Forfall vert å melda til kundetorget på tlf , som syt for innkalling av varamedlemar. Varamedlemar møter kun etter særskild innkalling.

Transkript

1 Fitjar kommune Møteinnkalling Utval: Kommunestyret Møtestad: Kommunestyresalen, Fitjar rådhus Dato: Tid: 15:00 Forfall vert å melda til kundetorget på tlf , som syt for innkalling av varamedlemar. Varamedlemar møter kun etter særskild innkalling. Innkalling er sendt til: Namn Funksjon Representerer Wenche Tislevoll Ordførar H Frode Pletten Medlem H Tor Henning Vestbøstad Medlem H Terje Træet Medlem H Arne Prestbø Medlem H Bente Karin Isdahl Medlem H Torstein Grimen Medlem H AgnarAarskog Varaordførar AP Annar Westerheim Medlem AP Thoralf Åge Røen Medlem AP Harald Rydland Medlem KRF Helga Nøtland Auestad Medlem KRF Dagfinn Brekke Medlem KRF Bård Inge Sørfonn Medlem KRF Lars Ove Rimmereid Medlem SP Grete Marit Veka Maraas Medlem SP Sigurd Andre Maraas Medlem FRP Varamedlemar Funksjon Representerer Bjørg Karin Tislevoll Varamedlem H Sigurd Johan Underhaug Varamedlem H Gunn Marit Søreide Varamedlem AP Johannes Nesse Varamedlem KRF Karen Elisabet R. Sæbø Varamedlem SP Konrad Westvik Varamedlem FRP Wenche Tislevoll Orførar Side1

2 Saksnr Innhald Lukket PS 9/13 PS 10/13 Godkjenning av protokoll Meldingar PS 11/13 Finansforvaltningsrapport 2012 PS 12/13 PS 13/13 PS 14/13 PS 15/13 PS 16/13 PS 17/13 PS 18/13 Folkehelsearbeid - Kommunehelseprofil for Fitjar kommune. Oppgradering av rådhuset Revidering av vedtekter for kommunal barnehage i Fitjar kommune Ny avtale med Stord om Stord/Fitjar Landbruks- og miljøkontor (SFLMK) Årsmøte i SIM IKS Val til styret i SIM Ymse Side2

3 Fitjar kommune Arkivkode: 033 Saksmappe: 2013/147 Sakshandsamar: Kristin Meland Dato: Godkjenning av protokoll SAKSFRAMLEGG Utval sak Utval Møtedato 9/13 Kommunestyret Vedlegg: Protokoll frå møte Framlegg til vedtak: Kommunestyret godkjenner protokoll frå møte Atle Tornes Rådmann Side3

4 Side4

5 Side5

6 Side6

7 Side7

8 Side8

9 Side9

10 Side10

11 Fitjar kommune Arkivkode: 033 Saksmappe: 2013/147 Sakshandsamar: Kristin Meland Dato: SAKSFRAMLEGG Meldingar Utval sak Utval Møtedato 10/13 Kommunestyret Vedlegg: Notat frå kontrollutvalet dat , vedk. revisor sin plass i kommunestyret Frå kontrollutvalet: Særutskrift frå kontrollutvalet sak 11/13 Saksframlegg til kontrollutvalet sak 11/13 Årsrapport 2012 frå skatteoppkrevjar Kontrollrapport 2012 frå Skatt vest. Framlegg til vedtak: Kommunstyret tek meldingssakene til vitande. Atle Tornes Rådmann Side11

12 Notat: Revisor sin plass i kommunestyremøter. Til kontrollutvalsmøtet i Fitjar kommune Orienteringssak nr. 3 Revisor har gjennom kontrakt med kommunen plikt til å møte i kommunestyret når det er saker frå revisjonen på saklista. Dette er til dømes forvaltningsrevisjonsrapportar, rekneskap, planar, selskapskontrollar, andre saker revisjonen har arbeida med. Dette notatet tar sikte på å gjere ordførar, kommuneadministrasjon og kontrollutvalet merksam på dette. Revisor er i mange høve tilstades i kommunestyremøta utan at dei folkevalde er merksame på dette. Revisor har kompetanse og inngåande kjennskap til sine saker. Revisor si moglegheit til å kunne svare på spørsmål og opp/avklare misforståingar bør nyttast i større grad enn i dag. Sekretariatet vil føreslå følgjande for kontrollutvalet: 1) Når kontrollutvalet sender innstilling til kommunestyret på saker frå revisjonen vert det og vanlegvis tilrådd at revisor er tilstades i kommunestyremøtet og at ordførar vert gjort merksam på dette slik at ordførar kan gjere seg nytte av den kompetansen som er tilstades frå eigen revisor. 2) Dette notatet vert sendt ordførar med ei oppmoding om å ha kontakt med revisor når saker frå revisjonen er på saklista. Ordførar kan då, avhengig av sak, til dømes avtala at revisor og gjerne saman med utvalsleiar i kontrollutvalet, kan legge fram for kommunestyret viktige forvaltningsrevisjonsrapportar, selskapskontrollar, revisjonsmelding og planar. 3) Vidare er det greitt at revisor kan be om ordet om revisor finn at det er trong for oppklaring/avklaring ut frå drøfting av aktuelle saker. Kontrollutvalet sin leiar og nestleiar har lovfesta rett til å ta ordet i saker frå kontrollutvalet, jfr. Kommunelov og forskrift, men revisor har ikkje tilsvarande rett. Hogne Haktorson Kontrollsjef Kari Nygard Seniorrådgjevar Side12

13 kommune Sekretariat for kontrollutvalet Til: Kommunestyret SÆRUTSKRIFT Sakshandsamar Kari Nygard Saksgang Møtedato Saknr. Kontrollutvalet /13 11/13 ÅRSMELDING 2012 FRÅ SKATTEOPPKREVJAR OG KONTROLLRAPPORT 2012 VEDR. SKATTEOPPKREVJARFUNKSJONEN I FITJAR KOMMUNE. UTTALE FRÅ KONTROLLUTVALET FORSLAG TIL UTTALE FRÅ KONTROLLUTVALET: 1. Kontrollutvalet merkar seg at Skatteetaten konkluderer med at Fitjar kommune har ein skatteoppkrevjarfunksjon som vert utført på ein tilfredstillande måte, med unnatak av at det er lågare måloppnåing enn målkravet når det gjeld arbeidsgjevarkontrollen. 2. Fitjar kommune sitt skatterekneskap og kontrollrapporten frå Skatteetaten, Skatt vest vert teken til orientering og oversendt kommunestyret til orientering. 3. Kontrollutvalet ber om at kommunestyret vurderer å auka rammene for kjøp av tenester for gjennomføring av arbeidsgjevarkontrollar. 4. Kontrollutvalet ber om at for seinare år får kontrollutvalet gje sin uttale til årsrapport frå skatteoppkrevjar og kontrollrapport frå Skatt vest vedr. skatteoppkrevjarfunksjonen, før den vert lagt fram for kommunestyret. HANDSAMING I MØTET Kontrollutvalet drøfta saka og innhaldet i årsrapportane som er lagt fram vedr. skatteoppkrevjarfunksjonen. Utfordringar med å få gjennomført tilstrekkeleg arbeid innanfor arbeidsgjevarkontrollar i høve til kravet som er sett, vart og teke opp. Kontrollutvalet kom fram til at på eit møte til hausten vil utvalet be om at skatteoppkrevjar kjem og orienterer om sitt arbeid og oppgåver. Rådmann bør og bli invitert til dette møte for å sei kva som er rådmann sitt ansvar og oppgåver når det gjeld arbeid med skatteoppkrevjing. Forslag til uttale frå kontrollutvalet vart samrøystes vedteke. UTTALE FRÅ KONTROLLUTVALET: 1. Kontrollutvalet merkar seg at Skatteetaten konkluderer med at Fitjar kommune har ein skatteoppkrevjarfunksjon som vert utført på ein tilfredstillande måte, med unnatak av at det er lågare måloppnåing enn målkravet når det gjeld arbeidsgjevarkontrollen. 2. Fitjar kommune sitt skatterekneskap og kontrollrapporten frå Skatteetaten, Skatt vest vert teken til orientering og oversendt kommunestyret til orientering. 3. Kontrollutvalet ber om at kommunestyret vurderer å auka rammene for kjøp av tenester for gjennomføring av arbeidsgjevarkontrollar. 4. Kontrollutvalet ber om at for seinare år får kontrollutvalet gje sin uttale til årsrapport frå skatteoppkrevjar og kontrollrapport frå Skatt vest vedr. skatteoppkrevjarfunksjonen, før den vert lagt fram for kommunestyret. Besøksadresse: Agnes Mowinckelsgt. 5 - Postadresse: Postboks Bergen - Telefon Direkte telefon: Mobil: E-postadresse: kari.nygard@post.hfk.no Bankgironr Foretaksnr. NO mva. Side13

