RAPPORT VEILEDNING. Vurdering av regulering og kontroll med tilgang til ammoniumnitrat. 15. juni 2012

Transkript

1 12 RAPPORT VEILEDNING Vurdering av regulering og kontroll med tilgang til ammoniumnitrat 15. juni 2012

2 Utgjeve av: Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (DSB) 2012 ISBN: ISBN Grafisk produksjon: Erik Tanche Nilssen AS, Skien

3 Vurdering av regulering og kontroll med tilgang til ammoniumnitrat 15. juni 2012

4 Innhald 1 Sammendrag Mandat og organisering Mandat Organisering av arbeidet Generelt om ammoniumnitrat og bruken av det i Noreg Mineralgjødsel Sprengstoff Etterfølgjande brukarar (nedstraumsbrukarar) Gjeldande nasjonale regulerings-, tilsyns- og kontrollordningar EUs forordning (EF) nr. 552/2009 avgrensar tilgangen på ammoniumnitrat Nasjonal regulering, tilsyns- og kontrollordningar Omsyn til helse og ytre miljø REACH-forskriften Krav til klassifisering, merking og emballering av stoff og stoffblandingar Ivaretakinga av tryggleiken til omjevnadene Brann- og eksplosjonsvernlova Sikker handtering av brannfarleg-, reaksjonsfarleg- og trykksett stoff Farleg stoff-forskrifta Sikker handtering av eksplosjonsfarleg stoff Eksplosivforskrifta Krav til transport Landtransportforskrifta Krav om å førebyggje og avgrense konsekvensane av storulukker Storulukkeforskrifta Krav til systematisk tryggingsarbeid Internkontrollforskrifta Omsyn til god kvalitet på gjødsel Forskrift om EF-gjødsel Omsynet til mattryggleik Forskrift om handel med gjødsel og kalkingsmiddel Internasjonal regulering Danmark Sverige Storbritannia Tyskland Nederland Arbeidsgruppa sine vurderingar og framlegg til tiltak Generelt om EØS rettslege skankar Oversikt over produkt Oversikt over produsent, importør og forhandlarar Oversikt over sluttbrukar og registrering av transaksjonar Legitimasjonskrav til kjøpar Lagring og oppbevaring Sikringstiltak ved transport Særskilt krav til merking av produkt Tilsyn Nasjonalt kontaktpunkt for rapportering av mistenkjelege transaksjonar Informasjons- og opplæringskampanje Behov for regelverksendringar Økonomiske, administrative og andre vesentlege konsekvensar av føreslegne tiltak... 35

5 1 Sammendrag EU har som eit ledd i kampen mot terror vedteke å leggje avgrensingar på kven som kan få tilgang til stoff eller stoffblandingar som inneheld 16 vektprosent eller meir nitrogen frå ammoniumnitrat ( 16 % N frå AN). Justisog beredskapsdepartementet (JD) har i den samanhengen gjeve Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (DSB) i oppdrag å greie ut om, og i kva utstrekning, det skal og kan etablerast strengare ordningar i Noreg knytt til tilgang til slike stoff og stoffblandingar. I arbeidet med å vurdere om Noreg skal og kan etablere strengare ordningar, vart det oppretta ei arbeidsgruppe med personar frå DSB, og ei ekstern ressursgruppe med representantar frå næringa, interesseorganisasjonar, styresmakter, forskingsmiljø og andre relevante aktørar, som arbeidsgruppa har brukt som diskusjons- og rådgjevingspartnarar. I arbeidet vart det teke utgangspunkt i ein del grunnleggjande prinsipp. Arbeidsgruppa har vurdert det som viktig at: Tiltaka ein gjer framlegg om skal medverke til å styrkje samfunnsoversikta over stoff og stoffblandingar med 16 % N frå AN med omsyn til import, produksjon, omsetning og sluttbrukar. Tiltaka ein gjer framlegg om skal medverke til auka samfunnstryggleik gjennom å gjere uynskte, villa handlingar vanskelegare, inkludert planlegging og gjennomføring av terroranslag ved bruk av AN. Tiltaka ein gjer framlegg om skal vere risikobaserte, dvs. at det skal vere ein logisk samanheng mellom krav som blir stilte til dei ulike aktørane og risikoen samfunnet står overfor. Tiltaka ein gjer framlegg om skal kunne gjennomførast ut frå ei overordna kost-nyttevurdering, og skal ikkje leggje urimelege bører på enkeltaktørar eller grupper. Arbeidsgruppa har i sine vurderingar lagt særleg vekt på om ein kan oppnå det ynskte tryggingsnivået gjennom bruk av andre strategiske verkemiddel enn krav i regelverk. Tiltaka som er føreslegne i denne rapporten er forsøkt sett i samanheng med dei tiltaka som vil vere relevante også for dei andre 14 kjemiske stoffa som kan brukast til å lage bomber, og der DSB skal levere ei vurdering innan 1. oktober For stoff eller stoffblandingar som inneheld 16 % N frå AN rår arbeidsgruppa til at desse tiltaka blir implementerte: Produktoversikt: Arbeidsgruppa rår til at det blir innført eit krav om at alle som importerer eller produserer stoff eller stoffblandingar som inneheld 16 % N frå AN skal deklarere dette til produktregisteret same kva mengd som er produsert eller importert, og uavhengig av bruksområde. Oversikt over importørar, produsentar, grossistar, forhandlarar og lager: Arbeidsgruppa rår til at det blir stilt krav om at alle importørar, produsentar, grossistar og forhandlarar av stoff eller stoffblandingar som inneheld 16 % N frå AN skal registrerast i DSB sitt register SamBas. Ved registrering av lager rår arbeidsgruppa til at eksisterande regulering blir oppretthalden. Legitimasjonskrav til kjøpar: Arbeidsgruppa rår til at det blir etablert krav om at kjøpar må kunne legitimere at han/ho er ein legitim brukar. Kjøparar må i ein salssituasjon kunne leggje fram tilfredsstillande legitimasjon for seljar. Arbeidsgruppa rår til at aktørar som alt har eit etablert kundeforhold til seljar blir unnatekne frå dette kravet. Registrering av alle transaksjonar: Arbeidsgruppa rår til at alle transaksjonar som involverer stoff eller stoffblandingar som inneheld 16 % N frå AN skal registrerast, og at registeret skal oppbevarast av seljar i minimum 3 år. Arbeidsgruppa rår vidare til at desse registera til kvar tid skal kunne gjerast tilgjengelege for tilsynsorganet. Sikring av lager: Arbeidsgruppa rår til at det blir innført krav om fysisk sikring av lager, men at krava til lager der det blir oppbevart stoff eller stoffblandingar med 16 % < 28 % N frå AN blir mindre omfattande enn for lager med stoff eller stoffblandingar med 28 % N frå AN. Arbeidsgruppa rår til at jordbrukarar blir unnatekne frå det generelle kravet om fysisk sikring av gjødsel som inneheld mellom 16 % og 28 % N frå AN. Sikring av transport: Arbeidsgruppa rår til at aktørar gjer ei vurdering før dei inngår avtalar om transport, og berre bruker transportørar som er tilfredsstillande identifiserte til transport av stoff eller stoffblandingar som inneheld 16 % N frå AN, og som 3

