Innkalling av Formannskapet

Transkript

1 Fedje kommune Innkalling av Formannskapet Møtedato: Møtestad: Sosiale rommet, Fedje fleirbrukshall Møtetid: 09:00-16:00 Eventuelle forfall må meldast til Vidar Bråthen per tlf , sms til eller per epost til Varamedlemmer møter berre etter nærare avtale. Sakliste Saknr Tittel 094/14 Godkjenning av møteinnkalling og sakliste 095/14 Godkjenning av møtebok 096/14 Referatsaker 097/14 Delegerte saker 098/14 Delegerte saker partssamansett utval 099/14 Delegerte saker teknikk og miljø 100/14 Delegerte saker oppvekst og omsorg 101/14 Godkjenning av lokale forhandlingar /14 Biosfæreprosjektet - deltaking - prosjektfinansiering 103/14 Kartlegging av uønska deltid i Fedje kommune /14 Tannhelsetenesta - ny klinikkstruktur høringsuttale frå Fedje kommune 105/14 Kommunebudsjettet /14 Prisjustering trygghetsalam /14 Prisjustering - praktisk bistand ( heimehjelp) /14 Prisjustering - matombring /14 Dagtilbod for demente - prisjustering 110/14 Barnehagesatsar /14 Justering av satsar i SFO for /14 GEBYR FOR FEIING OG TILSYN I /14 GEBYR FOR TØMMING AV SLAM 114/14 GEBYR FOR VATN OG KLOAKK /14 GEBYR RENOVASJON FOR /14 HUSLEIGER I KOMMUNALE BUSTADER I /14 Godkjenning av skatteøre og skatt på verk og bruk for /14 Økonomiplan november 2014

2 Kristin Handeland møteleiar Vidar Bråthen sekretær

3 Fedje kommune Sakspapir Saksbehandler Arkiv ArkivsakID Øyvind Tolleshaug 14/768 Saksnr Utvalg Type Dato 094/14 Formannskapet PS Godkjenning av møteinnkalling og sakliste Saksutgreiing: Forslag til vedtak: Møteinnkalling og sakliste vert godkjent.

4 Fedje kommune Sakspapir Saksbehandler Arkiv ArkivsakID Øyvind Tolleshaug 14/768 Saksnr Utvalg Type Dato 095/14 Formannskapet PS Godkjenning av møtebok Saksutgreiing: Forslag til vedtak: Møtebok frå sist møte vert godkjent.

5 Fedje kommune Sakspapir Saksbehandler Arkiv ArkivsakID Øyvind Tolleshaug 14/768 Saksnr Utvalg Type Dato 096/14 Formannskapet PS Referatsaker Underliggende saker: Saksnummer Tittel 096/14.1 Kontrollutvalet - møteutskrift av Saksnummer Tittel 096/14.2 Ny utsleppsleidning på Slaren - Byggerekneskap Saksnummer Tittel 096/14.3 Revisormelding Ny utsleppsleidning på Slaren Saksutgreiing: Forslag til vedtak: Referatsaker vert tekne til orientering.

6

7

8

9

10 Fedje kommune Sakspapir Saksbehandler Arkiv ArkivsakID Øyvind Tolleshaug 14/768 Saksnr Utvalg Type Dato 097/14 Formannskapet PS Delegerte saker Underliggende saker: Saksnummer Tittel 019/14 Svar på søknad om pendlartilskot Saksnummer Tittel 020/14 Tildeling av kommunal bustad november 2014 Saksnummer Tittel 021/14 Svar på søknad om ledig stilling i PU tenesta i Fedje kommune Saksnummer Tittel 022/14 TILSKOT TIL TRU- OG LIVSSYNSSAMFUNN 2014 Saksnummer Tittel 023/14 TILSKOT TIL TRU- OG LIVSSYNSSAMFUNN 2014

11 Fedje kommune Saksnummer Tittel 024/14 TILSKOT TIL TRU- OG LIVSSYNSAMFUNN 2014 Saksnummer Tittel 025/14 TILSKOT TIL TRU- OG LIVSSYNSSAMFUNN 2014 Saksnummer Tittel 026/14 TILSKOT TIL TRU- OG LIVSSYNSSAMFUNN 2014 Saksnummer Tittel 027/14 TILSKOT TIL TRU- OG LIVSSYNSSAMFUNN 2014 Saksutgreiing: Forslag til vedtak: Delegerte saker vert tekne til orientering.

12 Sak 019/14 : Roy Asle Tungland får utbetalt fullt pendlartilskot for 1. halvår 2014 stort kr Inndekning: 14700/3250/1400 Sak 020/14 : Mohammad Naoura får leige Stormarkvegen 54 frå Standard leigekontrakt gjeld. Svarfrist på om du ønskjer å ta imot tildelinga av kommunal bustad vert sett til Sak 021/14 : Anja Helbig vert tilsett i den ledige stillinga i PU tenesta (ca. 72%) i Fedje kommune. Viss Anja Helbig takkar nei, skal Kjersti Opsahl få tilbod om stillinga. For deg som får tilbod om vikariatet, ber me om skriftleg svar på om du tek i mot stillinga innan 8 dagar. Kontrakt vil så verte utarbeidd straks. Sak 022/14 : Tilskot for trus- og livssynssamfunn for 2014 vert 2.344,- pr. tilskotsberettiga medlem. Dekningsmåte: Sak 023/14 : Tilskot for trus- og livssynssamfunn for 2014 vert 2.344,- pr. tilskotsberettiga medlem. Dekningsmåte: Sak 024/14 : Tilskot for trus- og livssynssamfunn for 2014 vert 2.344,- pr. tilskotsberettiga medlem. Dekningsmåte: Sak 025/14 : Tilskot for trus- og livssynssamfunn for 2014 vert 2.344,- pr. tilskotsberettiga medlem. Dekningsmåte: Sak 026/14 : Tilskot for trus- og livssynssamfunn for 2014 vert 2.344,- pr. tilskotsberettiga medlem. Dekningsmåte: Sak 027/14 : Tilskot for trus- og livssynssamfunn for 2014 vert 2.344,-pr. tilskotsberettiga medlem. Dekningsmåte:

13 Fedje kommune Sakspapir Saksbehandler Arkiv ArkivsakID Øyvind Tolleshaug 14/768 Saksnr Utvalg Type Dato 098/14 Formannskapet PS Delegerte saker partssamansett utval Underliggende saker: Saksnummer Tittel 016/14 Svar på søknad om stilling som sjukepleiar Saksutgreiing: Forslag til vedtak: Delegerte saker vert tekne til orientering.

14 016/14 : Camila Judici Lira vert tilsett i det ledige vikariatet, 100% sjukepleiar i Fedje kommune. Vikariatet varar fram til Viss Camila Judici Lira takkar nei til vikariatet, skal Stefan Gunnarsson få tilbod om stillinga. Viss Camila Judici Lira og Stefan Gunnarsson takkar nei, vil me vurdere helsefagarbeidarane, utan ny utlysning. For deg som får tilbod om vikariatet, ber me om skriftleg svar på om du tek i mot stillinga innan 8 dagar, og når du evt. kan tiltre. Kontrakt vil så verte utarbeidd straks.

15 Fedje kommune Sakspapir Saksbehandler Arkiv ArkivsakID Øyvind Tolleshaug 14/768 Saksnr Utvalg Type Dato 099/14 Formannskapet PS Delegerte saker teknikk og miljø Underliggende saker: Saksnummer Tittel 024/14 Løyve til å byggja vinterhage. Saksnummer Tittel 025/14 Om handsaming av klage på oppmålingsforretning og matrikkelbrev. Saksnummer Tittel 026/14 Løyve til å leggja ut flytebryggja på bnr. 168, bnr. 16. Saksnummer Tittel 027/14 Løyve til å byggja trykkavlaupsanlegg på Kopper. Saksutgreiing:

16 Fedje kommune Forslag til vedtak: Delegerte saker vert tekne til orientering.

17 Dftm-sak 024/14 : I medhald av delegeringsreglement for Fedje kommune, sist revidert i k-sak 021/13 og 20-2 og 21-4 i plan- og bygningslova, gjer teknisk sjef følgjande vedtak : Kommunen har ingen merknader til søknaden frå Kjell Samnøy datert 6/9-14. Bygging av vinterhage på einebustad på gnr. 168, bnr. 390, kan ta til. Vilkår for løyvet : Kommunen skal ha skriftleg melding når tiltaket er gjennomført. Lovheimel : i pbl. Dftm-sak 025/14 : I medhald av delegeringsreglement for Fedje kommune, sist revidert i k-sak 021/13, 29 i forvaltningslova og 46 i matrikkellova, gjer plan- og utbyggingssjefen følgjande vedtak : Klage frå Georg Tangen datert 20. september 2014 på protokoll frå oppmålingsforretning halde 20. mars 2014 og matrikkelbrev, er i røynda ein klage på protokollen. Protokollen vart sendt ut 25. juni Klagefristen for protokollen gjekk ut i slutten av juli Klagen er levert etter at klagefristen på tre veker var ute. Dftm-sak 026/14 : I medhald av delegeringsreglement for Fedje kommune, sist revidert i k-sak 021/13 og 20-2 og 21-4 i plan- og bygningslova, gjer teknisk sjef følgjande vedtak : Jorunn Nygård får løyve til å leggja ut flytebryggja på 2,3 x 5,1 m, og å byggja landfeste og gangbru frå land slik ho har søkt om. Løyvet gjeld på gnr. 168, bnr. 16. Vilkår for løyvet : Forankring av bryggja mot sør og vest må utførast slik at det ikkje hindrar båtar som til dømes tilhøyrer eigarar av bnr. 28 og bnr. 78 å koma ut i hamnebassenget. Kommunen skal ha skriftleg melding når tiltaket er gjennomført. Lovheimel : i pbl. Dftm-sak 027/14 : I medhald av delegeringsreglement for Fedje kommune, sist revidert i k-sak 021/13 og plan- og bygningslova 21-4 gjer teknisk sjef følgjande vedtak : Samnøy Maskin får rammeløyve og igangsettingsløyve til å byggja kloakkanlegg og vassleidning på Kopper slik det er søkt om. Samnøy Maskin vert godkjent som ansvarleg søkjar i samsvar med 22-3 og 23-4 i pbl. Søknad frå Samnøy Maskin om ansvarsrett som prosjekterande og utførande vert godkjent. Lovheimel : 21-4, 22-3, 23-3, 23-5 og 23-6 i pbl. Alt arbeid vert godkjent som arbeid i tiltaksklasse 1. Lovheimel : 9-3 i byggesaksforskrifta.

