Fakta om svevestøv i uteluft og helse

Transkript

1 Fakta om svevestøv i uteluft og helse - F HI Fakta om svevestøv i uteluft og helse I Noreg er konsentrasjonen av svevestøv høgast om vinteren. I store byar er vegtrafikk den viktigaste kjelda. Dei minste svevestøvpartiklane kan følgje med lufta ned i lungene. Her fører partiklane til reaksjonar som kan bidra til blant anna astmaanfall, bronkitt og hjarte- og karsjukdommar. Låge konsentrasjonar av partikkelforureining eller svevestøv ser ut til å ha større helseverknader enn det ein tidlegare trudde. Først og fremst er det befolkninga i større byar som er utsette. Både storleik, samansetnad og mengde støvpartiklar har betydning (sjå figur 1). Tidlegare blei svevestøvet ofte omtala som "sot" på grunn av målemetoden der ein nytta sverting av spesielle filter som mâlemetode. Definisjonar Minerulpnrtikler [erosjan/veislitasjej Forbrenningspartikler (diesel, ved, olje, industri] 0 Støvpartikler blir målt i mikrometer (pm) som står for tusendels millimeter. 0 Nemninga på svevestøv er PM som står for Particulate Matter: støvpartiklar. PM10-fraksjonen Dess lettare partiklane er, dess lengre tid svevar dei i lufta før dei fell ned. Derfor deler ein inn støvet etter såkalla aerodynamisk diameter slik at ein tek omsyn til både form og tettleik. Støvpartiklar med diameter på 10 um og mindre går inn i det som blir kalla for PM10-fraksjonen. Dette er ei samlenemning for partiklar der minst 50 prosent av partiklane har 1av6

2 Fakta om svevestøv i uteluft og helse - F HI ein diameter på 10 mikrometer eller mindre. Det er tre delfraksjonar i PM10: grovfraksjonen, finfraksjonen og den ultrafine fraksjonen. 0 Grovfraksjonen er partiklar mellom PM10 og PM2,5. På vinterstid i Noreg stammar det meste av støvet i grovfraksjonen frå slitasje av asfalt- og anna vegdekke. 0 Finfraksjonen PM2,5 er partiklar med diameter på 2,5 um og mindre. Dette er for det meste sot og andre partiklar frå ufullstendig forbrenning av bensin, diesel, olje, vedfyring og liknande. 0 Ultrafine partiklar PMOJ er partiklar på 0,1 um og mindre, og det meste kjem frå forbrenning. Ei viktig kjelde er dieselmotorar. PMOJ-partiklane finst berre i kort tid etter forbrenninga fordi dei raskt klumpar seg saman til PM2,5-partiklar. Større partiklar enn PM10 Det er og mykje svevestøv som er større enn PM10, men dette fell raskare til bakken. Dersom vi pustar inn slikt støv, kan det gi ubehag og plager frå nase, munn og biholer, men lite vil kome ned i lungene. Kvar kjem støvet frå? Svevestøvet er ei blanding av støv frå ulike kjelder, sjå også figur 2 nedanfor: 0 Forbrenningspartiklar blir danna ved ufullstendig forbrenning. Dei mest aktuelle partiklane er diesel- og bensineksospartiklar, i tillegg til vedfyringspartiklar. 0 Slitasjepartiklar frå vegdekke blir produserte i store mengder når bilar køyrer med piggdekk på vegar som ikkje er dekte av snø og is. I rushtidene, særleg på tørre vinterdagar, blir støvet kvervla opp. Strøing av vegane kan `og bidra til dette støvet. Vidare kan svevestøvet innehalde partiklar frå dekk og bremser. 0 Langtransporterte partiklar finst i lufta året rundt overalt i Europa. For det meste er dette sulfat, nitrat og langtransporterte forbrenningspartiklar som høyrer til det fine PMZÁ-støvet (sjå ovanfor). I Noreg utgjer dette opptil prosent av svevestøvet i store byar. Kor mykje svevestøv er det i lufta? Når ein skal vurdere kor mykje svevestøv det er i lufta, måler ein oftast mengde partiklar i mikrogram per kubikkmeter luft (ug/mi). Det blir ofte gjort målingar mange gonger i døgnet slik at ein kan rekne ut gjennomsnittet. 0 I område med lite forureining er mengda PMlo-støv ofte under 10 ug/m: i gjennomsnitt over døgnet. 0 I store byar og tettstader kan mengda PMlo-støv kome opp i ug/m3 luft i gjennomsnitt per døgn, men vanlegvis ligger nivået i norske byar no under 30 ug/mi. I dei verste timane om dagen kan derimot konsentrasjonen vere mykje høgare. gavó :51