6 ikkje er klassifiserte som farleg gods. For stoff eller stoffblandingar som er klassifiserte som farleg gods, gjer ein framlegg om at gjeldande regelverk ikkje blir endra. Merking av produkt: Arbeidsgruppa rår til at det blir innført krav om at importørar og produsentar skal merkje stoff eller stoffblandingar som inneheld 16 % N frå AN særskilt før dei blir tilbydde på den norske marknaden. Merkinga skal vise at det er restriksjonar på kven som kan få tilgang til stoffet eller stoffblandinga. Kontaktpunkt for rapportering av mistenkjelege transaksjonar: Arbeidsgruppa rår til at det blir oppretta eitt kontaktpunkt med eitt telefonnummer og éi e-postadresse, for rapportering av mistenkjelege førespurnader og mistenkjelege transaksjonar, og for tjuveri av stoff eller stoffblandingar med 16 % N frå AN. Dette kontaktpunktet skal vere eit politiorgan. Informasjons- og opplæringskampanje: Arbeidsgruppa rår til at informasjonskampanjar og haldningsskapande arbeid blir eit sentralt verkemiddel for å bli meir årvakne både i næringskjeda og i samfunnet generelt når det kjem til uynskte villa handlingar som involverer stoff eller stoffblandingar som inneheld 16 % N frå AN. Arbeidsgruppa rår til at det også blir utvikla rettleiarar der ein konkretiserer forventningane til aktørar som dei føreslegne tiltaka vedkjem. Tilsyn: Arbeidsgruppa rår til at styresmaktene prioriterer tilsyn retta mot aktørar som importerer, produserer, omset, forhandlar eller er brukarar av stoff eller stoffblandingar som inneheld 16 % N frå AN. Nye aktørar som etablerer seg, og som kan få tilgang til desse stoffa, bør prioriterast i framtidige tilsyn. Det er i dag fleire ulike instansar som fører slikt tilsyn. Arbeidsgruppa har i sine tilrådingar i størst mogleg grad forsøkt å byggje på eksisterande regime. Endringar av regelverk: Arbeidsgruppa rår til at ein går gjennom og oppdaterer regelverk slik at det er i samsvar med dei føreslegne tiltaka. Arbeidsgruppa rår til at strafferamma i brann- og eksplosjonsvernlova blir heva. Dei føreslegne tiltaka er ei blanding av teknologiske, organisatoriske og menneskelege tiltak. Arbeidsgruppa rår til at dei føreslegne tiltaka må vurderast i ein samanheng, og ikkje enkeltvis, då det er summen av tiltaka som vil medverke til auka samfunnstryggleik gjennom å gjere uynskte, villa handlingar ved bruk av ammoniumnitrat vanskelegare. Dei føreslegne tiltaka vil innebere økonomiske og administrative konsekvensar. 4

7 2 Mandat og organisering 2.1 Mandat EU har som eit ledd i kampen mot terror vedteke forordning (EF) nr. 552/2009, som legg avgrensingar på kven som kan få tilgang til stoff eller stoffblandingar som inneheld 16 vektprosent eller meir nitrogen frå ammoniumnitrat ( 16 % N frå AN). Gjennom EØSavtalen og REACH-forskrifta 1 er avgrensinga på omsetning av ammoniumnitrat gjort til ein del av norsk rett 17. november Avgrensinga inneber at det berre er profesjonelle brukarar som kan få tilgang til stoff eller stoffblandingar som inneheld 16 % N frå AN (dette tilsvarer ca. 45 % ammoniumnitrat i ei blanding). Desse gruppene er definerte som profesjonelle brukarar: Etterfølgjande brukarar og distributørar, medrekna fysiske eller juridiske personar med løyve til å erverve eksplosivar i samsvar med forskrift 26. juni 2002 nr. 922 om håndtering av eksplosjonsfarlig stoff. Jordbrukarar til bruk ved jordbruksverksemd, anten på heiltid eller deltid og ikkje nødvendigvis i forhold til arealet av landområdet. Fysiske eller juridiske personar med ervervsmessig verksemd slik som hagebruk, plantedyrking i drivhus, vedlikehald av parkar, hagar eller sportsanlegg, skogbruk eller andre liknande aktivitetar. Ammoniumnitrat inngår i ulike konsentrasjonar i gjødsel. Avgrensinga inneber blant anna eit forbod mot å omsetje gjødsel med 16 % N frå AN til privatpersonar eller andre enn dei som er nemnde ovanfor. Justis- og beredskapsdepartementet gav 17. februar 2012, DSB i oppdrag å setje ned ei arbeidsgruppe som innan 15. juni 2012, skulle gje ei utgreiing om og i kva utstrekning det skal og kan etablerast strengare ordningar i Noreg knytt til tilgangen på ammoniumnitrat. DSB skulle i den samanhengen: Gjere greie for gjeldande norsk regulering av tilgang til ammoniumnitrat. 1 Forskrift 30. mai 2008 nr. 516 om registrering, vurdering, godkjenning og begrensning av kjemikalier vedlegg XVII punkt 58 Gjere greie for og vurdere dagens tilsyns- og kontrollordningar med tilgang til ammoniumnitrat. Føreslå eventuelle endringar i dagens tilsyns- og kontrollordningar og behov for justeringar i gjeldande regelverk. For aktuelle tiltak skulle det gjerast ei vurdering av EØS-rettslege skrankar og kost-/nyttevurderingar. Blant anna skulle behovet for endringar vegast opp mot etablering av uforholdsmessige avgrensingar i tilgang til kjemikaliar for dei som har legitimt behov. Søkje informasjon og kunnskap på brei basis og ha dialog med relevante fagpersonar og kompetansemiljø. Gjere greie for dei økonomiske, administrative og andre vesentlege konsekvensar av føreslegne tiltak. 2.2 Organisering av arbeidet I samband med utgreiinga vart det oppretta ei arbeidsgruppe frå fagmiljøet i DSB. Det vart også etablert ei ekstern ressursgruppe som arbeidsgruppa har brukt som diskusjons- og rådgjevingspartnar. Ressursgruppa har vore breitt samansett og har bestått av representantar frå næringa, interesseorganisasjonar, styresmakter, forskingsmiljø og andre relevante aktørar. Desse vart inviterte til å delta i ressursgruppa med opp til to representantar: Bransjerådet for fjellsprengning Fiskå Mølle Forsvarets forskningsinstitutt (FFI) KRIPOS Landbruks- og matdepartementet (LMD) Mattilsynet Norges Bondelag Norgesfôr Norske anleggsgartnere - miljø og landskapsentreprenører Norske Felleskjøp Norsk Bonde- og Småbrukarlag Norsk Gartnerforbund Norsk Industri Norsk Landbruksrådgivning 5