18 Løyvet har følgjande vilkår : Gjennomføringsplan må leverast straks. Dette er ansvarleg søkjar sitt ansvar. Før arbeid på strekninga 3 10 vert utført, sjå plan, må det liggja føre løyve frå grunneigar før arbeid tek til. Naustet på bnr. 369 og det austre naustet på bnr. 4 har fått løyve til bruksendring og dermed løyve til å knyta bygningen til det kommunale kloakknettet. Dette løyvet er ikkje noko generelt løyve til å leggja inn vatn- og kloakk i nausta i området. Søknad om dette må kommunen evetuelt få for kvart einskild naust.

19 Fedje kommune Sakspapir Saksbehandler Arkiv ArkivsakID Øyvind Tolleshaug 14/768 Saksnr Utvalg Type Dato 100/14 Formannskapet PS Delegerte saker oppvekst og omsorg Saksutgreiing: Forslag til vedtak: Delegerte saker vert tekne til orientering.

20 Fedje kommune Sakspapir Saksbehandler Arkiv ArkivsakID Vidar Bråthen 14/744 Saksnr Utvalg Type Dato 102/14 Formannskapet PS Kommunestyret PS Biosfæreprosjektet - deltaking - prosjektfinansiering Vedlegg: VS Biosfæreprosjektet - saksopplysningar og forslag til vedtak Prekvalifiseringssøknad Nordhordland Biosfæreområde Forslag til saksopplysning og vedtak for kommunane Biosfæreprosjektet Saksutgreiing: Bakgrunn I 2013 gjorde kommunane i NHL vedtak om å utarbeida ein søknad til UNESCO å verta det første godkjente biosfæreområdet i Norge. Det er Nordhordland Utviklingsselskap IKS saman med UiB som står bak dette prosjektet. Forprosjektet er finansiert av kommunane i NHL og UiB. Det planlagte prosjektet har stor utstrekning. Det strekkjer seg gografisk frå Sognefjorden,opp i Stølsheimen og ut til olje og gassfelta utanfor kysten vår. Prosjektet har som mål å utvikla regionen på eit modene og berekraftig vis. Kommunestyret er gjort kjent med innhaldet i prosjektet i eit tidlegare kommunestyremøte. Initiativtakaren ber om snarleg tilbakemelding. Målet er å få sendt inn ein søknad til den norske UNESCO komiteen i desember Vurdering Biosfæreprogrammet skil seg frå Verdsarvprogrammet ved at målsettinga er å sjå framover for å sikra ein positiv berekraftig bruk av regionen sine eigne naturgjevne, kulturelle og økonomiske føresetnader. Prosjektet er godt forankra i heile regionen. For å koma vidare i saka, krev det full tilslutnad og delfinansiering. Miljø NHL regionen ser det som interessant å få ta del i internasjonale satsingar. Dette er ei viktig merkevarebygging for heile regionen. Økonomi I budsjettet for biosfæreprosjektet er det lagt opp til at kommunane er med å delfinansierer dette

21 Fedje kommune arbeidet årlig kr for planperioden I alt er det 10 kommunar som deltar i dette samarbeidet. Finansieringsmodell: 5% fastdel + folketal vekta for frie inntekter. Dette er samsvar med anbefalt modell frå rådmannsutvalet. Fedje kommune sine årlege kostnader utgjer ca. kr Dette tilsvarer ca. 6% av totalkostnadene. Konklusjon Viktig og stort fellesprosjekt med framtidshåp. Forslag til vedtak: Fedje kommune ønskjer å delta i prosjektet for å bli ein del av Nordhordland Biosfæreområde. Kommunen forpliktar seg til å vera med å delfinansiera vår del, kr for hovudfasen av prosjektet innanfor den ramma som prosjektplanen legg opp til.

22 FORPROSJEKT Forstudie om Nordhordland som UNESCO biosfæreområde Nordhordland biosfæreområde Vestnorsk kystlandskap

23 Forprosjekt: «Nordhordland biosfæreområde vestnorsk kystlandskap» Utgitt av: Nordhordland Utviklingsselskap IKS Knarvik, august 2014 Arbeidsgruppe: Kari Evensen Natland (prosjektleiar): Nordhordland Utviklingsselskap IKS Kjersti Isdal (rådgjevar): Nordhordland Utviklingsselskap IKS Peter Emil Kaland (fagleg koordinator for UiB): Universitetet i Bergen Arne Abrahamsen (kommunikasjonsrådgjevar): NORPR Framside: I eit biosfæreområde er det viktig å ta vare på lokal kulturarv, som ein del av å utvikle lokalsamfunnet si berekraft. Bilete er frå Keipane Kystlag sitt STREIF-arrangement i Kvalvika, Sæbø, Foto: Hans Kristian Dolmen. Forprosjektet er støtta av: 2

24 Nordhordland biosfæreområde Vestnorsk kystlandskap 3

25 Innhald Forord Innleiing Oversikt over biosfæreprosjektet i Nordhordland Kva kan eit biosfæreområde bidra med? Om forprosjektet Mål Organisasjon og metode Biosfæreområde berekraftig utvikling i praksis Kva er eit biosfæreområde? Utviklinga i regionen gjennom 100 år Del av det moderne Norge UNESCO sine tre funksjonar for biosfæreområde Ivareta Utvikle Støtte UNESCO sine kriterier for å bli utnemnt til eit biosfæreområde Økosystem - biografisk region Biologisk mangfald Berekraftig utvikling Storleik Soneinndeling Organisering - dialog Forvalting tema og plandokument Nordhordland sitt vidare arbeid mot utnemning Målsetting for prosjektet i kandidatfasen Arbeidsoppgåver som biosfærekandidat Biosfærekandidatkontor Biosfærekoordinator Biosfærekandidatorganisasjon Budsjett Framdriftsplan Vedlegg Oversikt over naturvernområde i Nordhordland

26 Nothus, Masfjorden. Foto: Anette Thorsheim 5

27 Forord «Fra de ytterste skjær der havdønningene slår som klodens egne pulsslag innover svabergene over lyngheier og sund, innmark og utmark, knauser og koller helt inn til der landskapet stiger steilt mot fjellheimen og støl ligger bak støl mot himmelranden, er Nordhordland et stykke Norge i miniatyr. Selv om hele landsdelen fra Fedje til Stølsheimen var løsnet fra kysten og kommet i drift hadde den likevel hatt det meste av det landet har å by på - med seg. «Gunnar Staalesen Nordhordland representerer eit lite stykke Norge. Frå kyst til fjell; trygt forankra i ein kultur med røter langt tilbake i historia; og med eit næringsliv som spenner over alt frå tradisjonelt jordbruk og fiske til moderne industri, olje, energi og akvakultur. Men, som resten av Norge, står regionen framfor store utfordringar: Kulturendringar, press frå storbyen Bergen som stadig «kjem nærare», med store endringar i næringslivet, og på eit administrativt nivå med auka krav til effektivitet og planar om omfattande kommunesamanslåing. I tillegg kjem uroa som mange kjenner på; at uønskte miljøendringar på sikt kan føre til redusert livskvalitet for våre etterkommarar. Ingen overordna grep vil kunne ivareta alle desse utfordringane. Men å gjere Nordhordland til Norge sitt første biosfæreområde vil kunne bidra til å samle regionen, byggje felles kultur og ta vare på viktige fellesfunksjoner, som forvalting av miljøsatsing i regionen og felles merkevarebygging. Utrykket berekraftig utvikling vert så ofte nytta at det etterkvart nesten har mista sitt opphavlege innhald. I denne samanhengen kjem vi likevel ikkje utanom. Eit biosfæreområde er berekraftig utvikling i praksis. Det inneber å prøve ut nye måtar å nytte ressursane på; ta det beste frå fortida som grunnlag for at regionen utviklar seg på ein moderne og berekraftig måte til glede for befolkninga i dag og for generasjoner i framtida. Kunnskapsbasert utvikling er sentralt i UNESCO sitt biosfæreprogram, og med denne satsinga vil Nordhordland kunne bli eit attraktivt og interessant område for forsking og utvikling på mange ulike felt. Det er kommunane knytt til Regionrådet i Nordhordland som saman med Universitetet i Bergen har satt i gang den formelle prosessen om å søke om biosfærestatus for Nordhordlandsregionen. Første trinn er å få godkjenning som biosfærekandidat. Får vi det, har vi tre år på oss til å levere inn endeleg søknad. 6

28 Framtidsretta medspelar til verdsarvprogrammet Biosfæren er i teknisk forstand den delen av jorda der levande organismar kan eksistere. Andre nærliggande namn er «biotop» eller «økosystem», men i denne samanhengen er biosfæren meir enn det naturskapte. Biosfæreprogrammet handlar om samspelet mellom natur og kultur, næringsliv og økonomi. Miljøperspektivet er viktig, men det er heilskapen i miljøet som skal utviklast. UNESCO sitt biosfæreprogram vart etablert tidleg på 70-tallet, omtrent samtidig med verdsarvprogrammet. Medan verdsarvprogrammet konsentrerer seg om å ta vare på unik kultur- og naturarv, er målet for biosfæresatsinga å få til ei positiv, berekraftig utvikling av eit område baserte på regionen sine eigne naturgitte, kulturelle og økonomiske føresetnader. At eit område får status som biosfæreområde, inneber ingen nye vernetiltak eller formelle restriksjonar på bruk av ressursane. Det er befolkninga sjølv - og samarbeidspartnarar mellom anna frå utdanning og forsking - som avgjer kva kvalitetar dei ønskjer skal prege biosfæreområdet. Biosfæreprogrammet er difor like mykje eit heilskapleg tiltak for samfunnsutviklinga som eit miljøprogram. Det er så langt oppretta 631 biosfæreområde i 119 land område ligg i Europa og 7 i Norden. Nordhordland kan bli det første biosfæreområdet i Norge. Geografisk vil området som er føreslått, strekkje seg frå Trollfeltet i Nordsjøen til langt inn i Stølsheimen. Området omfattar kommunane Austrheim, Fedje, Gulen, Lindås, Masfjorden, Meland, Modalen, Osterøy, Radøy og Øygarden. I tillegg vil delar av Vik, Voss, Høyanger, Vaksdal og mulegvis Askøy vere inkludert. Nordhordland representerer eit Norge i miniatyr, frå kyst til fjell. Her frå Fedje, som ofte vert kalla «landsbyen i havet». Foto: Kjersti Isdal. 7