14 RETT UTSKRIFT: DATO: 17. april 2013 Hogne Haktorson Kontrollsjef Kopi: Rådmann Ordførar Utvalsleiar Deloitte Skatteoppkrevjar i Fitjar og Stord Postmottak 2 Side14

15 kommune Sekretariat for kontrollutvalet SAKSFRAMLEGG Til: Kontrollutvalet Dato: 17. april 2013 Sakshandsamar: Kari Nygard Kopi til: Sak: 11/13 11/13 ÅRSMELDING 2012 FRÅ SKATTEOPPKREVJAR OG KONTROLLRAPPORT 2012 VEDR. SKATTEOPPKREVJARFUNKSJONEN I FITJAR KOMMUNE. UTTALE FRÅ KONTROLLUTVALET Bakgrunn for saka: Viser til utdrag frå brev av , frå Skattedirektoratet: Kommunenes behandling av skatteregnskapene etter at kontroll og revisjon er overtatt av staten. Staten er nå gitt det totale ansvaret for kontroll og revisjon med skatteoppkreverfunksjonen. Riksrevisjonen har ansvaret for den formelle revisjonen av skatteregnskapet, mens oppfølgingen av den interne kontroll hos skatteoppkrever, utføres av regionale kontrollenheter lokalisert ved fem skattefogdkontor. Det er i denne forbindelse stilt spørsmål vedrørende kommunens behandling av skatteregnskapet. Kommunestyret/kontrollutvalget skal etter det som er sagt over ikke lenger behandle selve skatteregnskapet, men får ved kontrollrapporten en tilbakemelding på om skatteoppkreverfunksjonen blir utført på en tilfredsstillende måte. Rapporten inneholder også eventuelle forslag til tiltak og forbedringspunkter. Skattedirektoratet stiller ingen krav til formell behandling av kontrollrapporten i kommunestyret/kontrollutvalget, men forutsetter at kommunen følger opp eventuelle tiltak og forbedringspunkter. Skattedirektoratet anser det likevel som naturlig at skatteoppkrever oversender skatteregnskapet og kopi av sin halvårlige redegjørelse til kommunestyret/kontrollutvalget. Skattedirektoratet har vidare i brev dagsett svara dette på førespurnad når det gjeld kontrollutvalget sin innsynsrett og tilsynsrolle knytt til skatteoppkrevjarfunksjonen: Ut i fra en vurdering av de aktuelle hjemler mener Skattedirektoratet at kontrollutvalget kan kreve å få seg forelagt nøkkeltall som vist i vedlagte skjema fra skatteregnskapet. Til tross for at kontrollutvalget ikke har instruksjonsmyndighet over skatteoppkreverne bør kontrollutvalget ha adgang til å bemerke forhold vedrørende samlede restanser og arbeidsgiverkontroll så lenge dette er et ledd i utvalgets arbeid med kontroll av revisjon og den økonomiske forvaltning i kommunen og fylkeskommunen. Kommunal- og regionaldepartementet har i brev dagsett kommentert skattedirektoratet sin uttale på denne måten: Departementet har gått gjennom Skattedirektoratets vurdering av spørsmålene. Vi slutter oss til Skattedirektoratets vurdering og avklaring av de konkrete spørsmålene som er reist. Besøksadresse: Agnes Mowinckelsgt. 5 - Postadresse: Postboks Bergen - Telefon Direkte telefon: Mobil: E-postadresse: kari.nygard@hfk.no Bankgironr Foretaksnr. NO mva. Side15

16 Drøfting: Kontrollrapporten frå Skatteetaten gjer, etter det som går fram av brevet frå skattedirektoratet nemnt ovanfor, attendemelding til kommunen på korleis skatteoppkrevjarfunksjonen i kommunen fungerar. Rapporten kan difor betraktas som ein gratis forvaltningsrevisjon og såleis hjelpe kontrollutvalet med å føre det løpende tilsyn og kontroll med den kommunale eller fylkeskommunale forvaltningen på vegne av kommunestyret, jf. Forskrift om Kontrollutvalg 4. Det vil difor vera naturleg at kontrollutvalet gjev ein uttale til kontrollrapporten frå Skatteetaten. Med dette som bakgrunn vert rapportar vedkomande skatteoppkrevjarfunksjonen i Fitjar kommune lagt fram til drøfting: Årsrapport for 2012 frå skatteoppkrevjaren i Fitjar kommune, datert Kontrollrapport 2012 vedkomande skatteoppkrevjarfunksjonen i Fitjar kommune, frå skatteetaten, datert Årsrapporten frå skatteoppkrevjar er lagt fram som sak til formannskap og kommunestyret (i møter og ), og det er gjort slikt vedtak: «Årsrapport frå 2012 frå skatteoppkrevjaren vert teke til vitande.» Kontrollrapport 2012 frå Skatt vest vil bli lagt fram som melding til formannskapet sitt møte Det vil vera ein god måte, for ettertida, om begge desse årsrapportane kan leggast fram i same sak. Dette vil gje ei betre rapportering til politisk miljø om stoda innanfor skatteoppkrevjarfunksjonen for Fitjar kommune. Det ville og vera ei føremon om kontrollutvalet kunne uttala seg til årsrapportane, både den frå skatteoppkrevjar, og den frå Skatt vest. Skatteetaten sender kopi av sin rapport til kontrollutvalet, og ser det som ei føremun at kontrollutvalet kan gje sin uttale. I 2011 vart det inngått avtale mellom kommunane Stord og Fitjar om felles skatteoppkrevjar. Samarbeidet er eit administrativt vertskommunesamarbeid ut frå Kommuneloven 28b. Stord kommune er vertskommune og Fitjar kommune er samarbeidskommune. Utføring av arbeid ved kontoret i høve til Fitjar kommune, er rekna til 70 % stilling. Fullstendig bokettersyn vert leigd inn frå Hordaland Regnskapskontroll ved Kemneren i Bergen. Konklusjonen til Skatteetaten totalt sett for 2012 er positiv, men dei peikar likevel i sin rapport m.a. på at det er forbetringspunkt ved at dei skriv: «På bakgrunn av dei kontrollane som vi har gjennomført, finn skattekontoret at utføringa av arbeidsgjevarkontrollen i det alt vesentlege er i samsvar med gjeldande regelverk og retningsliner, men vert ikkje utført i tilstrekkeleg omfang då det er utført 4,2 % kontrollar mot et krav på 5 %.» Det ligg altså eit krav frå skatteetaten om å utføra kontroll av 5 % av antal arbeidsgjevarar kvart år. Som grunn for eit slikt krav ligg m.a. at alle lønnsmottakarar skal få ei rett handsaming når det gjeld spørsmål om terminoppgåver, skattetrekk og arbeidsgjevaravgift. Kommunen bør difor freista å oppfylla dette minstekravet når det gjeld kontroll av arbeidsgjevarar i kommunen. Skatteoppkrevjar peikar og på i sin årsrapport at: «Det er avvik mellom utførte kontroller og målkravet. Fitjar kommune må løyve meir penger til arbeidsgiverkontrollen.» Konklusjon: Kontrollrapporten frå Skatteetaten konkluderer med at skatteoppkrevjarfunksjonen i Fitjar kommune totalt sett for 2012 i det alt vesentlege er i samsvar med gjeldande regelverk, jf. likevel at målet om 5% arbeidsgjevarkontroll ikkje er nådd i På bakgrunn av denne manglande måloppnåinga bør kontrollutvalet be kommunestyret vurdera å løyva tilstrekkeleg midlar for å oppnå kravet som er sett. 2 Side16

