skulle det eigentleg vere verdilaust. Det er ikkje mange verdiar frå bakgrunnen min som eg har kunna nytta som hennar far. Det kan eg nok ikkje seie. Og her møtest jo eg og boka. Den som lèt det flinke fare, diktar betre. Det er ikkje ein prestasjon. Det er ein måte å vere medmenneske på. Men no har boka kome i nye opplag, du har fått Bragepris og har fått generelt mykje merksemd. Det er vel for prestasjonen? Det er jo ein slags prestasjon, eg ser jo det. Og eg hadde ikkje kunna skrive boka utan å ha skrive i så mange år som eg har gjort. Eg har øvd meg lenge på å skrive. Men eg trur det var bra at eg venta med dette stoffet til eg var ein røynd forfattar. Ein kan ikkje vere oppteken av å vere ein flink forfattar medan ein held på. Det stengjer. Det nyttar ikkje å sitje med ambisjonar om å vinne Brageprisen, eller vere redd for å få dårlege meldingar. Det må fare. Det stengjer det rommet der fantasien lever. Akkurat no tenkjer eg på den måten. Eg vil gjerne skrive fleire bøker,

15 eken av å vere ein flink forfattar et stengjer det rommet der fange. Avkopling: Når skrivinga stoppar opp, set Vaage seg ved klaveret. Det lettar trykket. Alle foto: Kjartan Helleve Eg trur ikkje at eg hadde greidd å fortelje om dmenneske autisme og funksjonshemma i dagens samfunn som sakprosa. Det er å dikte om dette eg kan og eg vil dei skal vere bra. Men i det eg set i gang, så gløymer eg alt det der. Innsikt som stig fram Det er eit tett samspel mellom eg-personen i boka og Lars Amund Vaage. Sjølv under dette intervjuet seier han ting som kunne ha blitt sagt av eg-personen. Sjølv med minimal innsikt i det private livet til Vaage, er overlappinga så stor at tvilen raskt kjem snikande. Men her ligg også styrken til boka. Dette innblikket me får, tankane og filosoferinga, det verkar reelt. Mange tek det for gitt at det meir eller mindre er sant, fortel Vaage. Men eg trur ikkje nokon kjenner seg utleverte. Dei sentrale personane i boka som kunne ha kjent seg råka, fekk lese boka på førehand, og eg trur ikkje nokon av dei kjende seg utleverte. Historia om G s mor t.d., er heilt annleis enn røynda. Dette er ikkje det verkelege livet. Alle personane er fiktive. Men i forma som eg-romanen har, så ligg det jo eit spel med tilhøvet mellom røynda og litteraturen. I utgangspunktet så er eg meg, dette er mi historie. Men så kjem det paradoksale i at ein diktar i eg-form. Dermed oppstår jo denne pirringa i kor mykje av dette er meg og mitt liv, kor mykje er sant og kor mykje er bløff. Det er dette som vekkjer noko av interessa for slike bøker. Egforma i teksten peikar mot at dette er sant. Romanformatet seier at dette er dikting. I spennet mellom desse to er det råd å skape kunst. Forventingar som blir skapte, og måten ein bryt dei på. Og det er uråd å få til i sakprosaen? Romanen kan syne døme på liv og lagnad i mykje større breidd enn sakprosaen kan. Han kan syne korleis det kjennest å vere der. Han kan syne fordomar, forsvarsmekanismar, redsle, glede og uro, alt slik saksprosaen helst skal vere utan. Eg seier ikkje at saksprosaen ikkje har like stor verdi, men eg trur romanen kan ha ei evne til å gjenskape opplevingar. Det er oppgåva mi. Og denne gongen byggjer eg på dei opplevingane eg har hatt som far til eit sterkt funksjonshemma barn. Det er opplevingar som er viktige, og som eg tenkjer at mange ikkje har nok innsikt i. Dette at fleire skal få innsikt i det, er viktig for heile samfunnet. Eg trur ikkje at eg hadde greidd å fortelje om autisme og funksjonshemma i dagens samfunn som sakprosa. Det er å dikte om dette eg kan, det er det eg har å bidra med. Dei innsiktene som måtte finnast i boka, er ofte ting som har kome til etter kvart. Før eg byrja, følte eg at eg ikkje hadde noko å seie om