8 Politidirektoratet (POD) Politiets bombegruppe Politiets sikkerhetstjeneste (PST) Produktregisteret/ Klima- og forurensningsdirektoratet (Klif) Toll- og avgiftsdirektoratet (TAD) Yara International ASA Yara Norge AS Representantar frå Norgesfor og Norsk Gartnerforbund takka, av kapasitetsomsyn, nei til å delta i ressursgruppa. Fiskå Mølle og Norske anleggsgartnere - miljø og landskapsentreprenører har ikkje svart på invitasjonen. Arbeidsgruppa har vore ansvarleg for arbeidet med utgreiinga. Arbeidsgruppa har i hovudsak bestått av representantar frå DSBs avdeling for næringsliv, produkt og farlege stoff (NPF). Avdelingsleiar Siri Hagehaugen har vore prosjektleiar og rapportert til avdelingsdirektør i NPF Torill Tandberg. DSBs direktørgruppe har vorte orientert om arbeidet i dei ordinære direktørmøta. Safetec Nordic AS har vore til hjelp med prosess-støtte. 18. april 2012 vart det gjennomført eit heildagsmøte i DSB der arbeidsgruppa og ressursgruppa, med unntak av Kripos og POD, deltok. Temaet for møtet var utgreiinga og diskusjon av potensielle tiltak. Utkast til rapport har vorte sendt på høyringsrunde til ressursgruppa, og desse har fått høve til å kome med innspel. Enkelte i ressursgruppa understreka at fristen for tilbakemelding på høyringsutkastet var kort. Dette kom av den korte fristen DSB vart gjeven for å ferdigstille utgreiinga. DSB står ansvarleg for vurderingane og framlegg til tiltak som blir presenterte i rapporten. 6

9 3 Generelt om ammoniumnitrat og bruken av det i Noreg Ammoniumnitrat er eit salt beståande av ammoniumog nitration. I romtemperatur er det eit krystallinsk fast stoff med kjemisk formel NH 4 NO 3. Industrielt blir ammoniumnitrat vanlegast framstilt ved ein reaksjon mellom ammoniakk og salpetersyre. Ammoniumnitrat er klassifisert som eit oksiderande stoff, noko som inneber at det medverkar til raskare forbrenning av brennbare stoff. Når ammoniumnitrat inngår i ein detonasjon, reagerer ammoniumnitrat også med seg sjølv. Denne eigenskapen gjer at ammoniumnitrat er meir eigna til bruk i sprengstoff enn mange andre oksiderande stoff. Dei viktigaste bruksområda for ammoniumnitrat er som ingrediens i gjødselprodukt og som ingrediens i sprengstoff til bergsprenging. Det er også nokre andre bruksområde slik som produksjon av lystgass (dinitrogenoksid), i isposar (cold packs) for idrettsskadar, produkt for sotreinsing og i enkelte typar industri. Dei sterke oksiderande eigenskapane stiller krav til at ammoniumnitrat med høg konsentrasjon ikkje er ureina av andre stoff. Det har vore fleire store eksplosjonar gjennom historia, der ureina ammoniumnitrat har detonert og ført til tap av liv og store øydeleggingar. Røynslene frå desse eksplosjonane har ført til strenge krav, blant anna til reinleiken på ammoniumnitrat. Det er på grunn av desse krava trygt å transportere, oppbevare og handtere ammoniumnitrat og ammoniumnitrathaldige produkt dersom ein tek enkle forholdsreglar. I terrorhandlingar er bomber baserte på ammoniumnitrat brukt ved fleire høve, blant anna i angrepet på regjeringskvartalet i Oslo 22. juli Produksjon av slike bomber krev kunnskap om kva type ammoniumnitrat som er eigna og kva andre kjemiske stoff som er naudsynte for at bomba skal kunne detonere. Sjølve tilverkinga er risikofylt og primæreksplosiva som blir tilverka, er ofte svært ustabile. Dei som tilverkar og handterer desse heimelaga primæreksplosiva utset seg derfor for ein stor risiko, og fleire har omkome i samband med slik tilverking. 3.1 Mineralgjødsel For å kunne vekse treng plantar næringsstoff. Det er i hovudsak om lag 17 næringsstoff ein reknar som naudsynte for normal vekst og utvikling av plantar. Næringsstoff finst naturleg i jordsmonnet, men ei effektiv dyrking krev tilførsel av desse næringsstoffa. Mineralgjødsel er derfor heilt naudsynt for ein effektiv matvareproduksjon i verda. Nitrogen (N), fosfor (P) og kalium (K) er viktige makronæringsstoff som plantar treng i relativt store mengder. Ammoniumnitrat er ei svært viktig kjelde til nitrogen, og ei rein ammoniumnitratgjødsel vil ha ei NPK-oppføring , der talet 34 viser at gjødsla inneheld 34 % nitrogen. Det europeiske landbruket er i stor grad basert på ammoniumnitrathaldig gjødsel. Gjødsling med urea er ikkje rekna som noko godt alternativ i Noreg ut frå klimaomsyn. Urea er mindre miljøvenleg då det lett blir frigjort større mengder nitrogenhaldige klimagassar til atmosfæren. Urea er også eit stoff som kan brukast som råstoff i tilverking av heimelaga bomber. Det blir i dag omsett ca tonn mineralgjødsel i Noreg per år, der ca tonn er importerte. Om lag tonn er ammoniumnitrathaldig gjødsel med 16 % N frå AN. I Noreg er det registrerte føretak innanfor jordbruksnæringa som potensielt har behov for mineralgjødsel. Hovuddelen av mineralgjødsla som blir brukt i Noreg, inneheld mellom 16 og 27 % N frå AN. Dette blir i hovudsak brukt i samband med dyrking av gras og korn. Det blir berre omsett om lag tonn mineralgjødsel med 34 % N frå AN. Slik gjødsel blir i hovudsak brukt av dei som har husdyr, for å komplettere naturgjødsla. Mineralgjødselomsetninga i Noreg skjer hovudsakleg (ca. 90 %) gjennom Yaras åtte grossistar og anslagsvis forhandlarar (Felleskjøpet) som sel gjødsel via sju store gjødselterminalar eller distribusjonslager. I tillegg er det noko importverksemd med eigne agentar/distribusjonsnett. All mineralgjødsel som blir omsett i Noreg skal vere 7