29 Ettersom eit biosfæreområde krev eigeninnsats frå både innbyggjarar og lokale styresmakter har UNESCO bestemt at prosessen for å oppnå biosfærestatus skal starte i lokalsamfunnet. Regionrådet sette i juni 2013 ned eit forprosjektstyre for å få avklart om Nordhordlandsregionen kan innfri UNESCO sine krav til biosfæreområde og å gje innspel om kva effekt eit biosfæreområde i Nordhordland kan få for utvikling av regionen. Styret og arbeidsutvalet har dokumentert at Nordhordland kan utvikle eit biosfæreområde som vil stå seg særs godt i internasjonal samanheng. Store ringverknader Biosfæresatsinga i Nordhordland vil ha to ulike komponentar. Det eine er dei konkrete fellesoppgåvene som vil kunne bli knytt opp til ein biosfæreorganisasjon. Blant desse er satsing på eit meir berekraftig miljø, vidareutvikling av regionalt kulturliv, og felles marknadsføring, merkevarebygging og reiselivsutvikling. Den andre delen er mindre konkret, men kanskje enno viktigare. Det handlar om ny næringsutvikling, tilførsel av ny kompetanse og på kva vis regionen best kan ruste seg til tida etter oljen. Her er engasjementet frå Universitetet i Bergen og frå dei andre forskingsinstitusjonane viktig. I tillegg vil biosfæresatsinga kunne bidra til internasjonal merksemd omkring regionen, til internasjonale samarbeidsprosjekt og tilførsel av prosjektmidlar. Erfaringar frå andre land viser at prosjektporteføljen vert omfattande, men kva prosjekt vi skal ta fatt på først, er det oss sjølve som skal bestemme. Satsinga på biosfærestatus i Nordhordland er eit arbeid for ei meir berekraftig framtid. Det handlar om kva samfunn vi ønskjer oss for borna våre. Foto: Modalen kommune. 8

30 Denne søknaden seier difor ikkje i detalj kva biosfæreområdet skal vere og kva aktiviteter det skal innehalde. Dette er ein søknad om å få starte ein prosess. Arbeidet tar eigentleg først til når det vert gjeve klarsignal frå UNESCO om å gå vidare, basert på dei overordna føringane vi har lagt. Eit positivt svar på søknaden vil forplikte. Ikkje nødvendigvis til store økonomiske utbetalingar, men til engasjement og innsats for å byggje innhaldet i denne satsinga. Biosfærestatus er ikkje noko vi får for alltid. Det er eit kvalitetsstempel som vert gjeve på grunnlag av dei vala vi tar og dei resultata vi når. Viss vi ikkje lever opp til krava frå UNESCO, så vil vi miste biosfærestatusen. Status som Norge sitt første biosfæreområdet vil gjere Nordhordland til del av eit internasjonalt nettverk. Det vil gje høve til profilering, for utvikling av kultur og næringsliv og til å utvikle vår eigen identitet vidare. I året som har gått har vi fleire gonger hatt besøk frå UNESCO. Leiarane der er særs positive til initiativet vårt. I den internasjonale biosfærefamilien vil vårt biosfæreområde vere heilt unikt grunna det store spennet i ressursane som ligg her. Nettopp fordi Nordhordland representerer det moderne kyst-norge, har vi dei aller beste føresetnadene for å få dette til. Til nytte og glede for oss sjølve, og som eit førebilete for andre delar av landet. Modalen Knut Moe Ordførar i Modalen Kommune Styreleiar i Biosfæreprosjektet 9

31 1 Innleiing Dette kapittelet gjev ei oversikt over det påtenkte biosfæreområdet. Det er lagt særleg vekt på å vise korleis regionen kan seiast å vere representativt for andre kystområde i Norge. 1.1 Oversikt over biosfæreprosjektet i Nordhordland Regionen Nordhordland Nordhordland er området mellom Bergen og Sognefjorden. Det har gjennom åra vore ulik forståing av kva kommunar som høyrer til, men administrativt er det dei ni kommunane Meland, Lindås, Austrheim, Fedje, Masfjorden, Radøy, Osterøy, Modalen og Gulen som utgjer regionen i dag. Det bur nær menneske i her. Det er utstrakt samarbeid mellom desse kommunane på mange felt. I biosfæreprosjektet har vi også tatt med Øygarden og delar av kommunane, Vik, Høyanger, Voss, Vaksdal og Askøy. Det er tette samband mellom desse og dei andre ni, og historisk har dei og vore administrativ knytt saman. Variasjonen i landskapet er stor, frå Fedje vest i havet, til Modalen inst i Osterfjorden. Storleik og innbyggjartal varierer mykje, men det er sterke fellestrekk mellom kommunane, både geografisk, historisk og kulturelt. Alle kommunane har óg ei sterk tilknyting til Bergen på grunn av nærleiken til byen, og dei aller fleste av kommunane kan seiast å ha ein felles arbeidsmarknad kring verksemda på Mongstad. Sidan oljeeventyret tok til på syttitalet, har Mongstad vore eit sentrum for vekst, tilflytting og industrialisering i ein region som tidlegare var prega av fiske, landbruk, handverk og småindustri. Figur 1: Regionen Nordhordland (stipla område) er representativ for vestnorsk kystlandskap. Kart: Kjersti Isdal Frå hav til fjell Det føreslåtte biosfæreområdet strekkjer seg frå oljefeltet Troll på kontinentalsokkelen, gjennom kyst- og fjordlandskapet til toppen av Stølsheimen 1300 m.o.h. og deretter ned til Sognefjorden. Tar vi med dei kommunane vi har lista opp i får biosfæreområdet ei befolkning på ca Området dekker ca km 2. Nordhordland står solid som ein representant for den ressurssterke ytre Vestlandskysten og i internasjonal samanheng som eit demonstrasjonsområde for det moderne Norge. Naturen er kontrastrik med kysten beskytta av ein breid skjergard, store og små fjordar og vidare gjennom dal- og skoglandskapet opp til høge fjell. 10

32 Figur 2: Det tenkte biosfæreområdet er utforma som ein ressursprofil frå oljefeltet Troll i vest, til Stølsheimen i aust. Kart: Peter Emil Kaland. Fram til om lag 1970 var Nordhordland rekna som ein relativt fattig region. Jordbruk, fiske og handtverk var leveveg for mesteparten av befolkninga slik det har vore i uminnelege tider. Etter at jordbruket vart innført i yngre steinalder har befolkninga nytta alle tilgjengelege ressursar langs den økologiske gradienten: fiskarar med småbruk i ytre strøk; bønder med utstrakt seterdrift i indre strøk. Regionen har óg vore viktig i oppbygginga av nasjonen Norge. Gulatinget og Gulatingsloven var del av grunnlaget for kong Magnus Lagabøtes landslov og viser regionens store regionale og nasjonale rolle i vikingtida og middelalderen. Nordhordland er valt ut som pilotprosjekt fordi regionen på ein framifrå måte kan stå som modellområde både for det historiske og det moderne kystlandskapet i Norge. Utvikling i samfunn og teknologi har ført til at regionen i vår tid forvaltar store verdiar i form av vasskraft, petroleum og fisk. Det varierte landskapet er ein ressurs i seg sjølv. Figur 3: Eit tverrsnitt gjennom det tenkte biosfæreområdet som viser korleis ressursane vert nytta frå hav til fjell. Illustrasjon (førebels skal utbetrast!): Kjersti Isdal. 11

33 Nordhordland Biosfæreområde skal ha fokus på berekraftig natur-, samfunns- og næringsutvikling, og vil med det falle godt inn i den retning det internasjonale biosfæreprogrammet går. Internasjonalt er det no meir vekt på at både det biologiske og det kulturelle mangfaldet skal ivaretakast og at områda skal stå for ei økonomisk utvikling som både er moderne, sosiokulturelt og økologisk berekraftig. Vestlandskysten er ein skatt for landet, men det gjev eit stort ansvar i å forvalte ressursane slik at kommande generasjonar får glede av dei. I biosfæreområdet er det difor ei viktig målsetting å fokusere på korleis kyst-norge skal takle både miljøutfordringar og samfunnsutvikling på ein berekraftig måte. Nordhordland er ein del av vestlandskysten med store natur- og kulturverdiar. 1.2 Kva kan eit biosfæreområde bidra med? Biosfærestatus fører ikkje til nye verneområde, restriksjonar eller forbod i Nordhordland. Tvert om får regionen eit sett med virkemidlar som vil vere sporar til internt samarbeid, grønnare miljø og positiv næringsutvikling. Det vert forventa at biosfæreområdet vil oppnå resultat på følgjande område: Auka forsking på berekraftig samfunnsutvikling. Universitetet i Bergen vil aktivt følgje opp biosfæreområdet med eit breitt fokus på miljø-, helse- og samfunnsforsking i Nordhordland. Andre forskingsmiljø har signalisert det same. Ny næringsutvikling. Regionen har i dag ein leiande posisjon på utvikling av teknologi og kompetanse på karbonfangst og lagring. Det er eit mål at denne posisjonen skal oppretthaldast og styrkast. Forskingsprosjekta med produksjon av fiskefôr frå sjøpølser i Øygarden og høvet til utnytting av spillvarme og CO 2 frå Mongstad-raffineriet og TCM 12

34 (testsenteret for karbonfangst) til algeproduksjon har potensiale til nye produkt. Gjennom biosfæresatsinga kan regionen ta ein posisjon innan grønare industriproduksjon. Får regionen status som biosfæreområde, kan det gje reiselivet eit nødvendig løft. EU-prosjekt. Det nære samarbeidet mellom biosfæreområda i Europa har ført til mange samarbeidsprosjekt finansiert ved EU-midlar. Nordhordland vil kunne gå inn i slike samarbeid. Fokus på eigen kultur, natur og eigne verdiar. Det vil vere heilt sentralt for biosfæresatsinga å byggje opp under prosjekt som er viktige for lokalbefolkninga som t.d. lokalmat, strilekultur, ta vare på kulturlandskapet og tradisjonar knytt til kultur og natur. Profilering og merkevarebygging. At Nordhordland vert Norges første biosfæreområde, vil i seg sjølv gje profilerings-gevinst. I tillegg vil biosfæresatsinga gje eit godt grunnlag for å utvikle ein tydelegare profil for heile regionen og gjere det enklare å byggje ein merkevare bygd på regionen sine unike kvalitetar. Betre livskvalitet - stolte og glade innbyggjarar. Erfaring frå andre land viser at det auka folkelege engasjementet i biosfæreområda styrker identitet, tilknyting og initiativlyst for samarbeid om felles oppgåver. Fokus på eigen kultur og natur er med på å styrke identitet, tilknyting og stoltheit hjå lokalbefolkninga. Her ser vi frå Håkonarspelet på Seim i Foto: Region Nordhordland. 1.3 Om forprosjektet Eit pilotprosjekt i Norge Idéen om eit biosfæreområde i Nordhordland kom til alt i 1996, då Norges Forskingsråd i sin komité såg etter kandidatar til ei biosfæresatsing i Norge. Den nasjonale satsinga vart lagt på is, men tankane om eit biosfæreområde i Nordhordland heldt fram. Etter initiativ frå Universitetet i Bergen i 2010 var alle ordførarar tilslutta Regionrådet i Nordhordland + Øygarden positive til å starte opp eit prosjekt for å utvikle eit biosfæreområde i Nordhordland. 13