17 FORSLAG TIL UTTALE FRÅ KONTROLLUTVALET: 1. Kontrollutvalet merkar seg at Skatteetaten konkluderer med at Fitjar kommune har ein skatteoppkrevjarfunksjon som vert utført på ein tilfredstillande måte, med unnatak av at det er lågare måloppnåing enn målkravet når det gjeld arbeidsgjevarkontrollen. 2. Fitjar kommune sitt skatterekneskap og kontrollrapporten frå Skatteetaten, Skatt vest vert teken til orientering og oversendt kommunestyret til orientering. 3. Kontrollutvalet ber om at kommunestyret vurderer å auka rammene for kjøp av tenester for gjennomføring av arbeidsgjevarkontrollar. 4. Kontrollutvalet ber om at for seinare år får kontrollutvalet gje sin uttale til årsrapport frå skatteoppkrevjar og kontrollrapport frå Skatt vest vedr. skatteoppkrevjarfunksjonen, før den vert lagt fram for kommunestyret. Hogne Haktorson Kontrollsjef Kari Nygard Seniorrådgjevar Vedlegg: Årsrapport for 2012 frå skatteoppkrevjaren i Fitjar kommune Kontrollrapport 2012 vedkomande skatteoppkrevjarfunksjonen i 1222 Fitjar kommune 3 Side17

18 Side18

19 Side19

20 Side20

21 Side21

22 Side22

23 Side23

24 Side24

25 Side25

26 Side26

27 Side27

28 Side28

29 Side29

30 Side30

31 Side31

32 Fitjar kommune Arkivkode: 210 Saksmappe: 2013/10 Sakshandsamar: Trond Salmo Dato: SAKSFRAMLEGG Finansforvaltningsrapport 2012 Utval sak Utval Møtedato 20/13 Formannskapet /13 Kommunestyret Saksopplysningar: Likviditet: Basert på utbetalingshistorikk 2012, korrigert for skuleinvestering, har ikkje kommunen margin rundt 16. mars. Langsiktige finansielle midlar vert nytta som margin i perioden. Etter årsskiftet har likviditetssituasjonen betra seg markant. I snitt har kommunen hatt kr i likvider. Lågast likviditet var 6. desember med ,-. Kommunen har ikkje nytta likviditetslån i perioden. Rentegrunnlag Rente 2012 NIBOR 3M Bankavtale NIBOR 1M 0,20% Frå 15. nov: NIBOR 3M + 0,70 % Over 10 mill.: NIBOR 3M + 1,20 % 1,84 % 2,24 % Renteinntekter: Kommunen har renteinntekter på følgjande postar utanom likvider: Rentegrunnlag Rente 2012 Grunnlag snitt VAR 3 års statsobl. + 1% 2,44 % ,- Kompensasjonstilskot Husbanken 2,16 % ,- Startlån Husbanken + 0,25% 2,46 % ,- Finansielle investeringar: Langsiktige finansielle midlar er definert som udisponerte midlar; disposisjonsfond og ubundne drifts- og investeringsfond. Fitjar kommune har, etter vedteken langtidsplan og årsavslutning 2012, langsiktige finansielle midlar på kr ,- per Finansreglementet gjev ikkje høve til plassering av langsiktige finansielle midlar, og desse vert ståande på driftskontoen til nytt finansreglement er vedteke. Gjeldsforvaltning: 1) Rentebytteavtalar: a. Opphøyr av avtale : i. Kr ,- ii. Forfallsdag iii. FK betalte fast 4,75% / mottok NIBOR 3M 2) Endring eksisterande lån: a. Ny fastrenteavtale Husbanken lån : i. Kr ,-,- ii. Utløpsdato: Side32

33 iii. Fastrente: 1,967% b. Ny fastrenteavtale Husbanken lån : i. Kr ,-,- ii. Utløpsdato: iii. Fastrente: 2,183% c. Ny fastrenteavtale Husbanken lån : i. Kr ,-,- ii. Utløpsdato: iii. Fastrente: 2,182% d. Ny fastrenteavtale Husbanken lån : i. Kr ,-,- ii. Utløpsdato: iii. Fastrente: 2,182% e. Opphøyr av fastrenteavtale Kommunalbanken lån : i. Kr ,- ii. Siste termin: iii. P.t. rente 3) Opptak av nytt lån: a. Nytt lån i Kommunalbanken lån : i. Kr ,- ii. Siste termin iii. P.t. rente Samansetjing av låneportefølgja: Långjevar Saldo Rente NIBOR 3M KBN Flytande ,- 2,25 % 1,83 % KLP Flytande ,- 3,45 % Fast ,- 5,22 % Husbanken Fast ,- 2,16 % SpV Flytande ,- 2,32 % Sum ,- 2,67 % Rentebytteavtalar: Snitt Per ,- Innlånsrente 4,26 % 4,26 % Utlånsrente 2,38 % 1,92 % NIBOR 3M 2,24 % 1,83 % Fitjar kommune har betalt kr ,- i renter og rentebytteavtalar i 2012 på ei gjennomsnittleg låneportefølgje på kr ,-. Det gjev ei effektiv rente på 3,57%. Fastrenteavtalar og rentebytteavtalar utgjer kr , Det vil seia at kommunen har fastrente på 38,68% av totale lån. Det er innanfor grensene sett i finansreglementet (33,3% - 66,7%). Kommunen byrjar å nærme seg nedre grense for delen av låneportefølgja som har fastrente. For å vera innanfor grensene, må Fitjar gå inn på ny fastrente / swap seinast ved opptak av nytt lån, eller ved bortfall av swop den 31. oktober Lån i underliggjande selskap (flytande rente): Havnahuset kr ,- FKIB kr ,- GFT kr ,- Sum kr ,- Lån i underliggjande selskap er redusert med kr ,- siste år. FKIB hadde ei ekstraordinær nedbetaling i 2012 på kr 3,35 mill. Side33