dette temaet. Men så hadde eg noko å seie likevel, noko som steig opp i frå djupet medan eg heldt på. Det er romanprosessen si forteneste, det stig fram og det ballar på seg. Som ei slags improvisert låt. Difor er det viktig at det er ein roman. Elles hadde eg ikkje greidd å seie noko om dette. Men det er eit komplisert forhold mellom det oppdikta og det opplevde. På kva måte? Det er ikkje så likt som folk trur. Men slik må det vere. Det ligg i sakas natur for meg, seier Vaage. Tvil er viktig Du er ikkje redd for å ha brukt opp den indre motoren som denne erfaringa har vore? Det er eg. Og det er eg alltid. Kona mi sa det her tidlegare, då eg gjekk rundt og klaga over at eg ikkje visste kva eg skulle byrje på, om det i det heile vart fleire bøker frå mi hand. «No seier du akkurat det same som du sa før du byrja på Syngja», sa ho. Eg kan ha det slik når eg skriv også, at eg kjem inn i bakevjer, der eg tvilar på om det held mål i det heile. Dette er noko av det som gjer det så spennande. Du tøyer det akkurat litt lenger. Men eg veit ikkje om eg får ei bok til som dette. Om eg gjer det, blir eg glad. Det ligg idear der, men dei ropar enno ikkje at dei skal skrivast ut. Tvilen er vel eit signal på at du har våga deg ut på noko nytt? Tvilen er veldig viktig, og ein må utfordre seg sjølv. Men i det skrivinga byrjar, så må ein ha tru. Om eg ikkje trur på setningane mine, så må eg berre gå ein tur. Tvilen må jobbast fram til tru. Det er når forfattaren trur på seg sjølv, at det kan bli bra. Det må vere noko eg har lyst til å seie. Kjartan Helleve kjartan.helleve@nm.no 15

16 kronikk Ivar Aasen og teorien om to kulturar 16 Teorien om at det norske samfunnet var delt i to kulturar, var kanskje den mest kraftfulle og viktigaste ideologiske strøyminga i andre halvdel av 1800-talet. I eit av dei viktigaste skrifta i kampen mot embetsmannsstaten fram mot innføringa av parlamentarismen i 1884, Historisk Indledning til Grundloven i 1882, drog Ernst Sars fram det han meinte var dei fire fremste førarane i den nasjonale og folkelege rørsla på 1800-talet. Ein av dei var Ivar Aasen og dei tre andre var Henrik Wergeland, Ole Gabriel Ueland og Johan Sverdrup. Når Aasen fekk denne plassen i Sars framstilling var det fordi han hadde «reist Folkemaalets Sag ligeoverfor Dansken», og i Språkåret 2013 skal vi feire 200-års jubileet for språkreisaren Ivar Aasen. Det var ikkje bondebefolkninga sitt ansvar å tilpasse seg, men tvert om eliten som måtte tilpasse seg bondebefolkninga Likevel, når Aasen fekk plass som ein av dei fire som representerte den rørsla som «sætte Bonden i det politiske Høisæde i det Haab, at han engang skulde blive værdig til at indtage det», var det også fordi landsmålsprosjektet var meir enn eit språkleg prosjekt. Det var eit folkeleg frigjeringsprosjekt på kulturell og språkleg grunn som gradvis også spelte over på det politiske området. Som Kjell Haugland har skrive, tydde det at ein person kalla seg målmann på 1800-talet «noko meir enn at vedkomande brukte og likte landsmålet, det var i røynda ein heil karakteristikk av samfunnssynet til mannen». nødvendig resultat No var ikkje Sars nokon målmann. Han heldt heile tida målrørsla og landsmålet på ei armlengds avstand, og armen blei berre lengre med åra. Likevel såg Sars målrørsla og landsmålet som eit nødvendig resultat av dei lange historiske linjene og den nasjonale reisinga på 1800-talet. Sars analytiske grep på norsk historie var teorien om dei to kulturane. Gjennom unionstida med Danmark meinte Sars at ein framand overklassekultur hadde etablert seg «udenpaa eller ovenpaa» det norske samfunnet. Samtidig held ein folkeleg kultur med sine eigne særtrekk fram å eksistere i Noreg. Den nasjonale reisinga på 1800-talet