35 I 2013 gjorde kommunane i Nordhordland (tilslutta Regionrådet) vedtak om å utarbeide ein søknad til UNESCO om å bli det første godkjente biosfæreområdet i Norge. Det vart laga til ein samarbeidsavtale med Universitetet i Bergen om utvikling av søknaden og eit framtidig forskingssamarbeid innan biosfæreområdet. Vidare vart det oppnemnt eit styre for forprosjektet og ei arbeidsgruppe. Arbeidet er finansiert av kommunane i regionen med tilskot frå Universitetet i Bergen og frå næringslivet. 1.4 Mål Målsettinga med denne forprosjektstudien, er få fram og peike på kva ei biosfæresatsing kan bidra med for vidare utvikling av regionen, og kva som skal til for at Nordhordland oppfyller krava til eit biosfæreområde med utgangspunkt i UNESCO sitt regelverk. Forprosjektstudien skal skape eit avgjerdsgrunnlag for ein seinare søknad om å få status som biosfæreområde. Dersom den norske UNESCO-kommisjonen godkjenner forprosjektet, får Nordhordland tittelen biosfærekandidat. Deretter skriv ein hovudsøknaden, som via den norske UNESCO-kommisjonen vert send til regjeringa for vurdering. Regjeringa avgjer deretter om biosfæresøknaden frå Nordhordland skal sendast til UNESCO sin ICC-commision i Paris for nominasjon. Det er ICC-commision som tar den endelige avgjerda om oppretting av eit biosfæreområde i Nordhordland. 1.5 Organisasjon og metode UNESCO sitt biosfæreprogram UNESCO sitt program Man and the Biosphere (MAB) vart etablert i 1971 for å fremje eit tverrfagleg fokus på forvaltning, forsking og undervisning om berekraftig bruk av økosystem og naturlege ressursar. Biosfæreprogrammet skil seg frå Verdsarvprogrammet ved at målsettinga er å sjå framover for å sikre ei positiv, berekraftig utvikling av eit område baserte på regionen sine egne naturgitte, kulturelle og økonomiske føresetnader, medan verdsarvprogrammet konsentrerer seg om å ta vare på unik kultur- og naturarv. Det viktigaste verktyet for MAB er oppretting av biosfæreområde. UNESCO sitt biosfæreprogram er like mykje eit heilskapleg tiltak for samfunnsutviklinga som eit miljøprogram. Det er no oppretta 631 område i 119 land, av desse er det 231 område i 34 land i Europa. Nordhordland kan bli det første område i Norge som vert godkjent som biosfæreområde. Prosjekteigar for forprosjektet er Nordhordland Regionråd. Nordhordland Utviklingsselskap IKS (NUI) er prosjektleiar. Alle kommunane som er knytt til Regionrådet i Nordhordland deltek i prosjektet. Dette er kommunane Austrheim, Fedje, Gulen, Lindås, Masfjorden, Meland, Modalen, Osterøy og Radøy. Øygarden har gått inn i prosjektet, og der er gode faglege argument for at også delar av kommunane Voss, Vik, Høyanger, Vaksdal og Askøy vert ein del av biosfæreområdet. 14

36 Vi har eit ansvar for å forvalte ressursane slik at kommande generasjoner får glede av dei. Foto: Kjersti Isdal. Arbeidet med ein eventuell integrering av desse kommunane vil skje fortløpande. Universitetet i Bergen deltek som aktiv samarbeidspartnar og støttar prosjektet fagleg og økonomisk. Høgskulen i Bergen er informert om prosjektet, og målet er at høgskulen på sikt skal vere del av satsinga. Prosjektet er støtta av Hordaland Fylkeskommune som har løyvd midlar til forprosjektfasen i prosjektet. Fylkesmannen i Hordaland støtter prosjektet og har gått inn med ein representant i styringsgruppa. Styringsgruppa har det strategiske ansvaret for prosjektet og er ei breitt samansett gruppe på 8 personar, med representantar frå kommunane Modalen og Masfjorden, Fylkesmannen i Hordaland, Hordaland fylkeskommune, Universitetet i Bergen, Miljøorganisasjon og næringsliv (BKK). Det er oppretta ei arbeidsgruppe på 4 personar som driv det daglege arbeidet med prosjektet: Kari Evensen Natland (prosjektleiar): Nordhordland Utviklingsselskap IKS Kjersti Isdal: (Rådgjevar) Nordhordland Utviklingsselskap IKS Peter Emil Kaland: (Fagleg koordinator) Universitetet i Bergen Arne Abrahamsen: (Kommunikasjonsrådgjevar) NORPR Gruppa vert utvida etter behov for kompetanse og arbeidskraft. Arbeidet med forprosjektet omfattar ein oversiktleg dokumentasjon av Nordhordland sine natur- og kulturverdiar, ressursutnytting, befolkningsstruktur og næringsliv. Det er også undersøkt om Nordhordland kan oppfylle deia tre hovudfunksjonane i biosfærekonseptet: Ivareta, støtte, utvikle. 15

37 2 Biosfæreområde berekraftig utvikling i praksis Dei fleste kjenner til UNESCO si verdsarvliste, og Norge har fleire stader med verdsarvstatus. Men omgrepet biosfæreområde er ikkje så kjent i Norge. UNESCO sitt «Man and the Biosphere» (MAB)program er godt utvikla i nabolanda våre, og er meir aktuelt enn nokon gong, sett i lys av dei miljøutfordringane verda står ovanfor i dag. 2.1 Kva er eit biosfæreområde? Biosfæreområde Eit biosfæreområde er eit avgrensa geografisk demonstrasjonsområde der ein legg til rette for berekraftig utvikling. Målet er å oppnå ein meir berekraftig balanse mellom å ta vare på biologisk mangfald og naturressursar, fremje økonomisk utvikling og sikra ei god samfunnsutvikling ved samarbeid mellom lokalbefolkninga, det offentlege, næringslivet og forskingsinstitusjonar. Eit biosfæreområde skal ha høge natur- og kulturverdiar og eit visst innhald av verna område. Området skal vere representativt for eit større landskap- og/eller marint område slik at resultata frå biosfæresatsinga kan overførast. Biosfæreområda skal for dette formål utvikle innovative metodar for berekraftig utvikling, teste dei og dele resultata nasjonalt og internasjonalt. Arbeidet krev nært samarbeid mellom interessegruppene i lokalsamfunnet og positivt engasjement frå forskingsinstitusjonar og forvaltingsstyresmakter. Lokalt initiativ Det er lokalsamfunnet som kan foreslå eit biosfæreområde. Det skal ratifiserast av ein nasjonal UNESCO komité, nominerast av regjeringa og utpeikast av UNESCO sitt hovudstyre for biosfæreprogrammet. I biosfæreområde vert det utvikla innovative løysingar for det å bu og arbeide i betre harmoni med naturen. Eit av dei primære måla for MAB er å oppnå ein berekraftig balanse mellom å oppretthalda biologisk mangfald, fremje økonomisk utvikling, og ta vare på regionen sine kulturelle verdiar. Ordet biosfære referer til alt på land, i vatn og i atmosfæren som opprettheld livet på jorda. Kvart biosfæreområde demonstrerer praktiske tiltak for å få ein betre berekraftig bruk av ressursane. Dei er føregangsområde for samfunnsbaserte initiativ som tryggjar vårt naturlege miljø samtidig som ein sikrar sunn økonomisk vekst. Biosfæreområda sitt viktigaste verkemiddel er dialog mellom samfunnsaktørane i lokalsamfunnet, og erfaringane verda over viser at dette arbeidet gjev gode resultat. Mange biosfæreområde er dyktige til å fremje lokal identitet og produkt, noko som bidrar til at befolkninga er stolt over sitt område. 16

38 Ettersom biosfæreområda skal følgje med i endring i samfunns- og miljøforhold over tid, vil og hovudfokus kunne endre seg i pakt med tida. Men felles for alle biosfæreområde er at dei skal arbeide med dei tre funksjonane; utvikle lokalsamfunnets berekraft, ivareta biologisk mangfald, naturressursar og kulturarv, og støtte kunnskap og praksis. Innafor alle biosfæreområda skal det dessutan finnast kjerneområde (natur- og kulturvernområde), og buffersoner (friviljug ivaretaking, eks. museumsdrift). Alt anna areal vert kalla utviklingsområde. Rådemakt over land og vatn vert ikkje endra når eit biosfæreområde vert oppretta. Statusen fører ikkje til oppretting av nye verneområde og heller ikkje til restriksjonar av innbyggarane sine juridiske rettar. Ikkje nye verneområde UNESCO krev at eit biosfæreområde skal ha ei viss mengde verneområde. I praksis betyr det at ein brukar dei verneområda som allereie finst i området. Biosfæreområdet fører altså ikkje til nye verneområde, og endrar heller ikkje på innbyggarane sine rettar i høve til sine eigedomar. Bøkeskogen på Seim er den nordlegaste i Europa. Foto: John Y. Larrson Utvikling av MAB-programmet Utgangspunktet for MAB-programmet var det internasjonale forskingsprogrammet IBP (International Biological Progam ) som organiserte ei lang rekke store miljøforskingsprosjekt under den overordna problemstillinga «Den biologiske basis for produktivitet og menneskelig velferd». Det vart klarlagt kor viktig menneskeleg ressursutnytting var for utviklinga av økosystema. Dette tok UNESCO opp som ei viktig global utfordring, og i 1971 vart MAB-programmet starta. 17