34 Kommunen sitt garantiansvar : Havn Burettslag kr ,- Havnahuset kr ,- FKIB kr ,- GFT kr ,- (Aksjekapital fordelt FK 80% - Fitjar kraftlag 20%) Sum kr ,- Garantiansvaret er redusert med kr ,- siste år. Durasjon: Durasjon (modifisert bindingstid) er bindingstida på fastrenteavtalar, der me tek omsyn til avdrag i bindingsperioden. Avdrag reduserer bindingstida. Målet er å finna eit snitt for bindingstida for heile gjeldsportefølgja, og vert uttrykt i år. Eit relativt lavt tal på durasjonen viser ei relativ kort bindingstid på gjeldsportefølgja. Bindingstid Durasjon Vekta durasjon Lån utan binding kr KK kr ,95 0,06 HB kr ,99 0,03 HB kr ,65 0,04 HB kr ,8 0,08 HB kr ,97 0,13 SWAP s kr kr ,75 0, kr ,31 0, kr ,83 0, kr ,66 0,38 Sum kr ,24 Modifisert bindingstid (durasjon) var 1,24 år per 31. desember. Kravet i reglementet er at durasjonen skal ligge mellom 1 og 5. Dersom det ikkje vert gjort ny avtale om fastrente, vil durasjonen falle under 1 ved opptak av nytt lån, eller 29. oktober om det nye lånet ikkje er teken opp. Utvikling durasjon: Durasjon 1,46 1,74 1,62 1,24 Risikovurdering: Finansnæringa har utarbeidd ein stresstest for å måla risiko. Følgjande parameter er lagt til grunn: - Parallelt lineskift i rentekurva (lange renter aukar med) 2%-poeng - Eigedommar taper 10% av verdien - Norske aksjar taper 30% av verdien - Utanlandske aksjar taper 20% av verdien Fitjar kommune vil berre bli påverka finansielt av renteendringa. Stresstest for kommunen gjev slikt resultat: Aktiva Balanse Balanse Endrings Beregna % MNOK parameter tap Gjeld med flytande rente 87 % % -2,6 Gjeld med fast rente 13 % 19 Bruttogjeld 100 % 147-2,6 Rentebytteavtalar 38 2 % 0,8 Leige Havnahuset 22 2 % -0,4 Side34

35 Utlån 7 2 % 0,1 Renteberande lån til VAR-sektoren * 30 2 % 0,6 Kompensasjonstilskot 34 2 % 0,7 Likvider (bankinnskot) 26 2 % 0,5 Ledig likv. og andre midler b. for driftsform. 0 2 % 0,0 Mogleg tap: -0,3 Eit 2%-poengs lineskift i rentekurven gjev om lag kr i meirkostnadar. * Basis Statsobligasjonar. I tider med uro på finansmarknaden kan renteutviklinga i statsobligasjonar gå motsett veg av NIBOR-renta. Vurdering: Det er ikkje registrert avvik frå finansreglementet i Risiko ved renteendring er endra frå svakt negativ til svakt positiv eksponering. Finansiell risiko er vurdert som liten. Framlegg til vedtak: Formannskapet rår kommunestyret til å gjera slikt vedtak: Fitjar kommunestyre tek finansforvaltningsrapporten til vitande. Behandling i Formannskapet : Tilråding til kommunestyret: (Samrøystes) Fitjar kommunestyre tek finansforvaltningsrapporten til vitande. Atle Tornes Rådmann Side35

36 Fitjar kommune Arkivkode: Saksmappe: 2010/108 Sakshandsamar: Anne Berit Hovstad Johansen Dato: SAKSFRAMLEGG Folkehelsearbeid - Kommunehelseprofil for Fitjar kommune. Utval sak Utval Møtedato 11/13 Utval for Oppvekst og omsorg /13 Kommunestyret Vedlegg: Kommunehelseprofil, rapport pr. januar Samandrag: Kommunestyret i Fitjar oppretta våren 2012 ei 50 % stilling som Folkehelsekoordinator. Som følgje av innføringa av den store helsereforma, Samhandlingsreforma, vart det innført ei ny Lov om folkehelse, som bl.a. pålegg kommunane å utarbeida ein oversikt over helsetilstanden i befolkninga, og å arbeida førebyggjande med helse i alle sektorar. Overordna mynde har eit mål om redusera den enorme kostnadsutviklinga behandling av sjukdom. Folkehelse er eit uttrykk for helsetilstanden i befolkninga, og korleis helse fordeler seg mellom ulike sosiale lag i befolkninga. Folkehelsearbeid vert definert som samfunnet sin samla innsats for å påverka faktorar som direkte eller indirekte fremjar helse og trivsel, og førebyggjer psykisk og somatisk sjukdom, skade eller liding, eller som vernar mot helsetruslar, samt arbeidar for ein jamnare fordeling av faktorar som direkte eller indirekte påverkar helse. Kommunen har ansvar for å fremja helse og førebyggja psykisk og somatisk sjukdom, og å setja i gong tiltak for å møta utfordringar for befolkinga i framtida. For å gjera dette må kommunen ha kunnskap og oversikt over utfordringar i kommunen på feltet og over faktorar som påverkar «helseomgrepet» i vidaste forstand. Folkehelse skal vera ein del av alle kommunale planar, m.a. samfunnsdelen av kommuneplan. Fylkeskommunen skal førestå regional planlegging av dette folkehelsearbeidet, og dessutan støtte kommunane i arbeidet. Dette ved blant anna å inngå partnarskap for folkehelse. Dei har også laga eit nettverk for folkehelsekoordinatorane, som er nyttige møtepunkt for desse. Fylkeskommunen har også prosjektmidlar. I partnarskap for folkehelse i Hordaland kan kommunen søkje om midlar til arbeidet, også saman med lag og organisasjonar. Kommunen tilsette Folkehelsekoordinator, fysioterapeut Kari Raunholm, som starta i jobben Det vart i tillegg oppretta ei tverr-sektoriell referansegruppe for arbeidet, for forankring av arbeidet og for å ha nokon å samhandla med i arbeidet. Gruppa bestod av rådmann, skulesjef, kommunelege, kultursjef og helse- og sosialsjef. Hausten 2012 var det prioritet 1 å arbeida ut ein Kommunehelseprofil for Fitjar. Saksopplysningar: Folkehelsekoordinatoren har arbeidd ut kommunehelseprofilen som no ligg føre. Arbeidet byggjer på tilgjengelege opplysingar frå helsestyresmaktene, fylkeskommunen, Side36

37 kunnskap frå lokale helse- og omsorgstenester samt kunnskap om faktorar og utviklingstrekk i lokalmiljøet. I rapporten vert det understreka at det er godt å bu og vekse opp i Fitjar. Men rapporten avdekkjer og nokre utfordringar, nokre som i befolkninga elles i landet, nokre som er særlege for Fitjar. Kommunen har også inngått «partnarskapsavtale» med fylket for 2013, ei ordning som no vert evaluert årleg. Vurdering: Rådmannen legg no fram rapporten for politisk handsaming, med ynskje om at den må vera med å danne grunnlag for vidare kommunal planlegging. I Folkehelselova vert det peika på prinsippet «helse i alt me gjer» og at det skal gjelda alle sektorane, barnehage-, skule-, bustad-, næring-, kultur-, teknisk-, i tillegg til helsesektoren. Vidare må ein ta med det som er positivt for Fitjar, samstundes som ein må leggje vekt på tiltak som kan snu utviklinga der kommunen har særlege utfordringar. Rapporten peikar her på mobbing i skulen, fråfall i vidaregåande skule, og uføretrygda mellom 18 og 44 år, der alle tala er høgare hjå oss enn både i kommunane rundt oss og resten av landet. Dette blir ei stor utfordring for oss. Elles vil Fitjar som elles i landet, ha utfordringar knytt til overvekt og fedme, der årsaka oftast skuldast inaktivitet. Dei ulike sektorane må planleggja tiltak som kan vera med å snu den negative utviklinga, og demma opp for enno meir utvikling av psykiske problem. Tiltak mot psykisk helse så tidleg som mogeleg er viktig, retta mot gravide og småbarns- foreldre, barnehage og skule. Ein må evaluera eksisterande tiltak og vurdera nye. Når det gjeld overvekt og fedme, har ein i helsestasjonen ved hjelp av søknad om statlege prosjektmidlar, eit prosjekt som arbeider med dette. Ein har søkt om vidareføring av dette prosjektet i 2013, og i tillegg eit nytt prosjekt som går på psykisk helse i skulen. Det må verta vurdert å styrka helsestasjonen og skulehelsetenesta fast i framtida. Det må også bli eit spørsmål om kva andre tiltak ein må setja inn i barnehage og skule. Det vert også saman med fylket og lag/organisasjonar og frivillegsentral, arbeida med ulike tiltak, eks. tursti prosjekt, treningskontaktar bl.a. Samarbeidet må styrkast og verta meir forpliktande i framtida. Ein ser også for seg interkommunalt samarbeid gjennom nettverket for folkehelse. Framlegg til vedtak: Utvalet for helse- og omsorg rår Kommunestyret til å ta «Folkehelseprofilen» til vitande. Utvalet ber om at rapporten må vera ein del av premissane for alle sektorvise tiltak. Det må prioriterast tiltak i åra framover for å snu utviklinga der kommunen vår har særlege utfordringar. Behandling i Utval for Oppvekst og omsorg : Helse- og sosialsjef Anne Berit Hovstad Johansen og folkehelsekoordinator Kari Raunholm orienterte om saka, og arbeidet vidare med folkehelse og førebyggjande tiltak i Fitjar kommune. Utvalet merker seg utfordringar som er nemnde i rapporten, og vil ta dette med i det vidare arbeidet sitt. Tilråding: (Samrøystes) Utval for oppvekst og omsorg rår Kommunestyret til å ta «Folkehelseprofilen» til vitande. Utvalet ber om at rapporten må vera ein del av premissane for alle sektorvise tiltak. Det må prioriterast tiltak i åra framover for å snu utviklinga der kommunen vår har særlege utfordringar. Side37