handla om å strekkje seg mot å «hele det skete Brud, efter at tilintetgjøre det Fremmede, og restituere den nationale Enhed og den historiske Sammenhæng», sa Sars i Studentersamfundet i Christiania i 1867, og han tilføydde at det var tale om krafta til ei naturlov. Det var i dette lyset at den større meininga til landsmålet viste seg, meinte Sars. Han ville ikkje ta stilling til «inden hvilken Grændser denne Stræben kan ansees berettiges», men sa at å ta avstand frå målsaka innebar at «man stiller sig i Opposition til hele vor tidligere Udvikling, erklærer den for en Bagevje, og mener at alt hvad der hidtil er gjort maa gjøres om eller tilbage igjen.» Så langt Sars si tolking, og tilbake til Aasen. Aasen var nemleg inne på mykje av det same, og han spelte sjølv ei sentral rolle i formuleringa av tokulturteorien. Særleg gjeld dette skriftene hans frå andre halvdel av 1850-talet og framfor alt i Om Dannelsen og Norskheden (1857) og Minningar fraa Maalstriden (1859). Skrifta er sterkt prega av eit ønske om å setje landsmålet inn i ein større samanheng. Kulturen open for alle Aasen argumenterte konsekvent mot den tradisjonelle elitens kultursyn. Mellom andre hevda universitetsprofessoren Marcus Jacob Monrad at landsmålet aldri kunne bli eit nasjonalt kulturspråk på same vis som det dansknorske skriftspråket, og at tilslutning til bondespråket innebar kulturell tilbakegang for nasjonen. Aasen hevda i mot dette at kulturen var open for alle og at danning kunne tileignast på alle språk. I Minningar fraa maalstriden skreiv han: «Dette er daa reint at fara i Ørska; det er at røda beint burt i svarte Natti. Er det nokon sann og verkleg Vinning i denne lovsungne Kulturen, so maa han kunna festa seg paa den eine Landslyden so vel som paa den andre, so maa han ogso finna Inngang i det eine Maalet so vel som i det andre, og i Vissa lika so godt i det norske Maalet som i det danske». Landsmålet var godt nok, meinte Aasen, men det var også meir. Om ein tok omsyn til nasjonale ideal var det betre enn det dansknorske skriftspråket. Det var hos bonden ein fann det ekte og riktige nasjonale språket, og ut frå ein nasjonal synsvinkel hadde det rett til den fremste plassen. Medan posisjonen til landsmålet bygde på «Rett», bygde posisjonen til dansknorsken på makt, eller maktmisbruk. Dersom dansken framleis skulle ha førerang i Noreg, ville det seie at «alt skal ganga etter Hervinnings- Rett (Erobringsret) med Vald og Tvang og Ovrike [tyrrani, min anm.], at alt, som eingong er paakomet ved eit blindt Tilfelle, skal sidan standa og hevdast, um det er aldri so uhøvelegt fyre Landsens Folk». Dansknorsken sakna rett og slett nasjonal legitimitet. delt folk Den underliggjande premissen i denne argumentasjonen var ei oppfatning av at det norske folket var eit delt folk. På den eine sida fann ein bondestanden og på den andre sida eliten, framfor alt embetsstanden. Skiljet var sosialt (elite-folk), geografisk (by-land) og historisk (opphavleg befolkning-framande innvandrarar), og strukturen blei manifestert i det språklege skiljet mellom bondebefolkninga og eliten. Det var eit skilje mellom «oss» og «dei andre» innanfor det norske samfunnet. Konsekvent stilte Aasen seg på bondebefolkninga si side. «Me, Landsfolket», skreiv han, og gjorde greie for korleis bondebefolkninga hadde stått utanfor den danskspråklege kulturen i Noreg. Når dette er sagt, meinte Aasen at døra for nasjonal integrasjon stod open, men etter hans syn var det ikkje slik tradisjonalistane i eliten meinte bondebefolkninga sitt ansvar å tilpasse seg, men tvert om eliten som måtte tilpasse seg bondebefolkninga: «Dersom alle Stænder have lige megen Agtelse for Landets rette Skik og Maal, da er der Haab om en god Samvirken til fælles