39 I dei første åra av MAB-programmet fokuserte biosfæreområda på forskingsproblemstillingar om vern av miljøet. Som ein følgje av det vart ei rekke nasjonalparker og urørte naturområde inkludert i programmet. Dei skandinaviske landa oppretta i 1970-åra biosfæreområde ut frå desse premissane. Norge oppretta eitt område på nordaust-svalbard, Sverige eitt i Lappland og Danmark eitt på Nordaust-Grønland. I 1987 kom Bruntlandskommisjonen med kraftfull argumentasjon for ei berekraftig utvikling kor menneska sin bruk av naturressursane vart satt inn i ein økonomisk og sosial samanheng. Kommisjonen peika på at «ressursutnytting, investeringar, teknologisk utvikling og institusjonelle endringar må alle harmonere med kvarandre og sikre potensialet både det nåtidige og framtidige for å dekke menneskelige behov og forventningar». Verdskongressen for MAB i Sevilla i 1995 følgde opp Bruntlandskommisjonen med eit nytt sett med målsettingar og direktiv som vart definert og vedtatt for nye biosfæreområde («The Seville Strategy and The Statutory Framework of the World Network»). Kriterier vart fastsett for å sikre at retningslinene i programmet skulle bli følgt. Regelmessig evaluering av biosfæreområde vart obligatorisk. Difor er mange av dei som vart etablert i og 1980-åra seinare trekt ut av verdsnettverket eller vart definert om slik at dei følgjer dei nye retningslinene. Både det norske og det svenske biosfæreområdet vart trekt tilbake. Ved verdskongressen i Madrid i 2008 vart det fokusert på dei akselererande klimatiske endringane, den hurtige urbaniseringa som drivarar bak miljøendringane, og det akselererande tapet av biologisk og kulturelt mangfald. Desse utfordringane vart inkludert i «Madrid Action Plan for Biosphere Reserves ( )». Alle relevante vedtak i MAB programmet vert tatt av ein internasjonal komité: MAB International Co-ordinating Council (ICC). Dei 38 medlemmene av ICC er regjeringsrepresentantar som er vald for ein fireårs periode av UNESCO General Conference. Sekretariatet for MAB programmet er lokalisert i UNESCO sitt hovudkvarter i Paris. Uroa for dei menneskeskapte miljøproblema har særleg etter årtusenskiftet ført til ei auka interesse for MAB-programmet. Det verdsomspennande biosfærenettverket (WBRN) omfattar i 2014: 631 biosfæreområde i 119 land, inkludert 12 grenseoverskridande område. I Europa er det oppretta 231 biosfæreområde i 34 land. I Norden (Sverige og Finland) er det oppretta 7 biosfæreområde. I Norge er det og fleire lokale initiativ for å få oppretta biosfæreområde, og den norske UNESCO-kommisjonen har tatt initiativ for å opprette ein norsk MAB-komité, som truleg vert etablert hausten Satsing på biosfæreområde i Norge Etter oppmoding frå UNESCO sette Norges forskingsråd i 1989 ned ein komité for prioritering av forsking for nye biosfæreområde i Norge. Komitéen vart lagt ned i 1998 utan at ein lukkast med å få etablert nye biosfæreområde. Men Lyngheisenteret på Lygra i Nordhordland vart trekt inn i komitéen sitt arbeid i 1996 som kjernen til det som kunne bli eit biosfæreområde i Nordhordland. Etter at komitéen vart lagt ned, heldt leiinga ved Lyngheisenteret fram med å vurdere å få til eit biosfæreprosjekt. Først i oktober 2009 vart det realistisk at søknadsarbeidet kunne starte opp. Då kalla UNESCOkommisjonen inn til eit møte i Kunnskapsdepartementet for å vurdere og få satt i gang eit nytt MAB-prosjekt i Norge. På møtet la representanten frå Universitetet i Bergen fram ei planskisse 18

40 til eit biosfæreområde i Nordhordland, og fekk aksept. I september 2010 arrangerte UNESCOkommisjonen eit nordisk symposium ved Universitetet i Bergen om historisk utvikling av MABprogrammet og etablering av biosfæreområde i Norden. Regionrådet i Nordhordland starta sonderinger for å etablere eit biosfæreområde. Planen vart i oktober 2010 lagt fram for det svenske MAB-miljøet, som seinare har gitt verdifull støtte til vidare planlegging. I 2011 vart prosjektet presentert for MAB-organisasjonen i Paris, og i 2012 og 2014 var leiaren for EuroMAB på synfaring i Nordhordland. I tillegg er planen lagt fram for relevante faglege fora internasjonalt, bl.a. ved EuroMAB-konferansen i Lokalt har prosjektet støtte hos alle sentrale kommunar, Hordaland fylkeskommune og Fylkesmannen i Hordaland. 13. juni Regionrådet skriver under samarbeidsavtale med Universitetet i Bergen, juni Frå venstre fremst: Regionrådets formann Jon Askeland, Fylkesmann Lars Sponheim, Rektor Sigmund Grønmo. Foto: Region Nordhordland. I 2013 inngjekk Regionrådet ein samarbeidsavtale med Universitetet i Bergen om utviklinga av søknaden for Nordhordland biosfæreområde og om intensjon for framtidig forskingsinnsats om berekraftig utvikling i Nordhordland. Regionrådet har oppretta eit arbeidsutval og styre for prosjektet. Kommunane i Nordhordland, Hordaland fylkeskommune, Universitetet i Bergen og Stiftinga Grieg Foundation har deretter fullfinansiert utviklinga av denne søknaden. 19

41 3 Utviklinga i regionen gjennom 100 år Biosfæreprosjektet skal bidra til ei berekraftig utvikling for Nordhordland. Målet er at dette skal byggje vidare på regionen sine naturgitte, økonomiske og kulturelle føresetnader. Vi vil difor kort trekke opp utviklinga i regionen gjennom dei siste 100 åra fram til i dag. 3.1 Del av det moderne Norge I løpet av dei siste hundre åra har Nordhordland utvikla seg frå å vere ein utkantregion med småbrukarar og fiskarar til å bli ein viktig del av det moderne Norge. Den teknologiske kunnskapsutviklinga har gjort det muleg å ta i bruk naturressursar som tidlegare var utilgjengelege. Nordhordland sine vasskraftsressursar har gitt enkelte kommunar store inntekter, og oljeutvinninga på kontinentalsokkelen har skapt eit industrieventyr med store ringverknader for regionen. Men suksessen har også ført med seg utfordringar blant anna for det tradisjonelle landbruket som i dag strever i konkurransen mot gode lønningar i industrien Tradisjonell ressursutnytting i kyst- og fjordlandskapet På starten av 1900-talet var primærnæringane framleis det viktigaste næringsgrunnlaget for befolkninga. I den ytre lyngheisona var fiske næringsgrunnlaget, men kombinasjonen av fiske og ein liten gard med eit par kyr og nokre sauer ga høg matvaretryggleik og samstundes eit tilstrekkeleg variert kosthald for familien. Det var ikkje naudsynt med ein stor gard for å overleve, og summen av ressursane på land og i havet ga grunnlaget for ein relativt høg befolkningstettleik. I fjordlandskapet var fiske ein del av hushaldsøkonomien, men topografien og klimaforholda med litt høgare sommartemperatur la tilhøva betre til rette for at jordbruksdrift vart viktigast. Medan dei ytre stroka kunne ha sauene ute på lyngbeite året rundt, førte litt kjølegare vintrar i fjordlandskapet til så mykje snø at alle husdyra måtte fôrast inne. Til gjengjeld hadde bøndene i fjordområdet store ressursar i skogen og i dei vidstrakte beiteområda i dalsidene og på fjellet. Skogen ga lauv og skav til fôr samt tømmer og ved både til eige bruk og til sal. Gardane både vest og øst for Stølsheimen hadde heimestøler og fjellstøler kor dei både utnytta fjellbeitene i sommarsesongen og hausta grasfôr frå dei mange utslåttområdane. Om hausten ga jakta på hjort og rein eit viktig tilskot av kjøtt. Det var eit utstrakt samarbeid mellom befolkninga i det ytre kystlandskapet og i fjordlandskapet. I ytre strok var det overskot på fisk som vart bytta mot tømmer frå fjordlandskapet. Dei vidstrakte sommarbeita på fjellet gjorde det muleg for befolkninga i Modalen og Masfjorden å ta imot kyr i leige frå det ytre kystlandskapet som ikkje hadde så gode sommarbeite. Om vinteren var det motsett. Då var lyngheiene på ytterkysten framleis brukbart beiteland. På den måten kunne fleire dyr frå fjordlandskapet overleve vårknipa. 20

42 Nordhordland er fiskarbonden sitt landskap. Her var det mange små gardseiningar, der fiske og attåtnæringar til saman skapte eit næringsgrunnlag. Dei milde vintrane på Vestlandet gjer at utegangarsauen kan nytta utmarksbeite heile året. Den gamle sauerasen var nesten utdøydd, men er i dag særs populær. Foto: Lyngheisenteret. Allereie i siste del av 1800-tallet førte den veksande befolkninga til større behov for attåtnæringar, og dette akselererte utover på 1900-tallet. Bøndene frå Nordhordland og ytre Sogn hadde Bergen som ein viktig marknad for fisk-, jordbruks- og handverksprodukt. I tillegg hadde befolkninga i Nordhordland mange dyktige tømrarar som pendla til Bergen. Bergen hadde stort behov for sand til vegar og til sement. Dei store sandterrassane i fjordområda som langs Osterfjorden, i Modalen og i Matre skapte mange arbeidsplasser og ga gode inntekter både til eigarane av sandtaka og til sandskutene som transporterte sanden til byen. Vestlandets varierte landskap har skapt mange små landbrukseiningar, i motsetnad til Austlandet med sine store gardar. Ein kunne ikkje leve av garden åleine, og fiskarbonden hadde fleire inntektskjelder. I dag er mange gardsbruk lagt ned, og folk går i anna lønna arbeid. Dermed gror delar av kulturlandskapet att. Dette gjeld særleg dei nære utmarksområda som før var beite for dyra. Innmarka vert framleis som regel beita eller slått. Dei som framleis driv gardsbruk, driv ofte jorda på fleire gardar for å få stor nok drift til å leve av. Ein del av dei som sit med småbruk, kombinerer lønna arbeid med sauehald. Slik klarar ein å halde i hevd noko av jorda. Gamalnorsk sau (villsau) vert meir og meir populær, då denne klarar lamminga godt sjølv og utnytter beita enda betre enn norsk kvit sau. Miljøet kring denne sauerasen har vakse, og produkt som skinnfellar, ull og villsaukjøt er populært. 21

43 Den indre farleia mellom Bergen og Sogn gjekk gjennom Nordhordland, her ved Alverstraumen. Foto: Peter Emil Kaland Utviklinga av kommunikasjonane Frå gamal tid har sjøen vore den viktigaste transportvegen for befolkninga i biosfæreområdet. Den breie skjergarden med eit mylder av små og store øyar gjorde det trygt å ferdast med båt i smult farvatn, sjølv når sterk vind gjorde sjøreisa farleg ute på havet. Slik har den indre farleia frå Bergen til Fensfjorden og vidare mot Gulen og Sognefjorden alltid vore ei sikker ferdselsåre på sjøen mellom bygdene i biosfæreområdet og for kontakten til Bergen. Her var det så mykje trafikk at det på 1700-tallet vart etablert gjestgjevarstader med passeleg avstand slik at dei reisande kunne få overnatting. Figur 3: Vegnettet i Nordhordland ca. 1900, med Den Trondhjemske postveg. Raud strek: hovudveg, kvit strek: lokalveg, blå strek: den indre farleia. Kart: Sverre Mo. Figur 4: Vegnettet i Nordhordland i Raud strek: hovudveg, kvit strek: lokalveg. Kart: Sverre Mo. 22