38 Atle Tornes Rådmann Side38

39 2013 KOMMUNEHELSEPROFIL KariRaunholm Folkehelsekoordinator Januar2013 Side39

40 Innhald side 1 Innleiing Folkehelse Folkehelsearbeid Folkehelsekoordinatoren sitt mandat Referansegruppe Statistikk Folkeauke og samansetting Einpersonshushaldning Låg inntekt Mobbing Fråfall i vidaregåande skule Uføretrygda år Grunnskule som høgaste utdanningsnivå år Røyking,kvinner Legemiddelbrukarar , kjønn samla, 0-74 år KOLS og astma, legemiddelbrukarar (45-74 år) Sjukehusinnlagde Høg og låg fødselsvekt Overvekt Ungdom og rusmidlar Tannhelse Folkeheseutfordringar i Fitjar Ressursar Helsegryta Kjelder Side40

41 1.0 Innleiing Det er godt å vekse opp og bu i Fitjar kommune. Befolkninga har generelt god helse, og dei fleste av oss vil kunne nyte mange gode leveår. Likevel avdekker denne rapporten nokre utfordringar. Dei fleste av desse utfordringane er ikkje spesielle for Fitjar kommune, men er faktorar som og er synlege i andre kommunar og landet elles. Formålet med denne rapporten er å identifisere risikofaktorar og utfordringar innanfor folkehelsefeltet i kommunen. Rapporten skal ligge til grunn for kommunal drift, planlegging og styring, og såleis sikre at prioriteringar skjer i tråd med dei utfordringane kommunen har. Den skal og ligge til grunn for prioriteringar i det praktiske folkehelsearbeidet. Statistikken som vert lagt fram er laga på bakgrunn av dei data som er tilgjengelige på «kommunehelsa statistikkbank» som Folkehelseinstituttet har publisert. Det er ikkje all tilgjengelig statistikk som er teken med, då det er gjort ei vurdering på førehand av referansegruppa kva dei meinte det var viktigast å fokusere på. Eg har teke med den statistikken som synest relevant for dei utfordringane me ser me har i kommunen. I tillegg er det undervegs fletta inn lokal kunnskap frå andre tenester i kommunen som støtter opp under statistikken, eller nyanserer den. Avslutningsvis ser ein nærare på dei utfordringane som Fitjar kommune har, og kva påverknad det kan ha for folkehelsa. I tillegg kjem den og med innspel om ressursar som finst i kommunen og korleis dei kan nyttast i folkehelsearbeidet. 2.0 Folkehelse : Folkehelse er eit uttrykk for helsetilstanden i befolkninga, og korleis helse fordeler seg mellom ulike sosiale lag i befolkninga. Den nye Folkehelselova frå 2012, slår fast at kommunen er pliktig til å utarbeide ei slik skriftleg oversikt over helsetilstanden i befolkninga, og positive og negative faktorar som kan verke inn på denne. Oversikta byggjer på tilgjengelege opplysningar frå helsestyresmaktene, fylkeskommunen, kunnskap frå dei kommunale helse- og omsorgstenestene, og lokalkunnskap om faktorar og utviklingstrekk i lokalmiljøet. Formålet med den nye lova er ikkje å setje i verk tiltak eller reparere etter at sjukdom og skade er oppstått. Ein må difor ha fokus på å redusere dei negative og/eller auke dei positive faktorane som påverkar folkehelsa, slik at ein førebygger sjukdom og skade. Ei brei samfunnsmessig tilnærming inneber at det vert teke omsyn til påverknadsfaktorar i alle samfunnssektorar. Prinsippet «helse i alt me gjer» skal gjelde i barnehage-, skule-, bustad-, kultur-, nærings-, og vegsektor, i tillegg til i helsesektoren. Folkehelselova byggjer på fem prinsipp: Utjamning Helse i alt me gjer Berekraftig utvikling Føre var prinsipp Medverknad 2 Side41

42 2.1 Folkehelsearbeid Befolkninga si helse er ei av dei viktigaste ressursane til samfunnet. Å ivareta innbyggarane si helse er ein viktig del av kommunen sitt ansvar. Målet med folkehelsearbeidet er fleire leveår med god helse for den einskilde og reduserte sosiale helseskilnader i befolkninga. Helsetilstanden i befolkninga er generelt god, men det er ei aukande sjukdomsutvikling knytt til livsstil og ein aldrande befolkning. Det vil framleis vere eit potensial i å fremje helse og førebygge sjukdom og for tidlig død. Det er store sosiale ulikskapar i levekår og levevanar, og dette medfører auka helseskilnader. Fysisk aktivitet, kosthald, røyking og bruk av alkohol og andre rusmiddel er i stor grad påverka av økonomiske og sosiale bakgrunnsfaktorar som den enkelte ikkje har valt. Tilgjengelegheit påverkar forbruk og inntak av usunn mat og drikke, og ernæringsomsyn gjer det nødvendig å sikre god tilgjengelegheit og tilgang på sunne alternativ. Befolkningsutviklinga stiller samfunnsplanlegginga overfor nye og store utfordringar. Dei næraste tiåra vil andelen eldre bli dobla, noko som blant anna fører med seg trong for tenester og tilrettelegging. Det gjer det nødvendig å ivareta og styrke befolkninga si helse og arbeids- og funksjonsevne. Dette er utfordringar som berre kan løysast ved å involvere dei fleste samfunnssektorar. Den norske befolkninga sett under eitt er blant dei minst fysisk aktive i Europa, og utviklinga går i negativ retning. Fysisk aktivitet kan medverke til å førebygge, utsette eller lindre kroniske sjukdommar, og gjennom planlegginga kan det leggjast gode rammer for auka aktivitet for alle grupper i befolkninga. Friluftsliv fremjar helse og trivsel og gir naturopplevingar, rekreasjon og høve til sosialt samvær. Alle bør difor ha tilgang til grøne nærområde, parkar og friluftsområde med god kvalitet. Tilgjengelegheit til større naturområde og tilrettelegging for ferdsel i jordbrukslandskap er og viktig. Gang- og sykkelvegar og stiar gjer det lettare å vere fysisk aktiv i kvardagen, og sikrar samtidig trygg og miljøvennlig ferdsel. Gode nærmiljø og muligheiter til å utøve fritidsaktivitetar er nødvendig for å sikre barn og ungdom gode levekår og trygge oppvekstmiljø. Fig.: Sosial helsemodell (Whitehead og Dahlgren, 1991) 3 Side42