3 Fakta om svevestøv i uteluft og helse - FHI Størst problem om vinteren Året rundt er det i bylufta både lokalprodusert og langtransportert svevestøv, men om vinteren kan asfalt- og annan slitasje på vegdekket saman med eksos føre til at konsentrasjonen av svevestøv aukar betydeleg. I kalde periodar kjem forureining frå vedfyring i tillegg. Verforhold og topografi har stor betydning for kor mykje svevestøv det er i lufta. På stille vinterdagar kan kald luft langs bakken hindre luftsirkulasjon (inversjonsverlag), og då kan luftforureininga bli særleg høg. Motsett vil nedbør og vind fjerne forureiningar. Helseskadar og svevestøv Bortsett frå storleiken har også form, overflateeigenskapar, kjemisk samansetnad og ph-verdien (surleiksgraden) betydning for korleis svevestøvpartiklane verkar på helsa. Støv frå asfalt og anna vegdekke er for det meste samansett av ulike mineral, medan forbrenningspartiklar består av sot eller karbonkjerner. Svevestøvet bind til seg andre komponentar, til dømes: 0 metall: jern, krom, kopar, nikkel, sink, arsen og vanadium 0 organiske stoff frå forbrenning, særleg PAH (polysykliske aromatiske hydrokarbon) 0 biologiske komponentar, blant anna allergiframkallande pollen, i tillegg til bakteriar og soppsporar Vi har ikkje nok kunnskap om kva for typar svevestøv som gir størst helseverknader, men svevestøv frå trafikk ser ut til å vere viktig. Dieseleksospartiklar er den partikkeltypen som er mest studert når det gjeld helseeffektar. Først og fremst er det svevestøv som er mindre enn 4-10 um som når ned i dei fmaste lungeforgreiningane, til den sona der gassutvekslinga med blodet skjer. Dette støvet er mest skadeleg for lungevevet. Ultrafine partiklar er også påvist i andre organ enn lunger, men det er usikkert kor mykje slike partiklar går over i blodsirkulasjonen. 3av6

4 Fakta om svevestøv i uteluft og helse - F H] a u.,- u"..., _ Lungesjukdom og hjarte- og karsjukdom Svevestøvforureining aukar risikoen for sjukdommar i luftvegane og hjarte- og karsystemet. Personar med astma, KOLS, lungefibrose og hjarte- og karsjukdom er særleg utsette. Svevestøvet kan sette i gong betennelsesreaksjonar i lungene, og dette ser ut til å vere sentralt ved lungesjukdom. Dessutan ser det ut til at dieseleksospartiklar kan forsterke allergiske reaksjonar. For hjarte- og karsjukdom er det usikkert kva for mekanismar som utløyser sjukdom. Reaksjonar i form av betennelse kan kanskje føre til at blodet lettare levrar seg, og eventuelt påverke hjartemuskelen direkte. Ein annan mogleg mekanisme kan vere at hjarterytmen blir forstyrra. Ein samleanalyse av europeiske befolkningsstudiar viser at kortvarig auke i PM10-konsentrasjonen har samanheng med lunge- og hjarte- og kardødsfall. Langvarige, auka gjennomsnittsnivå fører til at dødelegheita blir endå høgare enn ved kortvarig auke, men studiane er usikre med omsyn til kor stor auken er. For PM2,5 er det noko sikrare helsedata frå studiar med langvarig eksponering. Befolkningsstudiane tyder på redusert levetid for utsette grupper. WHO har berekna at for personar som blir utsette for auka mengder PM2,5 over lang tid, kan den gjennomsnittlege levetida bli korta ned frå nokre månader og opp til eit år. Utsette grupper Eldre og personar med hjarte- og karsjukdom, diabetes, astma og andre lungesjukdommar er særleg váre for svevestøv. I tillegg til underliggande sjukdom kan genetiske forskjellar ha betydning. Barn og unge er og ei sårbar gruppe. Enkelte studiar kan tyde på at eksponering for svevestøv påverkar fosterutviklinga. Utsette yrkesgrupper er sjåførar og andre som har arbeidsplassen sin langs trafikkerte vegar, i 4av6