44 Tidleg på 1900-tallet var vegnettet dårlig utvikla i Nordhordland og ytre Sogn, men behovet for sikre postleveransar langs kysten frå Bergen til Trondheim hadde allereie frå 1780-tallet ført til bygging av ein hovudveg, kombinert med båt transport frå Bergen gjennom Nordhordland og ytre Sogn. Som det går fram av kartet var det i tillegg bygd nokre lokalvegar i Meland, Radøy, Lindås, Osterøy og Modalen, men Ytre Sogn og dei ytste øyene i Nordhordland var heilt veglause. Nordhordlandsbrua opna i 1994 og har vore eit viktig infrastrukturprosjekt for utviklinga i regionen. Trafikken i opningsåret var om lag ådt (årsdøgntrafikk - gjennomsnittleg dagleg trafikkmengde) og er i dag auka til ca ådt. Gjennom mellomkrigstida vart både hovud- og lokalvegnettet gradvis bygd ut, men den store vegutbygginga og medførande auke i biltrafikken kom for alvor i gang først på 1960-tallet. I løpet av tiåra som følgde fekk vegnettet høgare standard, mange ferjer, bruer og tunneler. Det førte til eit heilt nytt kommunikasjonsmønster med overgang frå sjø til landtransport. Men og på sjøen endra transporten seg etter 1960-åra, til bl.a. hurtiggåande hydrofoil- og katamaran båtar. Samla sett gav kommunikasjonsrevolusjonen viktig infrastruktur som grunnlaget for dei store endringane i nærings- og arbeidslivet etter 1960, og for endringane i kommunestrukturen. Nordhordlandsbrua, som gjorde regionen ferjefri frå Bergen, opna i 1994 og har betydd mykje for arbeidsmarknaden og busettingsmønsteret her. Fleire viktige vegprosjekt er under planlegging - både lokale vegutbetringar og ikkje minst vegtunnell frå Nordhordlandsbrua til Åsane. Betra kommunikasjon har ført til auka tilflytting og denne vil vekse seg nordover med tunnellen på plass Kommunane i biosfæreområdet I første del av 1900-talet var det 22 kommunar innanfor biosfæreområdet. Det er viktig å merke seg at sjøen ikkje hadde noko å seia som grense mellom kommunane. Den nye kommunestrukturen utanfor byane vart sett i kraft frå For kystområda vart det tatt omsyn til den pågåande endringa i kommunikasjonane frå sjø til veg, og det vart sett krav om befolkningsmengde og storleik på kommunane. For biosfæreområdet har det betydd ein reduksjon til 13 kommunar med store endringar i grensene mellom kommunane. Berre Fedje 23

45 kommune har sine opphavlege grenser. Medan kommunegrensene før 1964 var tilpassa sjø, var den nye kommunestrukturen tilpassa veg. Figur 5: Kommunestruktur i Nordhordland før Kart: Sverre Mo Figur 6: Kommunestruktur i Nordhordland etter Kart: Sverre Mo Interkommunalt samarbeid Etableringa av Nordhordland kommunale kraftlag i 1920-åra vart starten på eit etter kvart svært så omfattande og vellukka interkommunalt samarbeid. Diskusjonen om endringane av kommunegrensene i årene førte til at kommunane i Nordhordland i 1961 oppretta Nordhordland tiltakskontor som seinare vart vidareført som Regionrådet for Nordhordland og Gulen. I dag er Regionrådet Nordhordland eit politisk styrande organ og Nordhordland Utviklingsselskap IKS er oppretta som administrasjon og som eit aktivt selskap for interkommunalt arbeid. Her tar ein opp, og arbeider med saker av verdi for heile regionen, til dømes innan samferdsel, helse og IKT. Regionrådssamarbeidet har vore ein styrke for Nordhordland, og har bl.a. hatt av avgjerande politisk verdi for vegutbygging mot Bergenshalvøya og internt i Nordhordland. Alt tyder på at samarbeidet mellom kommunane i framtida vil styrkast. Det er etablert eit kommunestrukturprosjekt som skal utgreie ein eventuell samanslåing av kommunane og det er under prosjektering eit felles Helsehus. Det overordna målet for samarbeidet er at Nordhordland skal vere ein god stad å bu og arbeide i Næringsliv Næringslivet i Nordhordlandsregionen har vakse fram delvis som eit resultat av naturgjevne føresetnader, delvis som svar på behov i den nærliggande storbyen Bergen. Som eit døme hadde Bergen, som nemnt tidlegare, stort behov for sand til vegar og til sement. Dei store sandterrassane i fjordområda langs Osterfjorden, i Modalen og i Matre skapte mange arbeidsplasser og gode inntekter både til eigarane av sandførekomstane og av sandskutene som transporterte sanden til byen. Effektiv sjøvegs transport er og eit stikkord for utviklinga. I løpet av hundreårsperioden har det vore drive garveri, meieri, kornmøller, sagbruk, hermetikkfabrikkar og skipsverft. For alle desse 24

46 var høvet for å frakte dei ferdige produkta raskt til marknaden viktig. Det er i dag berre sporadiske spor etter desse verksemdene, men dei har vore særs viktige både for utvikling av busetnadsmønster og for regionen sin kultur og identitet. Fjellområda i indre delar av Nordhordland forsyner regionen med fornybar energi. Demning ved Krokevatnet i Masfjorden. Foto: BKK. Ein viktigare faktor for økonomien og næringslivet i dag, er den omfattande kraftutbygginga som har skjedd i fjella i biosfæreområdet. Kraftinntekter er av stor verdi for fleire av kommunane i biosfæreområdet. I løpet av 1960-åra starta for alvor omlegginga av næringsverksemda innan regionen. I tiåra som følgde, gjekk andelen av befolkninga som var bønder og fiskarar kraftig ned, medan næringar innan handel og tenesteyting auka markant. I tillegg auka kvinneandelen av arbeidsstokken. Den største skilnaden var likevel anlegget og opninga av oljeraffineriet på Mongstad i 1974 og dei etterfølgjande olje- og gassterminalane på Sture og Kollsnes i Øygarden. Storindustrien var med dette etablert i Nordhordland, og vart ei veldig drivkraft i industrimiljøet både innanfor regionen og for resten av Vestlandet. Rundt oljeanlegga har det vakse fram omfattande høgteknologiske industri- og serviceverksemder. 25

47 Oljeraffineriet på Mongstad er det største i Norge. I tilknyting til raffineriet fins eit avansert testsenter for karbonfangst og lagring (TCM). Bilete: Bergens Tidende. Fiskarbonden og mange handverk er historie, og primærnæringane er ikkje lenger den viktigaste næringsvegen i Nordhordland. Industri og dei tenesteytande næringane sysselset i dag det meste av arbeidskrafta, med Knarvik og industriområda Mongstad, og Sture / Kollsnes som dei store «arbeidskraftmagnetane». Regionen har i dag verksemder innan ei lang rekkje bransjar. Den viktigaste er olje og gass; både landbasert verksemd og offshore aktivitetar. På Mongstad er det om lag 100 ulike næringsverksemder med ca tilsette. Her er Statoil sitt oljeraffineri, forsyningsbase, hamnefunksjoner og ulike industriverksemder. TCM Mongstad er verda sitt største senter for testing og forbetring av CO 2 -fangst/teknologi. I Øygarden ligg Kollsnes prosessanlegg for gass og oljeterminalen på Sture. Tradisjonell vasskraftindustri er og viktig, om ikkje fordi så mange arbeider direkte i verksemda, som fordi den betyr mykje for kommunane sine inntekter. Den siste av dei tre store næringane er havbruk, som i dei siste åra har vakse seg sterk og som truleg vil vere enno viktigare i åra som kjem. I tillegg har regionen produksjonsverksemder av ulike slag, både store internasjonale selskap og mindre nasjonale. Regionen er sterk på bygg og anlegg, handel og tenesteyting er ikkje ubetydeleg, og det er ein del turisme og reiseliv. For det siste er potensialet for vekst stort Busetnad Den spreidde busetnaden som ofte var knytt til eit lite jordareal, har over tid mista sin opphavlege funksjon. Busetnaden er no meir konsentrert, og større bygdesenter/lokalsenter, knytt til riksvegnettet er etablert og er i stadig utvikling. Regionsenteret Knarvik, som vart etablert på 1960-talet, er eit godt døme på dette. Likevel har Nordhordland mange godt 26

48 fungerande bygder og bygdesentra. Vegutbygginga har ført til korte avstandar til arbeidsmarknaden, nesten uansett kor ein bur i området. Dei fleste kommunane, spesielt i sør, har opplevd folketilvekst dei siste åra. Til saman er det i dag omlag busette i biosfæreområdet og talet er venta å auke til ca innbyggjarar i Skal regionen ta aktivt del i denne veksten, må vi førebu oss på best muleg måte. Kommune År 2000 År 2010 År 2014 Progn 2020 Progn 2025 Progn 2030 Progn Modalen Osterøy Meland Øygarden Radøy Lindås Austrheim Fedje Masfjorden Gulen Totalt Figur 7: Tabellen viser folketal og prognoser i Nordhordland(inkl. Øygarden) mellom år 2000 til 2040.Kilde: SSB Utdanningstilbod Dei mange små skulestovene frå åra kring 1900, og som alltid låg i høveleg gangavstand for all busetnad i bygda, er borte. Dei nye skuleanlegga og skulefritidsordningane er tilpassa høveleg kjøreavstand med bil. Nordhordland har tre vidaregåande skular med eit variert tilbod. Her er og to folkehøgskular, som har reiseliv og musikk som sine satsingsområde. For høgare utdanning er Bergen ein attraktiv stad Kulturliv Nordhordland har lange tradisjonar med lokal kulturaktivitet knytt til bygdesamfunnet. Dette viser igjen i dagens mangfald av lag og foreiningar. Dei mange grendehusa var den naturlege samlingsstaden før i tida. Mange av desse har framleis ein funksjon, noko som revymiljøet i Nordhordland vitnar om, men det er og eit ønske å få bygd eit felles kulturhus som kan samle kulturlivet, og vere eit utstillingsvindauge for kulturarven i regionen. Korpsmiljøet står i ei særstilling i Nordhordland, med to korps (Eikanger Bjørsvik og Manger musikklag) som konkurrerer på høgt nivå i både Norge og Europa. Idrettstilbodet er svært variert. 27