43 2.2 Folkehelsekoordinatoren sitt mandat/arbeid : Folkehelsearbeidet er samfunnet sin samla innsats for å oppretthalde, betre og fremje folk si helse. Arbeidet må ta sikte på å redusere faktorar som medfører helserisiko, og auke faktorar/tiltak som fører til betre helse, slik at det vert mindre helseskilnader mellom ulike samfunnslag, etniske grupper og kjønn. Definisjonen av folkehelsearbeidet avgrensar seg difor til å gjelde tiltak mot heile befolkninga, som er basert på vurdering av påverknadsfaktorane. Avslutningsvis i denne rapporten trekkjer ein fram dei særlege utfordringane kommunen har, og som referansegruppa til arbeidet har vore einige om at ein skal fokusere nærare på. 2.3 Referansegruppe Referansegruppa i dette arbeidet har vore Atle Tornes (rådmann), John Karsten Raunholm (skulesjef), Tore Eikeland (kommunelege I), Bente Bjelland (kultur- og informasjonssjef) og Anne Berit H. Johansen (helse- og sosialsjef). 3.0 Statistikk 3.1 Folketalsauken i Fitjar, framskriving Årstal Alle aldrar Her ser ein tydeleg ei utfordring når det gjeld tal på eldre i Fitjar dei neste 30 åra. I gruppa frå 70 til 90 år vil talet bli meir enn dobla, slik prognosane syner per i dag. Dei nasjonale utfordringane er at me vert fleire eldre, og fleire lever med kroniske sjukdomar og fleire vert ramma av demens og kreft. Samstundes kan ein mindre del av befolkninga yta omsorg. Desse utfordringane vil og gjelde for Fitjar. På den andre sida kan ein og sjå på eldre som ein uvurderleg ressurs i eit samfunn. Her kan ein nytta deira kapasitet i f.eks. friviljug arbeid. 4 Side43

44 3.2 Einperson shushald Åleinebuande vert rekna for å vera ei potensielt utsett gruppe, både økonomisk, helsemessig og sosialt. Som ein ser av tabellen ovanfor så ligg Fitjar under landsgjennomsnittet, og kommunen skil seg ikkje ut samanlikna med nære kommunar. Ein tendens i samfunnet er at gruppa er svakt aukande, og at ein då kan anta det er ei veksande gruppe som vil ha helseutfordringar. (Folkehelseinstituttet 2011) Denne auken ser ein og er gjeldande i Fitjar. 5 Side44

45 3.3 Låg inntekt Figuren over syner prosentdel av personar i hushald med inntekt under 60 % av medianinntekt, rekna etter EU-skala. Årlege tal. Inntekt og økonomi er grunnleggjande påverknadsfaktorar for helse, og forsking har vist at det er ein samanheng mellom inntektsnivå og helsetilstand. Låg inntekt aukar sjansane for dårlig sjølvopplevd helse, sjukdom og for tidlig død. (Folkehelseinstituttet 2011) Inntekt og økonomi er grunnleggjande faktorar som påverkar helse. Likskap i fordelinga av økonomiske ressursar påverkar antakelig andre samfunnsmessige forhold positivt. Ein kan anta at stor økonomisk ulikskap i eit samfunn kan leia til auka kriminalitet, kulturelle forskjellar og politiske konfliktar mellom ulike grupper i samfunnet. Stor inntektsulikskap i ein kommune kan vere ein peikepinn på at det og er store sosiale helseforskjellar i kommunen. Dei siste 30 åra har alle inntektsgrupper i landet fått betre helse, men helsegevinsten har vore størst for personar med lang utdanning og høg inntekt. For eksempel har denne gruppa lengre forventa levetid enn personar med lågare utdanning og inntekt. Særlig dei siste ti åra har helseforskjellane auka, det gjeld både fysisk og psykisk helse, og både barn og vaksne. Utjamning av sosiale helseforskjellar er derfor en viktig målsetting i folkehelsearbeidet. (Folkehelseinstituttet, 2012) Blant dei med låg inntekt i Noreg er det ein sterk overrepresentasjon av minstepensjonistar, sosialhjelpsmottakarar, innvandrarar, langtidsledige, langtidssjuke og unge åleinebuande. Det er særlig barn med foreldre utanfor arbeidslivet, barn av einslege forsytarar og barn i barnerike innvandrarfamiliar som lever i låginntektshushald i Noreg. (NAV - Fattigdom og levekår i Norve 2012) Det ser ut som Fitjar sitt mål på inntektsulikskap er på landsgjennomsnittet. Ei uro for auke i sosial ulikskap for kommunen sine innbyggjarar er difor like reell her som for landet elles. 6 Side45

46 3.4 Mobbing 7. og 10. klasse Mobbing er ein vesentlig individuell risikofaktor for psykiske utfordringar og sjukdom. Barn som vert mobba har opptil sju gonger høgare risiko for psykiske plager som angst, depresjon, einsemd og rastløyse enn born som ikkje vert mobba. Blant barn og unge som vert mobba er og kroppslege helseplager, som hovudverk, ryggsmerter, "vondt i magen" og svimmelheit, dobbelt så vanlig samanlikna med andre barn. Jo oftare eit barn blir mobba, jo større er risikoen for helseplager. Samanhengen mellom mobbing og helseplager understrekar viktigheita av å førebygge mobbing i skolen. Dessutan er det viktig å følgje med på statistikk over andelen som har vore utsett for mobbing for å seie noko om korleis iverksette tiltak fungerer, og for å kunne driva lokalt kvalitetsforbetringsarbeid (Folkehelseinstituttet 2011) Som ein ser av statistikken over så kan det sjå ut som at Fitjar har ei større utfordring på dette feltet, både samanlikna med fylket og kommunane Stord og Bømlo. 7 Side46

47 3.5 Fråfall i vidaregåande skule Det er godt dokumenterte samanhengar mellom utdanningsnivå, materielle levekår og helse. Personar som ikkje har fullført vidaregåande utdanning er vel så utsett for levekårs- og helseproblem som dei som har valt å ikkje ta meir utdanning etter fullført ungdomsskule. (Folkehelseinstituttet 2011) Tala for Fitjar kan tyde på ei urovekkjande utvikling samanlikna med tala elles i Hordaland og tala for Stord og Bømlo. Sjølv om her kan vera fleire feilkjelder på såkalla «dropout», er det grunn til å tru at kommunen ligg reelt høgare på statistikken enn kommunar det er naturleg å samanlikna med. Dette vert støtta av NAV lokalt sine eigne tal. Dei opererer med eit tal på ca. 25 ungdomar / unge vaksne som dei ser klare utfordringar med når det gjeld utdanning og arbeid. 8 Side47

48 3.6 Uføretrygda år Gruppa uføretrygda er ei utsett gruppe både psykososialt og materielt. Omfanget av uføretrygd er ein indikator på helsetilstand (fysisk eller psykisk), men må sjåast i samanheng med næringslivet, utdanningsnivå og jobbtilbodet i kommunen. Grupper som står utanfor arbeidsliv og skule har i gjennomsnitt dårligare psykisk helse og meir usunne levevanar enn dei som er i arbeid. De siste ti åra har andelen som får sjukemelding og uføretrygd vore høgare i Noreg enn i andre OECD-land. Auka helseproblem i befolkninga kan ikkje aleine forklare dette. Årsakene til sjukefråvær og uførepensjon er vanskelege å fastslå. Ofte er dei samansette, og forhold som usikker arbeidssituasjon, nedbemanningar, livsstilsfaktorar og andre sosiale faktorar kan påverke sjukefråværet og andelen som søkjer uføretrygd. (Folkehelseinstituttet 2011) Som ein ser av tabellen så kan det sjå ut til at Fitjar har ei større utfordring når det gjeld uføretrygda i denne alderen, enn landet elles. 9 Side48