10 registrert hjå Mattilsynet. Utkøyring av gjødsel frå terminal til brukarane tilsvarer i storleik transportar (å ca. 30 tonn). Leveransar til enkeltbrukarar kan variere frå eitt tonn opp til 500 tonn. Av omsyn til kostnader og logistikkforhold som lager- og transportkapasitet, blir over 50 % av mineralgjødsla levert til jordbrukarane i perioden juli desember. Andre brukarar av mineralgjødsel er blant anna veksthusprodusentar, anleggsgartnarar, planteskular, skogplanteskular, parkansvarlege, golfbaner o.l. Undersøkingar tyder på at desse aktørane kan ha noko behov for mineralgjødsel med 16 % N frå AN. Arbeidsgruppa har vore i kontakt med fleire verksemder som sel gjødsel med 16 % N frå AN til desse aktørane. Etter det arbeidsgruppa har fått opplyst går sal av slik gjødsel føre seg til aktørar som er registrerte i kunderegister. Det føregår ikkje sal til privatpersonar. Dei fleste arbeidsgruppa har vore i kontakt med, har elektroniske kunderegister der organisasjonsnummer til føretaket som kjøper gjødsel blir registrert. Verksemdene informerte om at dei kan gje opp kven dei har selt kva type gjødsel til og når. Somme gav opp at dei har slutta med kontantsal av slik gjødsel og at alle kjøp blir fakturerte. I samband med kartlegginga er det avdekt manglande medvit hjå enkelte verksemder knytt til sal og lagring av gjødsel med 16 % N frå AN. Hjå ein del aktørar er det manglande kunnskap om kva konsentrasjon det er av AN i den gjødsla dei sel. Det er også lite fokus på sikker lagring. Arbeidsgruppa vil presisere at kartlegginga har avgrensa seg til eit utval verksemder, men arbeidsgruppa meiner ho gjev eit representativt bilete av sal og lagring av gjødsel. 3.2 Sprengstoff I tillegg til mineralgjødsel er eit av hovudbruksområda for ammoniumnitrat produksjon av sprengstoff. Sprengstoffbransjen er strengt regulert i Noreg gjennom krav om løyve i heile kjeda, frå produksjon til destruksjon. Alle som lovleg kan handtere sprengstoff i Noreg, skal vere å finne i DSB sitt register SamBas. Ammoniumnitrat som blir brukt til å lage sprengstoff er av ein spesiell kvalitet som gjer det spesielt godt eigna til tilverking av sprengstoff. Denne typen AN blir seld til person eller verksemd som har løyve frå DSB til å tilverke eksplosiv. Det er likevel i dag ikkje noko forbod mot at slik AN kan seljast til andre profesjonelle brukarar, slik som veksthusprodusentar som tilset AN i vatningssystem. I Noreg blir det ikkje produsert patronert sprengstoff. I dag bruker ein i større grad såkalla bulksprengstoff. I samband med produksjonen av bulksprengstoff bruker sprengstoffbransjen ammoniumnitrat med høgt innhald av nitrogen, såkalla teknisk AN, med eit nitrogeninnhald på 33,5 34,5 %. Dei seinare åra har det vore ein sterk auke i bruken av bulksprengstoff der ulike AN-emulsjonar utgjer hovudingrediensen. Dei ulike AN-emulsjonane blir fyrst sprengstoff i den augneblinken dei blir blanda med andre stoff, eksempelvis olje, diesel eller eit gassemiddel. Slik blanding går føre seg med spesialutstyr, mobil lade- og tilverkingseining, på den staden sprengingsarbeidet skal utførast. ANFO er ei form for sprengstoff basert på ammoniumnitrat og fyringsolje. Det blir produsert i Noreg og kan leverast i bulk eller i sekker direkte til brukar i form av små korn. ANFO er eit stabilt og handteringssikkert sprengstoff. Ein reknar at om lag 10 % av den nasjonale omsetninga av sprengstoff er patronert sprengstoff, medan % er ANFO i bulk og % er emulsjonar som blir gjorde til sprengstoff på sprengingsstaden. Det er i hovudsak 5 leverandørar av sprengstoff i Noreg. Yara er den største leverandøren av ammoniumnitrat til desse produsentane i dag. AN blir importert frå Sverige og transportert til Noreg, anten av Yara sjølv, eller av produsentane. Ammoniumnitratprodukta som blir brukte til sprengstoffproduksjon, blir i hovudsak lagra innelåst på produksjonsstaden. Desse blir anten lagra i eksplosivlager eller i tankar. ANFO blir levert direkte til brukarane, medan AN-emulsjonar blir produserte på slurrystasjonar som er lokaliserte rundt i Noreg, og deretter distribuert ut til brukarane. Slurrystasjonane ligg spreidd geografisk for å gjere det enklare med forsyning og påfylling av produkt ut til kundane. Det finst i overkant av 10 slurrystasjonar i Noreg fordelt på dei ulike produsentane. Gjeldande regelverk for produksjon av sprengstoff er i stor grad skrive med tanke på produksjon av patronert sprengstoff, og tek ikkje i tilstrekkeleg grad høgd for dagens produksjon og bruk av bulksprengstoff. DSB har derfor sett i gang eit arbeid med å sjå på reguleringa av alle forhold knytte til handtering av bulksprengstoff. Dette kjem også fram som ein styringsparameter i tildelingsbrevet frå Justis- og beredskapsdepartementet til DSB for 2012, der det heiter: DSB skal vurdere om reguleringen knyttet til mobile enheter for produksjon av sprengstoff er hensiktsmessig etter sikkerhets- og sikringsmessige forhold. 8

11 DSB ynskjer derfor spesielt å sjå på tryggleiken ved lagring og bruk av mobile lade- og tilverkingseiningar for bulksprengstoff, og i tillegg utfordringar knytte til utleige av slike einingar til bergsprengjarar. Det er også utfordringar både med omsyn til tryggleik og sikring ved bruk av slike lade- og tilverkingseiningar i tettbygde strok. DSB førebelse konklusjonar på dette arbeidet er at det er behov for: Klare og grunnleggjande krav til det å vere verksemd som tilverkar sprengstoff, relatert til både kompetanse, rutinar, prosedyrar og anleggsfasilitetar. Klarare regulering av ansvar og plikter både ved utleige/leige av mobile lade- og tilverkingseiningar, medrekna vedlikehaldskrav. Fysiske sikringskrav ved oppbevaringa av AN og ANemulsjonar, slik som krav til gjerde, alarm og telt. Krav til tryggingsavstandar ved oppbevaring av AN og AN-emulsjonar. At oppbevaringsstadene skal vere registrerte i SamBas. Då DSB alt er i gang med å vurdere alle forhold knytte til korleis eksplosivnæringa handterer AN-basert sprengstoff, går ikkje arbeidsgruppa nærare inn på dette i denne utgreiinga. Arbeidsgruppa rår likevel til at DSB gjev dette arbeidet prioritet slik at dei naudsynte forskriftsendringane kan bli vedtekne og setjast i kraft i Etterfølgjande brukarar (nedstraumsbrukarar) REACH-forskrifta definerer ein etterfølgjande brukar, også kalla nedstraumsbrukar (downstream user), som ein profesjonell brukar med legitim rett til å kjøpe stoff eller stoffblandingar. Ei verksemd er ein etterfølgjande brukar dersom ho bruker eit stoff, åleine eller i ei stoffblanding, i ein yrkessamanheng. Ein forbrukar er dermed ikkje ein etterfølgjande brukar. Omgrepet etterfølgjande brukar femner alle profesjonelle brukarar med legitim rett til å kjøpe stoff eller stoffblandingar som inneheld 16 % N frå AN bortsett frå dei som er omtalte i kapittel 3.1 og 3.2. Arbeidsgruppa har utført ei kartlegging, som ein del av oppdraget, for å avdekkje eventuelt andre profesjonelle brukarar og bruksområde. Aktuelle profesjonelle brukarar og produkt er: Isposar Sotreinsing Analyselaboratorium Sponplater Desinfeksjonsmiddel Lystgassproduksjon Vassreinsing Isposar: Ammoniumnitrat blir brukt i isposar (cold packs). Når ein blandar AN med vatn skjer det ein reaksjon som gjev frå seg kulde, og som gjer det eigna til isposar, som blir brukte ved idrettsskadar, hevingar i muskulaturen og liknande. I Sverige var den heimelaga bomba, som eksploderte i Stockholm i desember 2010, basert på AN frå isposar. Sverige har fått i oppdrag frå EUs kjemikaliebyrå ECHA å greie ut korleis dei enkelte medlemslanda vurderer kven i idrettsverda som er å rekne som profesjonelle brukarar. Dette i relasjon til at profesjonelle brukarar har rett til bruk av stoff eller stoffblandingar med 16 % N frå AN. Det er vanskeleg å sjå at eit produkt som isposar kan vere i marknaden utan å vere tilgjengeleg for privatpersonar. Ein idrettsklubb for profesjonelle utøvarar kan i prinsippet reknast som ei næringsverksemd, og såleis kunne bruke isposar som inneheld 16 % N frå AN. Dei vil då måtte ha isposane innelåst og etablere rutinar for fullstendig oversikt over alle isposane som blir brukte. Men sjølv her vil det vere vanskeleg med eit system som sikrar full kontroll. I Noreg vil dei fleste idrettsklubbar ha ei organisering som gjer at det vil vere svært vanskeleg å ha full kontroll på isposar som blir brukte. Arbeidsgruppa rår til at isposar som inneheld 16 % N frå AN ikkje kan seljast i detaljhandelen slik som i dag. Når det gjeld kven i idrettsverda som er å rekne som profesjonelle brukarar, rår arbeidsgruppa til at ein avventar vurderinga frå ECHA før det blir konkludert. Sotreinsing: Det finst produkt i marknaden som inneheld ammoniumnitrat i vasshaldig løysning og som blir brukt til reinsing av sot frå røyk frå skipsmotorar. Dette for å auke brenseleffektiviteten ved å fjerne sot frå forbrenninga, men også for å hindre danning av syre som kan føre til korrosjon på varmevekslarar og andre delar. Det er aktuelt å stille krav til sikring knytt til bruk og lagring av slike løysningar av AN. Analyselaboratorium: Ulike analyselaboratorium vil ha behov for ammoniumnitrat. Arbeidsgruppa er kjend med at det generelt er streng kontroll frå leverandørane si side ved slike sal. Det er blant anna krav om at sluttbrukar må dokumentere bruken av kjemikala dei kjøper, og at dei er eit seriøst laboratorium. Det vil derfor kunne vere vanskeleg for privatpersonar å få kjøpt AN eller andre kjemikal direkte frå norsk leverandør. 9