49 Det er også ein god festivaltradisjon i regionen som trekkjer til seg mykje folk. Dei viktigaste arrangementa er Knarvikmila, Havsportveka, Utkant-festivalen og Kraftspela. Kystsogedagane er også godt besøkt i biosfæreområdet Reiseliv og opplevingar Det første reiselivet i Nordhordland var knytt til dei mange gjestgjevarstadene langs leia. Den indre farleia har vore nytta som riksveg mellom sør og nord i alle tider. Det er mange kulturminne knytt til tida då jektefarten var stor, her var rikt med gjestgjevarstader og hamner. Etter kvart reiste bergensarane på landet for rekreasjon, der dei gjerne budde i våningshuset på gardane og synest det var eksotisk og spennande. Etterkvart starta hytteutbygging og regionen har mange hytteturistar gjennom heile året, men mest om sommaren. Ferie- og fridtidsturisme har aldri stått sterkt i regionen og reiselivsnæringen er prega av stort sett små verksemder. Det er likevel fleire hotell, gjestgjevarstader, campingplassar og eit variert tilbod av opplevingar knytt til kultur og natur. Med den flotte kystlina og skjergarden ligg det godt til rette for aktivitet knytt til sjø. Om somrane er det eit yrande båtliv og det finst nokre gjestehamner. I tillegg finst det diverse båtutleige som legg til rette for å utforske naturen frå sjøen. Havsportveka er eit arrangement som dei siste åra har satt fokus på å nytte dette potensialet enno betre. Nordhordland byr på mange aktivitetar knytt til sjø. Med kajakk kjem ein i nærkontakt med naturen. Foto: Region Nordhordland. Nordhordland er eit eldorado for den som likar fotturar. Stølsheimen er fjellområdet mellom Sognefjorden i nord og Bergensbanen i sør, og strekker seg frå havet i vest til Nærøyfjorden i øst. Det er eit mektig og mangfaldig fjellandskap som ragar opp over djupe fjordar og vert 28

50 avrunda som blågrått snaufjell i meters høgde. Her er det turistforeiningshytter og eit merka nett av stiar, i eit flott turområde. Nordsjøløypa og Den Trondhjemske postvei er gode døme på vandringsvegar i kulturlandskapet. Det er produsert turbøker og turkart for mange av kommunane i Nordhordland. Det er fleire godt etablerte attraksjonar i Nordhordland som t.d. Lyngheisenteret, Vestnorsk Utvandringssenter, Gulatingstaden, Kystmuseet og Fedje øya i havgapet som er ein attraksjon i seg sjølv. Nordhordland reiselivslag vart oppretta i 1987, men vart lagt ned i Det heng saman med ei omorganisering av destinasjonsselskapa i landet til større einingar. I Øygarden kan ein få oppleva den tradisjonelle kystkulturen. Foto: Kystmuseet i Øygarden Konklusjon Nordhordland er eit godt døme på det som har skjedd med lokalsamfunna langs Norskekysten i dei siste 100 åra. Regionen har vore gjennom ei raskt utvikling frå det gamle bonde- og fiskarsamfunnet til dagens situasjon med eit variert næringsliv med alt frå handel til tungindustri. Nordhordland er i dag ein vekstregion, tett integrert med Bergen og dei andre kommunane rundt byen. Her er gode arbeidsplassar, gode og trygge bumiljø, gode oppvekstvilkår og eit rikt organisasjonsliv. Infrastrukturen og kommunikasjonane som bind regionen saman, vert stadig betre. Geografisk og sosialt er Nordhordland ein region, men det er ein region som er svært annleis enn den var for 100 år sidan. 29

51 4 UNESCO sine tre funksjoner for biosfæreområde For å få status som eit biosfæreområde må ein region, etter UNESCO sitt regelverk, kunne oppfylle biosfæreområdet sine tre hovudfunksjoner «ivareta, utvikle og støtte». I dette kapittelet viser vi på kva måte Nordhordland fyller desse retningslinene. 4.1 Ivareta «Bidra til ivaretaking av landskap, økosystem, arter og genetisk variasjon» (Peike på både biologisk og kulturelt mangfald i dette området, og verdien av å ta vare på dette i regional eller global skala) Biosfæreområdet Nordhordland har ein storslått og variert natur som har vore nytta av lokalbefolkninga frå slutten av istida og fram til i dag. Det store havområdet i vest, den breie øygarden og fjordlandskapet innafor har den karakteristiske utforminga for ytre del av Vestlandet. Biosfæreområdet er forma som ein profil frå havet i vest gjennom kyst- og fjordlandskapet, over fjellet og ned til Sognefjorden. Med ein slik profil, er alle viktige økosystem knytt til havet, elver og innsjøar, og til landskapstypane frå havnivå til fjells, representert. Spesielt for biosfæreområdet er den store variasjonen i fjordsystema. I tillegg til den store Sognefjorden er det mange små fjordar med gradvis endring i saltinnhaldet frå høgt ved fjordmunningen til brakt inst i fjorden, og med stor variasjon i biologisk mangfald, både med omsyn til flora og fauna. Eit eksempel er Osterfjorden, som heldt fram mot aust inn i den tronge Mofjorden. Her møter elva Movassdraget som har sitt nedslagsfelt i Stølsheimen. Til to av fjordane knyter det seg særleg sterke forskingsinteresser. Masfjorden er ein liten fjordarm som har same karakteristiske utforming som dei store Vestlandsfjordane. Difor har havforskarane valt Masfjorden som ein fjordmodell og har gjennomført store forskingsprosjekt om miljøet og faunen. Lurefjorden mellom Lindåshalvøya, Fosnøy og Radøy kan best karakteriserast som ein marin innsjø, fordi innløpa til fjorden skjer gjennom tronge sund med sterke tidevasstraumar. Frå Lurefjorden er det nye tronge innløp til eit pollsystem med kraftige endringar av saltinnhaldet i sjøen og svært høgt biologisk mangfald. I ein av pollane er det ein lokal sildestamme som har høg forskingsverdi for kunnskapen om silda sitt levesett. Lurefjorden (ca. 47 km 2 ) med pollsystema er blant dei høgast prioriterte marine områda i den nasjonale planen for marint vern som er under handsaming i Klima og miljødepartementet. I sum utgjer mangfaldet av store og små fjordsystem innan biosfæreområdet ein svært viktig ressurs for marin forsking, og dette området er blant Norge sine mest undersøkte farvatn. 30

52 Foto 1950 av garden Havrå. Garden vart aldri utskifta og mylderet av åkerlappar og slåtte-enger går tydeleg fram av fotoet. Foto: Sigurd Angell. Nordhordland har område med høge landskapsverdiar, både i eit biologisk, økologisk og kulturhistorisk perspektiv. Her er område avsett som nasjonale verneområde, med mål om att verdiane skal takast vare på for kommande generasjoner. Siktemålet med vernet er å ta vare på det biologiske mangfaldet, og at tradisjonell kunnskap ikkje vert gløymd for ettertida. Eit godt døme er den brattlendte garden Havrå på Osterøy, som er eit av dei best bevarte klyngetuna på Vestlandet. Her held ein fram med tilnærma autentisk drift i delar av innmarka gjennom Stiftinga Havråtunet, som høyrer innunder Museumssenteret i Hordaland. Garden var det første området i Norge som ble verna i medhald til kulturminneloven 20. Det er blandinga av gamle kulturlandskap, område med høge biologiske verdiar og det moderne samfunnet som gjer det føreslåtte Klyngetunet på Havrå er eit av dei best biosfæreområdet verdifullt i eit nasjonalt bevarte på Vestlandet. Foto: Arnt Flatmo. perspektiv, då området si store variasjonsbreidd gjev eit stort potensial for å utgjere eit modellområde for Vestlandskysten. 31

53 Det er 49 verneområde etter Naturvernloven (Fig. 8, vedlegg 1) for ulike biotopar innanfor biosfæreområdet, inklusiv det marine verneområdet i Lurefjorden som er til handsaming i Miljøverndepartementet. Figur 8: Oversikt over verneområde i Nordhordland etter Naturvernloven og Kulturminneloven. Raudt er verneområde, og mørk blå er det kommande marine verneområdet i Lurefjorden. Kart: Sverre Mo. Det største vernetiltaket er Stølsheimen Landskapsvernområde (337 km 2 ) som utgjer den sentrale delen av fjellheimen vest for Vikafjellet. Innanfor landskapsvernområdet er det registrert 56 stølar der lokalbefolkninga vest og aust for Stølsheimen har nytta dei gode fjellbeita. Stølsdrifta skapte eit særmerka kulturlandskap. Det omfatta bygningar, stølsvollen med mykje trakk og hardt beite, og vidfamnande område med lågare beitetrykk kor beitinga likevel sette tydeleg preg på vegetasjonen. Behovet for energi til varme i stølshusa og til osteproduksjonen gjekk hardt utover bjørkeskogen og førte til ein markant senking av skoggrensa. Gjennom førre århundre vart den tradisjonelle stølsdrifta lagt ned, men enno vert mange støler beita både av sau, geit og storfe som ikkje vert mjølka. Eit anna karakteristisk kulturlandskap er kystlyngheiene. Livet på kysten vert presentert på Kystmuseet i Øygarden og Lyngheisenteret på Lygra. Kystmuseet formidlar kystkulturen for den vestlegaste delen av biosfæreområdet. Museet legg særleg vekt på fiskeri- og sjøbruk, og er vegvisar til viktige kulturminne i Øygarden. 32

54 Fjellstølen Solrenningen i Stølsheimen landskapsvernområde. Foto: Mons Kvamme. Eit viktig tiltak for å oppretthalde biologisk mangfald i kystlandskapet og ta vare på kunnskapen om drifta av kystlyngheiene er Lyngheisenteret på Lygra. Her vert kystlyngheiene drive så autentisk som muleg, integrert med drifta av innmarka på fem gardsbruk. Senteret arbeider i nært samarbeid med Universitetet i Bergen og er ein del av Museumssenteret i Hordaland. Den nasjonale handlingsplanen for kystlyngheier er under handsaming i Klima og Miljødepartementet. Her er Lyngheisenteret på Lygra og Lurekalven blant dei utvalde områda. Lyngheisenteret på Lygra er eit levande museum som arbeider med å ta vare på kystlyngheia, ein kulturlandskapstype som før var vanleg langsheile kysten, men i dag står i fare for å gro til. Foto: Peter Emil Kaland. 33