49 3.7 Grunnskule som høgaste utdanningsnivå, år Samanhengen mellom utdanningsnivå, materielle levekår og helse er godt dokumenterte. På kommunenivå er samanhengen mellom utdanningsnivå, arbeidsmarknad og helse meir komplisert. Når det gjeld utdanning og materielle levekår, er forholdet mellom anna avhengig av den lokale arbeidsmarknaden. Saman med kunnskap om arbeidsmarknaden i den aktuelle kommunen kan indikatoren antyde om det føreligg ei manglande tilpassing, som i sin tur kan utgjera eit levekårsproblem. (Folkehelseinstituttet 2011) 10 Side49

50 3.8 Røyking, kvinner Ved førstegongs svangerskapskontroll Røyking er ei av dei viktigaste årsakene til redusert helse og levealder. Røyking i svangerskapet kan seie noko om røyking hos kvinner i fertil alder. For resten av befolkninga er datagrunnlaget på røykevanar dessverre svært dårleg. Det er ein markert sosial gradient for dagleg røyking. Dess kortare utdanning, desto høgare del daglegrøykarar. Denne gradienten gjeld og for røyking i svangerskapet. Det er ei stor utfordring i folkehelsearbeidet å påverka denne forskjellen. Det er ikkje stor forskjell på Fitjar sine tal, og gjennomsnittet for Hordaland fylke og landet elles, men ein ligg noko over fylkesgjennomsnittet, og heilt på linje når det gjeld landet. (Folkehelseinstituttet 2011) 11 Side50

51 3.9 Legemiddelbrukarar , kjønn samla, 0-74 år Legemiddelbruk kan ikkje sjåast på som synonymt med førekomst av sjukdom i ein befolkning, men kan vera ein indikator. Dette gjeld i ulik grad for ulike legemiddel. For fleire sjukdomsgrupper har me manglande oversikt over utbreiinga. Bruk av legemiddel til behandling kan gi ei innsikt i problematikken rundt utbreiing av både sjukdom og kva risikofaktorar som ligg til grunn for sjukdom. Statistikken kan dermed bidra med verdfull informasjon for å få oversikt over helsetilstanden i befolkninga. Førekomsten av psykiske lidingar i Noreg er stabil, og er svært vanleg i befolkninga. Ca. ein tredel av vaksne har ei psykisk liding i løpet av eit år (inkludert alkoholmisbruk), mens 8 % av barn og unge til ei kvar tid har eit psykisk helseproblem. Sett under eitt er angstlidingar den vanlegaste psykiske lidinga hos både barn, unge og vaksne, følgt av depresjon. Auka dødelegheit, sjukmeldingar og uførepensjon er nokre av dei viktigaste følgjene av psykiske sjukdomar. Utbreiinga av hjarte- og karsjukdom kan gi informasjon om befolkninga sine levevanar. Det har vore nedgang i førekomst av hjerte- og karsjukdom de siste tiåra, men utbreiinga av risikofaktorar som røyking og fysisk inaktivitet tyder på at lidingane framleis vil ramme mange. Overvekt er ein viktig risikofaktor for utvikling av type 2-diabetes, og førekomst av type 2- diabetes kan difor gjenspegla befolkninga sine levevanar. (Folkehelseinstituttet 2011) Fitjar kommune ser ut til å ha dei same utfordringane her som i landet elles. 12 Side51

52 3.10 KOLS og astma, legemiddelbr ukarar (45-74 år) Om lag nordmenn har truleg KOLS, av disse har meir enn halvparten diagnosen utan å vite om det. Førekomsten er aukande, særleg blant kvinner. Hovudårsaka er røyking, som forklarer to av tre tilfelle, men arbeidsmiljø og arvelege eigenskapar spelar og ei rolle. Førekomst av KOLS aukar med aukande tobakksforbruk og tal på røykeår, og kan seie noko om røykevanar. Når det gjeld statistikk på sjukehusinnlagde og dødelegheit på grunn av KOLS, har Fitjar ikkje tilgjengelige data på det. (Folkehelseinstituttet 2011) Sjølv om Fitjar ligg under landsgjennomsnittet m.o.t. legemiddelbruk når det gjeld KOLS og astma, må ein gå ut frå at kommunen har dei same utfordringane når det gjeld sjukdomar relatert til f.eks. røyking. Verdas helseorganisasjon (WHO) har uttalt at KOLS ein av framtidas største utfordringar i folkehelsearbeidet. 13 Side52

53 3.11 Sjukehusinnlagde Sjølv om dødelegheita av skader og ulykker har gått nedover sidan 1950-talet er personskader etter ulykker framleis eit helseproblem, spesielt blant barn, unge og eldre. Blant eldre er hoftebrot spesielt alvorlig fordi det kan medføra redusert funksjonsevne og trong for hjelp, og dermed redusert livskvalitet. Blant ungdom og unge menn forårsakar trafikkulykker både redusert helse og tapte liv. Det ligg eit tydelig og stort potensial for førebygging av ulykker her. Sjukehusbehandla personskader viser berre omfanget av dei alvorlegaste ulykkesskadene. (Folkehelseinstituttet 2011) Fitjar har her dei same utfordringane som elles i fylket og landet, med ei litt større utfordring med omsyn til personskader etter ulykker. 14 Side53

54 3.12 Høg og låg fødselsvekt I tillegg til at høg fødselsvekt er ein risiko for sjølve fødselen, er den og ein risikofaktor for seinare overvekt, diabetes og ulike typar kreft. Årsaker til høg fødselsvekt er fleire, frå genetiske faktorar til forhold under svangerskapet (bl.a. mor si vekt). Låg fødselsvekt er ein vesentlig risikofaktor for barns utvikling og helse. Som en ser av statistikken, så ligg Fitjar noko over landsgjennomsnittet både når det gjeld høg og låg fødselsvekt. Fødselsvekta KAN altså seie oss noko om risikofaktorar for framtidig helse på individnivå. Overvekt og fedme er ei stor nasjonal utfordring, og fører til dårleg helse for stadig fleire i befolkninga. Ein reknar med at denne «epidemien» ikkje vil nå toppen i Noreg på mange år. Studiar syner og at det er skilnader på by og land, der det ser ut til at overvekt og fedme har ein større auke ute i distriktet enn i urbane strok. (Folkehelseinstituttet 2011) Overvekt og fedme hos barn og unge vil og gi store psykiske utfordringar for fleire. For å førebyggje denne utviklinga har helsestasjonane fått nye nasjonale retningslinjer for å måle og vege. Dette er viktig for å fange tidleg opp dei som treng tiltak, men og for å få eit sikkert tal på auken av overvekt hos barn og unge. Helsestasjonen skal ikkje stå aleine om det førebyggjande arbeidet. Dei fleste førebyggjande tiltak ligg utanfor helsestasjonen sitt ansvarsområde. Men helsetenesta er ein viktig premissleverandør og rådgjevar for andre sektorar som set i gang tiltak som skal vere positive for born og unge si utvikling og helse. I tillegg til foreldra, er det barnehage- og skulesektoren som kan ha stor påverknadskraft på barn og unge når det gjeld fysisk aktivitet og kosthald. God arealplanlegging i kommunen, der det blir tilrettelagt for fysisk aktivitet for alle aldersgrupper og der ein sørgjer for gang- og sykkelvegar og grøne lunger i nærmiljøa, er eit grunnleggjande helsefremjande tiltak 15 Side54