5 Fakta om svevestøv i uteluft og helse - FHI garasjeanlegg eller i anna miljø med høg svevestøv-konsentrasjon. Tiltak som kan redusere svevestøv Fleire tiltak kan redusere konsentrasjonen av svevestøv i lufta, døme på dette er: 0 Ulike trafikktiltak 0 Partikkelfilter i dieselbilar og andre køyretøy (EU-direktiv) 0 Katalysatorar i bensinbilar 0 Piggdekkavgift og andre tiltak for å redusere bruken av piggdekk 0 Lågare hastigheit på vegane om vinteren 0 Reingjering av vegar 0 Salting med magnesiumklorid for å binde vegstøv 0 Fjernvarme i staden for vedfyring 0 Nye vedomnar med lågare utslepp Nasjonale kriteriar og grenseverdiar Luftkvalitetskriteriar er fastsette av Folkehelseinstituttet og Miljødirektoratet for å beskytte befolkninga mot helseskader. For svevestøv gjeld følgjande kriteriar: 0 Konsentrasjonen av PMlo-svevestøv bør ligge under 30 ug/mz per døgn og 20 pg/ma som årsmiddel 0 Konsentrasjonen for PMH-svevestøv bør ligge under 15 ug/ma per døgn og 8 tig/mg som årsmiddel Luftkvalitetskriteriane er baserte påhelsevurderingar og blir brukt som langsiktige mål. Grenseverdiar er heimla i Forureiningsforskrifta. Desse tar økonomiske og praktiske omsyn i tillegg til helsevurderingar. Nye, reviderte grenseverdiar vil bli innførte frå Følgjande grenseverdiar vil då gjelde: 0 Døgnmiddelverdien for PM10 kan ikkje vere over 50 ug/m3 meir enn 30 gonger pr. kalenderår 0 Årsmiddelverdien skal ikkje vere over 25 ug/m3 0 For PM2,5 skal årsmiddelverdien ikkje vere over 15 ug/m3 Når grenseverdiene overskridast, skal det setjast i gong tiltak for å redusere luftforureininga. Internasjonale retningslinjer EU har gitt ut direktiv for svevestøv i lufta. Del 3 i den norske F orureiningsforskrifta var tidlegere basert på desse. Dei nye norske grenseverdiane blir no noko strengare. 5av6

6 Fakta om svevestøv í uteluft og helse - F HI WHO: I 2006 kom Verdas helseorganisasjon (WHO) med nye retningslinjer for svevestøv. For PMH) er retningslinja sett til 50 ug/ms, medan for PM2,5 er den sett til 25 pg/maper døgn. Desse retningslinjene frå WHO er ikkje oppdaterte (per desember 2015) og skal reviderast. Forsking ved Folkehelseinstituttet Både eksperimentelle metodar og befolkningsstudiar vert nytta i forskinga ved Folkehelseinstituttet, men det blir nytta mesteksperimentelle metodar. Forskarane ser særleg på om metall, partiklar med polysykliske hydrokarbon (PAH) og andre svevestøvkomponentar kan gi betennelsesreaksjonar i lungene. I forskinga på helseeffektar blir det også undersøkt om det har betydning kvar svevestøvet kjem frå, om det for eksempel er partiklar frå dieseleksos, biodiesel eller vedfyring, og om det er nytta ulik forbrenningsteknologi. Formålet med forskinga er å identifisere komponentar som er ansvarlege for helseeffektar, og studere mekanismar som er involverte. Folkehelseinstituttet har også vore involvert i ein stor europeisk studie der det blant nna er gjort målingar av svevestøv i Oslo. I dette prosjektet har ein sett helseskader når svevestøvkonsentrasjonane har vore under grenseverdiane og eksponeringa har vart lenge. For eksempel gjeld dette nedsett fødselsvekt og auka dødelegheit hos vaksne. Referansar 0 Luftkvalitetskriterium: Verknaden av luftforurensning på helse, FHI rapport 20l3:9 O Air Quality Guidelines for Europe, 2nd Ed. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe WHO Regional Publications, European Series no FHI; Folkehelseinstituttet, 2014: Folkehelserapporten Helsetilstanden i Noreg (pdf) 0 FHI; Folkehelseinstituttet. Miljø og helse - kunnskapsbasen. Uteluft 0 WHO (2006): Air quality guidelines. Global update Particulate matter, ozone, nitrogen dioxide and sulfur dioxide. Copenhagen, Denmark: World Health Organization. «år.mn Om artikkelen: Kildehenvisning: Folkehelseinstituttet, Publisert: , endret: , 18:16 Faktaark fra Folkehelseinstituttet Skrevet av Marit Låg og Magne Refsnes, redigert av Hanna Hånes. 6av6