12 Ammoniumnitrat blir også brukt på laboratorium knytt til skular og universitet der studentar vil kunne ha tilgang til kjemikalet. Arbeidsgruppa er ikkje kjend med om rutinane for bruk og lagring av AN på slike laboratorium er innskjerpa, og ser behov for informasjonskampanjar overfor denne sluttbrukargruppa, til dømes i samarbeid med Utdanningsdirektoratet. Dette vil også vere aktuelt i samband med avgrensingar på andre kjemikal som kan brukast til å lage bomber. Arbeidsgruppa vil kome nærare inn på dette i utgreiinga som skal leverast innan 1. oktober Sponplater: Ammoniumnitrat blir brukt som kjemikal i produksjon av sponplater, der det inngår i limet som blir brukt i produksjonen. Slik produksjon vil gå føre seg i næringsverksemd som med enkle tiltak kan sikre at privatpersonar ikkje får tilgang til AN. Desinfeksjonsmiddel: Desinfeksjons- og reingjeringsmiddel som blir brukte innanfor næringsmiddelindustri kan innehalde ammoniumnitrat. Arbeidsgruppa er ikkje kjend med omfanget av bruken eller korleis lagring av AN går føre seg. Lystgassproduksjon: Ammoniumnitrat blir brukt til produksjon av lystgass. Slik produksjon går ikkje lenger føre seg i Noreg. Vassreinsing: Ammoniumnitrat kan også brukast til gjødsling i biologisk reinsetrinn i vassreinseanlegg. Dette produktet kan kome på marknaden i Noreg i løpet av året. Vassreinseanlegg er likevel gjerne avlåst og lite tilgjengeleg for privatpersonar. 10

13 4 Gjeldande nasjonale regulerings-, tilsyns- og kontrollordningar 4.1 EUs forordning (EF) nr. 552/2009 avgrensar tilgangen på ammoniumnitrat EU har som ei oppfølging av handlingsplanen mot terror vurdert behovet for strengare regulering av tilgang på farlege stoff som kunne brukast til å lage eksplosiv, eller bomber. Ei lang rekkje stoff har vorte vurderte og det fyrste stoffet det er lagt avgrensingar på, er stoff eller stoffblandingar som inneheld 16 vektprosent eller meir nitrogen frå ammoniumnitrat. Avgrensingar vart i EU vedtekne gjennom forordning (EF) nr. 552/2009 av 22. juni 2009 om endring av vedlegg XVII til forordning (EF) nr. 1907/2006 om registrering, vurdering, godkjenning og avgrensingar av kjemikal (REACH-forordninga). Forordninga vart sett i kraft i EU 27. juni 2010, men vart fyrst ein del av EØS-avtalen 1. juli november 2011 vart forordninga ein del av norsk rett gjennom endring av REACH-forskrifta. Avgrensinga på ammoniumnitrat inneber at det ikkje er tillate å bringe i omsetning stoff eller stoffblandingar som inneheld over 28 vektprosent nitrogen frå ammoniumnitrat, til bruk som fast gjødsel, enkeltgjødsel eller samansett gjødsel, dersom gjødsla ikkje består detonasjonstesten som skildra i forordning (EF) nr. 2003/2003. Krava til detonasjonstest er implementert i forskrift 9. november 2009 nr om gjødsel som blir marknadsført som EFgjødsel. Dette er ei fellesforskrift mellom Mattilsynet og DSB. Avgrensinga inneber også eit forbod mot å bringe i omsetning stoff eller stoffblanding som inneheld 16 vektprosent eller meir nitrogen frå ammoniumnitrat (tilsvarer 45 % ammoniumnitrat i ei blanding), unnateke til: Etterfølgjande brukarar og distributørar, medrekna fysiske eller juridiske personar med løyve etter direktiv 93/15 EØF om marknadsføring og kontroll med eksplosive varer til sivilt bruk, som er implementert i forskrift 26. juni 2002 nr. 922 om håndtering av eksplosjonsfarlig stoff. Jordbrukarar til bruk ved jordbruksverksemd, anten på heiltid eller deltid og ikkje nødvendigvis i forhold til arealet av landområdet. Fysiske eller juridiske personar med ervervsmessig verksemd innanfor hagebruk, plantedyrking i drivhus, vedlikehald av parkar, hagar eller sportsanlegg, skogbruk eller liknande aktivitetar. Ei verksemd blir kalla ein etterfølgjande brukar i REACH dersom ho bruker eit stoff, åleine eller i ei stoffblanding, i ein yrkessamanheng. Ein forbrukar er ikkje ein etterfølgjande brukar. Jordbrukarar er etter forordninga ein fysisk eller juridisk person eller ei samanslutning av fysiske eller juridiske personar, uansett rettsleg status, så lenge desse er i EØS-området og driv med jordbruksaktivitet. Jordbruksaktivitetar er igjen definert som produksjon, avl eller dyrking av jordbruksprodukt, medrekna innhausting, mjølking, avl av husdyr og husdyrhald til jordbruksføremål, eller for å bevare jorda i god landbruks- og miljøstand. 4.2 Nasjonal regulering, tilsynsog kontrollordningar Ei rekkje lover og forskrifter regulerer i dag stoff og stoffblandingar som inneheld ammoniumnitrat av ulike kvalitetar, ut frå ulike føremål og omsyn. Regelverket er fragmentarisk og til dels vanskeleg tilgjengeleg. Det er inga heilskapleg regulering som varetek omsynet til at stoff og stoffblandingar som inneheld 16 % N frå AN kan kome 11