55 3.13 Overvekt Den siste publiserte barnevektstudien som Folkehelseinstituttet har gjort, syner ein urovekkjande auke i tal på overvekt. (Folkehelseinstituttet 2010) Når ein og veit at det kan sjå ut som det er ein tendens til at barn og unge utanfor urbane strok har større vektauke, må ein anta at Fitjar kommune og vil møta desse utfordringane i større grad enn før. Det er ikkje gjort målingar enno i kommunen som kan seie noko meir sikkert om overvekt og fedme blant barn og unge, men helsestasjonen følgjer dei nasjonale retningslinene for veging og måling. I tillegg har Fitjar helsestasjon fått ekstra midlar til å styrkje tenestene spesielt på dette området 16 Side55

56 3.14 Ungdom og rusmiddel i Fitjar Rapport frå Bergensklinikkane om ungdom og rusmiddel i Fitjar frå 2009 gir eit bilete av at det er mange som vel å ikkje bruka rusmiddel. Likevel er det nokre som syner høg rusåtferd. 36 % av jentene og 46 % av gutane i vidaregåande skule har vore tydeleg rusa 5 gonger eller meir i løpet av det siste halvåret, då undersøkinga vart gjort. Ei større utfordring er den høge andelen av ungdom som kjenner til andre ungdommar som køyrer i ruspåverka tilstand. Her er det sannsynlegvis eit problemområde som Bergensklinikkane tilrår å setja inn tiltak mot. Det er i den samanheng verdt å merke seg statistikk for personskader etter ulykker. Å køyra i ruspåverka tilstand er høgrisikoåtferd, og kan vera ei årsak til alvorlege ulykker med påfølgjande personskader. Ei lokal undersøking gjort våren 2012 gjort av ei SLT-arbeidsgruppe konkluderer med at ungdomsskuleelevane i Fitjar har generelt gode haldningar til rus. Ei mindre gruppe har debutert med alkohol, men størstedelen drikk ikkje. Av dei spurte svarer 43,5 % at dei har smakt alkohol, av desse svarer 33 % at dei har drukke ei alkoholeining. 36,8 % av dei spurte har drukke alkohol dei siste 3 månader. Dei fleste av desse har prøvd alle alkoholtypar. Av dei som har hatt ein alkoholdebut siste 3 månader, har ca. 20 stk. drukke slik at dei har kjent seg rusa 1 gong Tannhelse TANNHELSESTATISTIKK FITJAR KOMMUNE 5 ÅR % kariesfrie 12 ÅR DMFT 18 ÅR DMFT ,1 4, ,8 5, ,7 7,2 Kariesfrie: utan hol DMFT: gjennomsnittleg tal tenner med hol, fylling eller trekte Som ein ser synest tannhelsa dårlegare i 2012 enn dei to førre åra. Dette trur tannhelsetenesta i Hordaland fylkeskommune er fordi tannlegesituasjonen var svært usikker i 2010 og halve året Først dei siste 1 ½ åra har dei fått systematisk gjennomgang av pasientane i barne- og ungdomsgruppa der det har vore eit oppsamla behov for tannhelsetenester. Difor trur dei det vil ei betring i I tillegg har tannhelsetenesta undersøkt og behandla alle psykisk utviklingshemma, alle på sjukeheimen og alle dei har fått tilvist frå heimesjukepleia. Alle ungdomar i alderen år har fått tilbod om tannbehandling, og dei har gitt tilbod om undervising av tilsette i omsorgstenestene. (Hordaland fylkeskommune) Det me ikkje veit er kor mange som har nytta seg av tilbodet. 17 Side56

57 4 Folkehelseutfordringar i Fitjar Etter å ha gått igjennom og presentert relevant statistikk om kommunehelsa frå Folkehelseinstituttet ser ein nokre utviklingstrekk på fleire område som ein bør vera merksam på. Tala for mobbing i skulen, fråfall i vidaregåande skule og uføretrygda mellom 18 og 44 år er alle høgare enn for kommunane rundt oss og landet elles. Når ein og har kunnskap om at Nav lokalt er uroa over utviklinga av ungdom som fell ut av vidaregåande skule og arbeid, er dette ei stor utfordring for folkehelsa. Står ein utan utdanning og arbeid i dag, kan det vere viktigaste årsaka til framtidig dårleg helse. Psykiske lidingar utgjer i alle OECD-landa ein stadig større del av all sjukemelding og uføretrygding. Høgt sjukefråvær blant personar med psykiske lidingar er og dokumentert i fleire internasjonale studiar. Nesten kvar tredje person som er uføretrygda her i landet er det pga. psykiske lidingar (Betre føre var; Folkehelseinstituttet 2011) Psykiske problem er den viktigaste årsaka til at elevar droppar ut av vidaregåande skule. Dette kjem frem i rapport 6/2012 frå Nordisk institutt for studiar av innovasjon, forsking og utdanning (NIFU) Felles for psykiske og faglige vanskar er at det er både tid- og ressurskrevjande å ta tak i og rette opp. Denne innsatsen bør starte lenge før eleven byrjar i vidaregåande skule, og kan ikkje vere skulen sitt ansvar åleine, seier NIFU-forskarane. Dei trur mange lærarar føler seg makteslause når dei vert konfrontert med psykiske lidingar og vanskelege heimeforhold. En ny norsk studie peikar ut problem med skuleresultat og mobbing på skulen som viktige risikofaktorar for psykiske vanskar blant ungdom. Studien viser samstundes at det å vere saman med venner på fritida og å ha sosial støtte frå venner er dei viktigaste beskyttande faktorane blant dei som blei undersøkt. Jentene er mest sårbare for stress og problem i nære relasjonar. Foreldre er viktige for ungdomane, men forholdet deira til skule og vener såg ut til å vere viktigare for å forklare psykisk helse blant ungdom. (Folkehelseinstituttet 2012) Den psykiske helsa til små barn vert forma av den daglege omgangen med andre menneske. Barnehagar av høg kvalitet har ei rekke psykiske helsefremjande effektar for dei fleste barn. Alle førskulebarn bør difor ha eit barnehagetilbod som er lett tilgjengelig og økonomisk overkommelig. (Betre føre var - Folkehelseinstituttet 2011) Andre store risikofaktor for psykiske problem hos barn er mishandling av barn, mangelfull foreldredugleik og utfordrande foreldreoppgåver. Program for heimebesøk, styrking av foreldredugleik vert sett på som særs viktige i førebyggingsarbeidet. (Betre føre var Folkehelseinstituttet 2011) Fitjar vil og ha utfordringar som elles i landet når det gjeld overvekt og fedme. Kommunelege merkar ein auka førekomst av overvekt blant innbyggjarane. Ein trur at den viktigaste årsaka til vektauke blant befolkninga er auka inaktivitet. Dei siste nasjonale undersøkingane viser at timar skjermaktivitet (data, tv, mobil) er stadig aukande. Dei siste tala frå Helsedirektoratet syner at 15-åringar kan sitja opptil 40 timar i veka med skjermaktivitetar. Berre 50 % av 15-åringane har tilfredsstillande aktivitet, målt opp mot dei nasjonale tilrådingane på 60 minutt dagleg fysisk aktivitet for denne gruppa. Helsedirektoratet si kartlegging frå 2008 syner og tydeleg at barn og unge er meir inaktive i helgene enn i vekedagane. Helgene vert nytta i aukande grad til skjermaktivitetar, og dei tradisjonelle søndagsturane tapte terreng. Det er klare sosiale skilnader i aktivitetsnivået. Det er og verdt å merke seg at aktivitetstoppen er relatert til skule og organiserte aktivitetar på ettermiddag og kveld. Det er grunn til å spørje seg kvifor aktivitetsnivået er så lågt i fritida, og kvifor desse funna ser ut til å gjelda i Noreg og 18 Side57