14 på avvegar eller hamne i urette hender, og dermed brukast i uynskte tilsikta handlingar Omsyn til helse og ytre miljø REACH-forskriften Forskrift 30. mai 2008 nr. 516 om registrering, vurdering, godkjenning og begrensning av kjemikalier (REACHforskrifta) implementerer EUs forordning på området. REACH står for registrering, vurdering, godkjenning og avgrensing av kjemikal og er EUs kjemikalieregelverk. Det har til føremål å syte for eit høgt vernenivå for helse og miljø, og å styrkje konkurranseevna og nyskaping i bedriftene. Det finst i tillegg til REACH ei rekkje andre direktiv og forordningar i EU som avgrensar bruken av enkelte stoff i spesifikke produktgrupper. REACH fører til at informasjon om helse- og miljøskadelege eigenskapar ved kjemiske stoff blir lettare tilgjengeleg for styresmaktene og publikum, medan bedriftene får større sjølvstendig ansvar for dokumentasjon, vurdering og forsvarleg handtering av kjemiske stoff. Den som framstiller, produserer eller importerer kjemikal skal innanfor visse kriterium syte for registrering av kjemikalet i det Europeiske kjemikaliebyrået (ECHA). Gjennom REACH er det mogleg å forby eller avgrense produksjon, import, bruk og omsetning av farlege stoff i heile EØS-området. Slike forbod eller avgrensingar kan innførast i REACH dersom stoffet gjev ein uakseptabel risiko for menneske eller miljø, og det er naudsynt å avgrense det på fellesskapsnivå. EU-kommisjonen og medlemslanda kan innføre avgrensingar under REACH grunna ein kva som helst slags eigenskap ved stoffet. Gjennom forordning EF (552/2009), implementert i REACH-forskrifta, blir det innført avgrensingar på stoff eller stoffblandingar som inneheld 16 % N frå AN. Dette som ei oppfølging av EU sin handlingsplan mot terror, og for å avgrense tilgangen på stoff som kan brukast til produksjon av bomber. Avgrensinga på ammoniumnitrat inneber også at det ikkje er tillate å bringe i omsetning stoff eller stoffblandingar som inneheld over 28 vektprosent nitrogen frå ammoniumnitrat, til bruk som fast gjødsel, enkeltgjødsel eller samansett gjødsel, dersom gjødsla ikkje består detonasjonstesten som skildra i forordning (EF) nr. 2003/2003, implementert i den norske forskrifta om EFgjødsel. Avgrensinga inneber eit forbod mot å bringe i omsetning stoff eller stoffblanding som inneheld 16 % N frå AN, unnateke til: Etterfølgjande brukarar og distributørar, medrekna fysiske eller juridiske personar med løyve etter direktiv 93/15 EØF om marknadsføring og kontroll med eksplosive varer til sivilt bruk, som er implementert i forskrifta om handtering av eksplosjonsfarleg stoff. Jordbrukarar til bruk ved jordbruksverksemd, anten på heiltid eller deltid og ikkje nødvendigvis i forhold til arealet av landområdet. Fysiske eller juridiske personar med ervervsmessig verksemd innanfor hagebruk, plantedyrking i drivhus, vedlikehald av parkar, hagar eller sportsanlegg, skogbruk eller liknande aktivitetar. Tilsynsorgan etter REACH- forskrifta: Klif er ansvarleg organ for REACH i Noreg, medan både Klif, Arbeidstilsynet, DSB og Petroleumstilsynet fører tilsyn med at REACH-forskrifta blir overhalden innanfor sine respektive avgjerdsområde. Klif vil vere det norske kontaktleddet på styresmaktsida mot ECHA. Klif kan få førespurnader frå ECHA som gjeld registreringar innsende av norske registrantar. Dersom førespurnaden gjeld farlege fysikalskkjemiske eigenskapar, vil Klif vidaresende førespurnaden til DSB for behandling. Med det fysikalskkjemiske området meiner vi faste, flytende og gassformige stoff med blant anna eksplosjonsfarlege, brannfarlege eller oksiderande eigenskapar. Det er såleis DSB som vil vere tilsynsorgan etter REACH-forskrifta og avgrensinga relatert til stoff og stoffblandingar som inneheld 16 % N frå AN Krav til klassifisering, merking og emballering av stoff og stoffblandingar Alle stoff og stoffblandingar som er klassifiserte som farlege etter forskrift 16. juli 2002 nr om klassifisering, merking m.v. av farlige kjemikalier (merkjeforskrifta), skal ha ein merkeetikett som kommuniserer den aktuelle faren til brukaren. Stoffa skal også emballerast på ein forsvarleg måte. Reglane om klassifisering, merking og emballering omfattar både stoff og blandingar som blir selde til forbrukarar og til yrkesbruk. Kjemikala skal merkjast så snart som praktisk mogleg, og seinast når ein set i gang omsetninga i Noreg. All merking skal vere på norsk. EUs nye forordning om klassifisering, merking og emballering av stoff og stoffblandingar (forkorta CLP) vart sett i kraft i EU den 20. januar CLP skal implementerast i norsk regelverk i ei eiga forskrift. For stoff vil CLP-forskrifta gjelde med det same ho blir sett i kraft. For stoffblandingar vil CLP-forskrifta, etter at ho tek til å gjelde i Noreg, gjelde parallelt med dagens merkjeforskrift fram til 1. juni Etter 12

15 denne datoen blir merkjeforskrifta oppheva. Den nye CLP-forskrifta vil byggje på FNs globalt harmoniserte system for klassifisering og merking av kjemikal (GHS). For dei fysikalskkjemiske eigenskapane, slik som eksplosjonsfarlege, brannfarlege, eller oksiderande eigenskapar, er klassifiseringskriterium og prøvemetodar i GHS harmoniserte med det som er gjeldande for transport av farleg gods. Det er klassifiseringa av kjemikaliet som avgjer kva for farepiktogram og fare- og tryggingssetningar som skal vere på etiketten. Både merkjeforskrifta og CLP-forordninga har stofflister, der ei rekkje stoff og stoffblandingar står oppført med ei klassifisering og tilhøyrande farepiktogram, fare- og tryggingssetningar. Stofflistene kan likevel fyrst og fremst brukast på helse- og miljøfarlege eigenskapar. For fysikalskkjemiske eigenskapar er desse stofflistene svært mangelfulle. Reglane seier då at det er resultatet av prøving (ved bruk av prøvemetode) og vurdering opp mot kriteria for klassifisering, som avgjer den fareklassifiseringa stoffet eller stoffblandinga skal ha. Bruken av prøvemetode for oksiderande faste stoff, medrekna ammoniumnitrat, er noko ulik etter merkjeforskrifta og etter CLP (GHS). CLP (GHS) bruker ein forbetra prøvemetode. I begge prøvemetodane er det likevel ein fare for at visse typar ammoniumnitrat ikkje vil bli klassifiserte som oksiderande, og dermed ikkje omfatta av forskrifta. Dette er ei følgje av at det har vist seg vanskeleg å lage ein prøvemetode som er tilpassa alle dei ulike stoffa som har oksiderande eigenskapar. I transport og CLP (GHS) er dette problemet løyst med at ein seier at kjent erfaring skal leggjast sterkare vekt på enn prøveresultatet. Dette inneber at ammoniumnitrat og visse ammoniumnitratblandingar blir klassifiserte som oksiderande. Desse har fått eit eige UN nr. i transport av farleg gods og skal merkjast med faresetel (symbol) for oksiderande. Sidan kriteria i merkjeforskrifta er noko ulike frå CLP (GHS) vil ein oppleve at slike ammoniumnitrat og ammoniumnitratblandingar i nokre tilfelle ikkje er klassifiserte som oksiderande etter desse forskriftene. For dei aller fleste ammoniumnitrathaldige stoff og stoffblandingar som blir omsette i Noreg, vil det vere felles transport- og brukaremballasje. Dette gjer at emballasjen for alle dei ammoniumnitrathaldige stoffa og stoffblandingane som blir rekna som oksiderande, er merkte med oksiderande faresetel. Tilsynsorgan etter CLP: Ansvarlege styresmakter etter CLP-forskrifta er DSB, Klif og Arbeidstilsynet. DSB har eit spesielt ansvar på det fysikalskkjemiske området Ivaretakinga av tryggleiken til omjevnadene Brann- og eksplosjonsvernlova DSB forvaltar lov 14. juni 2002 nr. 20 om vern, mot brann, eksplosjon og ulykker med farlige stoff og om brannvesenets redningsoppgaver (brann- og eksplosjonsvernlova) med tilhøyrande forskrifter. Brann- og eksplosjonsvernlova er den primære lova når det gjeld vern mot brann og eksplosjon, og regulerer bl.a. førebyggjande og beredskapsmessige forhold ved handtering av ei rekkje farlege stoff og transport av farleg gods på veg og jernbane. Med handtering meiner ein all omgang med dei farlege stoffa slik som tilverking, oppbevaring, behandling, transport, lasting, lossing, erverv, handel, innførsel, utførsel, overføring, bruk og destruksjon. Gjennom ei endring i 2009 vart verkeområdet for lova utvida og presisert til også å omfatte sikring av farlege stoff. Dette for å unngå at stoffa blir brukte til uynskte tilsikta hendingar. Lova vart også utvida til å omfatte fleire farlege stoff. Brann- og eksplosjonsvernlova regulerer i dag handtering av dei fire stoffkategoriane brannfarleg-, eksplosjonsfarleg-, trykksett- eller reaksjonsfarleg stoff. Felles for alle desse stoffa er at dei anten åleine eller i kombinasjon med andre stoff kan føre til brannar eller eksplosjonar, representerer ein fare fordi dei er under trykk, eller representerer fare for utslepp av farleg gass, damp, støv eller tåke. Stoff som kan brukast til tilverking av eksplosiv og bomber til uynskte tilsikta hendingar er også omfatta av definisjonen i lova av farleg stoff. I tillegg til dei fire stoffkategoriane omfattar lova transport på veg og jernbane av alle stoff som fell inn under definisjonen av farleg gods. Kva som er farleg gods blir fastsett ut frå dei til kvar tid gjeldande tilrådingane frå FN, sjå kapittel Ammoniumnitrat vil kunne omfattast både av definisjonen i lova av eksplosjonsfarleg-, brannfarleg- og reaksjonsfarleg stoff. I førearbeida til lova blir det peika på at omgrepet eksplosjonsfarleg stoff, i tillegg til vanlege eksplosiv som sprengstoff, ammunisjon, tennmiddel, også omfattar andre stoff med eksplosive eigenskapar, slik som organiske peroksid og visse former av ammoniumnitrat. I 2009 vart som nemnt lova endra til også å omfatte reaksjonsfarlege stoff, bl.a. for å kunne regulere såkalla prekursorar som kan brukast til produksjon av heimelaga bomber. Ved normal handtering er ammoniumnitrat (over 28 % N frå AN) klassifisert som eit oksiderande 13

16 stoff. Eit oksiderande stoff er eit stoff som i seg sjølv ikkje nødvendigvis er brennbart, men som kan føre til eller bidra til forbrenning av andre stoff. Sjølv om AN i rein tilstand ikkje er klassifisert som eksplosjonsfarleg stoff, gjer dei oksiderande eigenskapane, saman med den sjølvreaktive eigenskapen i stoffet, at AN er eigna til produksjon av sprengstoff. Føremålet med brann- og eksplosjonsvernlova er å verne liv, helse, miljø og materielle verdiar mot bl.a. ulukker med desse farlege stoffa, medrekna å førebyggje uynskte tilsikta hendingar. Lova skal m.a.o. bidra til å vareta tryggleiken til omgjevnadene og tredjeperson ved handtering av farlege stoff. Brann- og eksplosjonsvernlova gjev følgjeleg DSB heimel til å regulere handtering av ammoniumnitrat slik at dette skal bli handtert på ein sikker måte i forhold til tredjeperson og omgjevnadene, også ut frå omsynet til at stoffet ikkje skal kome på avvegar eller i urette hender. Denne lova er derfor å rekne som den primære lova for å regulere tryggleik og sikring knytt til handtering av ammoniumnitrat. Lova er rammeprega og funksjonsbasert og føresett utdjupa gjennom forskrifter. Tilsynsorgan etter brann- og eksplosjonsvernlova: DSB er den som på sentralt nivå fører tilsyn med at føresegnene i brann- og eksplosjonsvernlova blir overhaldne. Kommunen kan føre tilsyn på dei områda der dette kjem fram direkte av lova, eller av forskrifter gjevne med heimel i lova. DSB kan etter førespurnad yte hjelp til kommunen ved gjennomføring av deira pliktige tilsyn. DSB kan også la andre offentlege eller private sakkunnige føre tilsyn på sine vegner. Kven som konkret fører tilsyn med ulik handtering av dei farlege stoffa kjem nærare fram i dei ulike forskriftene gjevne med heimel i brann- og eksplosjonsvernlova Sikker handtering av brannfarleg-, reaksjonsfarleg- og trykksett stoff Farleg stoff-forskrifta Forskrift 8. juni 2009 nr. 602 om håndtering av brannfarlig, reaksjonsfarlig og trykksatt stoff samt utstyr og anlegg som benyttes ved håndteringen (farleg stoff-forskrifta), har som mål å verne tredjeperson og omgjevnadene mot uhell og ulukker med farlege stoff. Forskrifta omfattar alle som handterer farleg stoff, og alle som eig eller bruker utstyr og anlegg som blir brukt ved handteringa av dei farlege stoffa. Forskrifta er rammeprega og funksjonsbasert. Det har derfor vore behov for å utarbeide ei rekkje rettleiingar som utdjupar korleis ein kan nå det minimumet av tryggingsnivå som forskrifta legg opp til. For å ha ei betre oversikt over risikobiletet for handtering av farlege stoff er det krav om at alle som oppbevarer farleg stoff i eit anlegg over visse mengder eller transporterer farleg stoff i røyrleidning, skal sende ei elektronisk melding til DSB via Altinn. Oversikta blir lagra i DSB sin base SamBas, og skal bl.a. danne grunnlag for eit risikobasert tilsyn og informasjon om utviklinga innanfor ulike bransjar. Meldesystemet erstattar delvis tidlegare krav om løyve på området. Vedlegg 1 til forskrifta fastset kriterium for klassifisering av stoffa, medan vedlegg 2 fastset for kva mengder farleg stoff meldeplikta slår inn. Ammoniumnitrat klassifisert av FN som farleg gods i UN 1942 eller ammoniumnitratgjødsel klassifisert i UN 2067, er i samsvar med vedlegg 1 eit oksiderande stoff. I vedlegg 2 kjem det fram at den som handterer 6 tonn eller meir av denne typen ammoniumnitrat skal sende melding til DSB. For verksemder som oppbevarer så store mengder farleg stoff at dei er omfatta av storulukkeforskrifta, er det krav om eit samtykke frå DSB. Det grunnleggjande prinsippet i forskrifta er at verksemder skal kartleggje farar og problem ved handtering av farleg stoff og på denne bakgrunnen vurdere risikoen og kva tiltak som må setjast i verk for å redusere risikoen. Sjølv om DSB primært regulerer den lovlege handteringa av farlege stoff, blir det presisert i forskrifta at vurderinga også skal omfatte risikoen for uynskte tilsikta handlingar. Forskrifta listar opp eit minimum av førebyggjande tryggingstiltak relatert til bygg- og anleggstekniske tiltak som må setjast i verk. Det kjem fram at det også skal gjennomførast sikringstiltak for å hindre at uvedkomande får tilgang til farleg stoff, utan at tiltaka er konkretiserte. Produkt som inneheld AN, men som ikkje er klassifiserte som farleg gods med 16 % N frå AN, vil likevel omfattast av forskrifta då det fell inn under definisjonen i forskrifta av reaksjonsfarleg stoff. I rettleiinga til forskrifta er det presisert at det kan vere stoff som er omfatta av forskrifta og definisjonen der av farleg stoff, sjølv om dei ikkje fell inn under kriteria for klassifisering i vedlegg 1. Tilsynsorgan etter farleg stoff-forskrifta: Kommunen er det primære tilsynsorganet etter forskrifta. I tillegg fører DSB, åleine eller i samarbeid med kommunane, tilsyn med verksemder som representerer ein monaleg risiko (i praksis dei samtykkepliktige verksemdene) og der DSB vurderer det som naudsynt for å ha oversikt over risiko knytt til handteringa av farleg stoff. 14

17 4.2.5 Sikker handtering av eksplosjonsfarleg stoff Eksplosivforskrifta Forskrift 26. juni 2002 nr. 922 om håndtering av eksplosjonsfarlig stoff (eksplosivforskrifta), regulerer tryggleiken ved ei kvar handtering av eksplosjonsfarleg stoff, medrekna omsyn til at slike stoff ikkje skal kome på avvegar. Definisjonen av eksplosjonsfarleg stoff slik han kjem fram i brann- og eksplosjonsvernlova omfattar langt fleire stoff enn det som fell inn under definisjonane av eksplosiv vare i eksplosivforskrifta. Med unntak av generelle aktsemdsføresegner og krav til kvalifikasjonar og å vere skikka, omhandlar eksplosivforskrifta berre det som fell inn under definisjonen av eksplosiv vare. Eksplosive varer kan delast inn i desse hovudtypane: Sprengstoff Krut Tennmidlar Ammunisjon Pyroteknisk vare Ammoniumnitrat som ikkje er ureina eller tilsett anna stoff, er ikkje definert som eksplosiv vare. Ammoniumnitrat vart i førearbeida til brann- og eksplosjonsvernlova omtalt som eit eksplosjonsfarleg stoff. Etter lovendringa i 2009, der omgrepet reaksjonsfarleg stoff vart introdusert, er det no meir naturleg at ammoniumnitrat blir definert som eit reaksjonsfarleg stoff. Eksplosivforskrifta omtaler ammoniumnitrat konkret i 7 3 som omhandlar tryggingsavstandar frå eksplosivlager til omgjevnadene. Her kjem det fram at dersom ammoniumnitrat skal samlagrast med andre eksplosive varer, så skal dei same tryggingsavstandane som for ordinært sprengstoff brukast. Det kjem også fram at mengda av ammoniumnitrat skal delast på to og leggjast til den andre eksplosivmengda når avstandane skal fastsetjast. Handtering av eksplosiv er strengt regulert med krav om løyve i heile kjeda frå produksjon til destruksjon. Alle som lovleg kan handtere sprengstoff i Noreg, skal vere å finne i DSBs register SamBas. Den som vil tilverke eksplosiv, bl.a. ved bruk av ammoniumnitrat, må ha løyve frå DSB. Eksplosivforskrifta stiller til dels detaljerte krav til sikker handtering av eksplosiva, i tillegg til at det er laga ei rekkje rettleiingar, som utdjupar korleis verksemdene kan imøtekome det minimumet av tryggingsnivå som forskrifta legg opp til. Alle uhell forbundne med bruk av eksplosiv, attåt innbrot eller forsøk på innbrot i eksplosivlager skal meldast til DSB og politiet. Det er sidan 2004 gjort ei rekkje innskjerpingar i eksplosivforskrifta for å sikre at eksplosiv ikkje skal kome på avvegar eller i urette hender. Endringane har primært vore motiverte ut i frå nasjonale behov, men dei har langt på veg også vore samanfallande med forventingane i EUs handlingsplan mot terror. DSB arbeider for tida med å endre eksplosivforskrifta med tanke på å regulere handteringa av bulksprengstoff på ein meir heilskapleg måte, sjå kapittel 3.2. Tilsynsorganr etter eksplosivforskrifta: DSB er tilsynsorgan etter eksplosivforskrifta. Kommunen er tilsynsorgan på dei områda der dei gjev løyve, som er til handel med pyroteknisk vare og oppbevaring av inntil 500 kg pyroteknisk vare. Kommunen kan etter førespurnad frå DSB kontrollere eksplosivlager i sin eigen kommune Krav til transport Landtransportforskrifta Regelverket for transport av farleg gods blir hovudsakleg utvikla i internasjonale fora, basert på tilrådingar frå FN. Desse tilrådingane tek ikkje høgd for kva transportmiddel godset skal fraktast med. Det er derfor utarbeidd mellomstatlege avtalar som inneheld bindande reglar for korleis transporten skal gå føre seg for dei statane som har underteikna avtalen. ADR-avtalen omfattar vegtransport av farleg gods, medan RID er det internasjonale reglementet for transport av farleg gods på jernbanen. ADR og RID er ein del av norsk rett gjennom forskrift 1. april 2009 nr. 384 om landtransport av farlig gods (landtransportforskrifta), heimla i brann- og eksplosjonsvernlova. ADR og RID gjeld i utgangspunktet berre for transport mellom landa, men som følgje av at EU gjennom direktiv har vedteke at ADR og RID også skal gjelde for innanlands transport, gjeld dette også for transport av farleg gods på veg og jernbane i Noreg. Hovudføremålet med landtransportforskrifta er å førebyggje uhell og uynskte tilsikta hendingar ved transport av farleg gods. Forskrifta stiller generelle tryggingskrav som må varetakast for all transport av farleg gods. Desse føresegnene er utdjupa gjennom vedlegga til landtransportforskrifta som er ADR og RID. Her blir det stilt krav til ein kvar aktør i transportkjeda, slik som den som klassifiserer, pakkar, lastar, lossar, sender, mottek for 15