55 Sæbø landskapspark tar utgangspunkt i eit flott kulturlandskap ved Sæbøvågen i Radøy kommune. Det er mellom anna etablert eit mangfald av turar og merka løyper kring Solheimsåsen. Det er for tida liten aktivitet i prosjektet, men det vil elles kunne høve godt i eit biosfæreområde. Det finst og område som har status som biologisk mangfaldsområde, eller er sett av med formål i kommuneplanar som t. eks. omsynssoner og friområde, der ein skal ta vare på verdiane i området. Statleg sikra friluftsområde er område sikra til friluftsinteresser, og som bidreg til menneske sitt velvere og folkehelse. Landskapet vi har rundt oss i dag er resultatet av ei lang utvikling skapt både av naturlege prosessar og av menneskeleg påverknad. Innan biosfæreområdet er meir enn 800 fornminne verna ved lov om kulturminne. Dei fortel den lange historia om kvar menneska busette seg, korleis dei har nytta dei lokale naturressursane og om aktivitetsnivået. Fornminna er del av kulturarven og er viktige for lokalbefolkninga si tilknyting til sin heimstad. Kartet (sjå figur 9) viser tett busetnad i kystområda gjennom eldre og yngre steinalder. Gravrøyser, hustufter og andre spor av jordbruk vitnar også om høg aktivitet gjennom heile jernalderen. Det er påfallande færre fornminne i fjorddistriktet aust for Fensfjorden. Dei blå punkta på kartet viser det store talet på stølar i Stølsheimen. Arkeologiske og vegetasjonshistoriske undersøkingar av stølsdrift i andre område på Vestlandet har dokumentert at stølsdrifta har vore i bruk i minst 2000 år. Undersøkingar i framtida vil nok vise at ein stor del av stølane i biosfæreområdet går tilbake til forhistorisk tid. Figur 9: Oversikt over fornminner og fjellstølar i Nordhordland. Raude prikkar: Fornminner. Blå: Stølar. (NB: Manglar foreløpig kartdata for stølar i Masfjorden, Gulen og delar av Lindås) Kart: Sverre Mo. 34

56 Ein kulturskatt med stor verdi både for Ytre Vestlandet og for Norge som nasjon er Eivindvik i Gulen kor Gulatinget var lokalisert mellom slutten av 800-tallet og fram til ca Det eldste lovverket i Norge Gulatingsloven vart til her. Gulatinget var den første tida eit «allting» der alle frie menn kunne møte. Seinare gjekk Gulatinget over til å vere eit representasjonsting der utsendingane var representantar frå sine distrikt. I byrjinga gjekk lovane munnleg frå generasjon til generasjon av spesielt lovkyndige menn, men på slutten av 1000-talet vart dei skrivne ned. Gulatingsloven vart inspirasjonskjelda for Magnus Lagabøter sin Landslov frå Gulatingsloven vart og gjeldande på Færøyene, og nordmenn som flytta til Island tok med seg den norske ting-tradisjonen. I tillegg var det ein tingstad på Lygra i Lindås, som var del av kongsgarden på Seim. Denne illustrasjonen av Bernt Kristiansen tolkar korleis Gulatinget gjekk føre seg i eldre tid. 4.2 Utvikle «Fremje økonomisk utvikling og samfunnsutvikling som er sosio-kulturelt og økologisk berekraftig» (Indikere potensialet for at det føreslåtte biosfæreområdet kan oppfylle dette målet) Som utgangspunkt for skildringa av korleis biosfæreområdet kan bidra til ei berekraftig utvikling av regionen, har vi valt dei mål Nordhordland Utviklingsselskap IKS har sett for det regionale samarbeidet: Me vil styrka livskvaliteten for dei som bur her Skapa det gode liv med fritid, arbeid og god helse Styrka samhandling mellom regionen og omverda Økonomisera med offentleg ressursbruk Bidra til utvikling og miljøvern 35

57 Det politiske miljøet i Nordhordland ønskjer å utvikle ein plan (interkommunal plan for samfunns-, og næringsutvikling) for korleis Nordhordlandsregionen kan bli ein enno betre region å bu og arbeide i, der det vert lagt større vekt på meir berekraftig miljø- og samfunnsutvikling. Det er og eit stort ønskje om å profilere Nordhordlandsregionen på ein betre måte enn til no. Til saman har området eit breitt sett av verksemder og aktørar som er ein viktig del i den sosioøkonomiske samfunnsutviklinga. Regionen har gode føresetnader for lukkast i å liggje i framkant når det gjeld berekraftig utvikling i Norge. Det er innanfor denne ramma biosfæreområdet vil fokusere for å hjelpe regionen til å nå dei måla som er sett. Mange av Nordhordland sine næringsverksemder er knytt til bruk av området sine naturressursar. Anten direkte (vasskraft, oljeutvinning, jordbruk, fiske, etc.) eller indirekte (opplevingar, reiseliv). Gjennom å fokusere på langsiktig, berekraftig bruk av ressursane kan området sine næringsverksemder bli styrka. Opplevingsverdiane i kulturlandskapet er avhengig av at vi har ei levande landbruksnæring. Her frå landskapsparken på Sæbø. Foto: Jostein Vågenes Landskapet med jord- og skogbruksressursane Landbruket og kulturlandskapet har vore den tapande parten i utviklinga i Nordhordland dei seinaste ti-åra. Mange bruk er lagt ned, og kulturlandskapet gror til. Biosfæreprosjektet vil ikkje aleine kunne endre denne utviklinga, men ved at det vert sett fokus på ein framtidsretta og fleksibel utnytting av desse ressursane, kan ein vitalisere landbruket og sikre at det får den rolla landbruket bør ha i eit moderne samfunn. Det vil og vere eit mål for prosjektet å ta vare på og byggje opp igjen noko av det opne landskapet kysten er kjent for. 36

58 4.2.2 Dei «nye» næringane: vasskraft, fisk og olje Dei «nye» næringane som elektrisitetsproduksjon frå vasskraft, fisk og olje representerer ei høgteknologisk nytting av naturressursane i regionen: Fisk og andre marine ressursar. Vest-Norge har store ressursar av pelagisk fisk. I kystområdet går det føre seg eit omfattande yrkes- og fritidsfiske på torsk, sei, sild, brisling, hummar og taskekrabbe, i tillegg til taretråling. I Nordsjøen er det særleg fisket etter makrell som er viktig. Havbruk er ein stor næringsveg innan biosfæreområdet. Vatn. Kyst-Norge har eit oseanisk klima og tar i mot hovudparten av nedbøren i landet. I biosfæreområdet er det gjennomført omfattande utbygging av vassressursane til produksjon av elektrisk kraft. Utbygginga har ført med seg miljøvennleg energi, vegutbygging, arbeidsplassar og varige inntekter til «kraft-kommunane», men det har vore ei avveging i høve til naturinngrepa. Ein stor del av kraftbehovet i Bergensområdet vert henta frå biosfæreområdet. Olje. Biosfæreområdet ligg strategisk til i høve til oljeverksemda på kontinentalsokkelen. Fleire større oljefelt som m.a. Gullfaks og Troll har røyrleidningar inn til Nordhordland. I regionen er det 3 større industriområde knytt til olje og gass: oljeraffineriet Mongstad i Lindås og Austrheim kommunar her også industriområdet i Sløvåg i Gulen Kommune, og på Kollsnes og Sture i Øygarden kommune. Rundt oljeverksemda har det vakse fram ei omfattande næringsverksemd. Havbruksnæringa er stor i Nordhordland. Ola Braanas (bildet) er ein av dei store aktørane på lakseoppdrett. Foto: Marit Hommeldal. Det går føre seg ein kontinuerleg nasjonal debatt kring miljøkonsekvensane av desse næringane. Dette er særs viktig for den framtidige utviklinga av miljøstandarden og samfunnsutviklinga i kyst-norge, som er hovudarenaen for landet sine to største inntektskjelder havbruk og olje. Biosfæreområdet representerer ein ny innsats for å fremje ei mest muleg berekraftig utvikling. 37

59 Forskingsmiljøa og ideelle organisasjonar har vore viktige premissleverandørar for den pågåande miljødebatten som har ført til endra haldningar både hos politikarane og «folk flest». Befolkninga i Nordhordland har den nasjonale debatten om CO 2 -lagring tett innpå seg. Kva skjer med CCS-prosjektet, kva med CO 2 -lagringa frå oljeproduksjonen på Mongstad som er landets største punktutslepp av CO 2.? Kva er framtida for oljeraffineriet på Mongstad? Korleis skal regionen takle overgangen til eit nytt levesett etter at oljealderen tar slutt? Mange miljøspørsmål vert og knytt til havbruksnæringa, kor fiskefôrproduksjonen, lakselus, rømming og forureining av det marine miljøet er store tema i den norske debatten. Når det gjeld elektrisitetsforsyninga er det innan biosfæreområdet utfordringar når det gjeld framføring av strøm frå Mongstad til gassterminalene i Øygarden. Kommunane kjempa for at straumen skulle førast fram med kabel og ikkje med luftspenn og monstermaster, men fekk ikkje medhald i dette. Men ved å stå samla i regionen oppnådde dei ein betre framføringstrasé som gjev mindre ulemper for folk flest. Mange av Nordhordland sine næringsverksemder er knytt til bruk av området sine naturressursar. Gjennom å fokusere på langsiktig, berekraftig bruk av ressursane kan området sine næringsverksemder bli styrka. Foto: Bergens Tidende. Biosfæreorganisasjonen si oppgåve vert å samarbeide med kommunane, næringslivet og befolkninga om å utvikle regionen mot ei meir berekraftig retning når det gjeld miljøutviklinga. Det er viktig for Nordhordland å byggje vidare på kompetansen i tilknyting til CCS prosjektet på Mongstad slik at regionen kan ha sin leiande posisjon på utvikling av teknologi og kompetanse på karbonfangst og lagring. Prosjektet med nytting av spillvarme og CO 2 frå anlegget til algeproduksjon har potensiale til nye produkt saman med fleire andre utviklingsprosjekt Reiseliv Turisme og reiseliv er ei næring som har gode føresetnader for å utviklast vidare basert på området sine landskapsverdiar og potensiale for nye aktivitetar. Nye trendar innan turisme har større fokus på dei gode opplevingane, på autensitet og nærleik til kultur, natur og folk. Biosfæresatsinga og dei nye trendane går særs godt saman. Eit viktig arbeid her vil vere lokalt samarbeid i næringa for produktpakking og eit heilskapleg opplevingstilbod for dei tilreisande. I dette er det naudsynt å få ei avklaring på korleis ein skal vere organisert på destinasjonsnivå for marknadsføring. 38

60 Internasjonal erfaring viser elles at UNESCO sine biosfæreområde fører til ei markant auke for ferie- og fritidsturisme. Det vert eit mål i seg sjølv å få på plass lokal samhandling i næringa slik at den vert rusta til opninga av biosfæreområdet. Ein skal i dette legge opp til satsingsfelt saman med næringa for å ha klare biosfæreområde produkt som skal vere lønnsame for næringa og attraktive både for lokalbefolkninga og for tilreisande. Skjerjehamn er ein av dei gamle gjestgjevarstadene langs farleia. Hovudbygningen frå 1891 er satt i stand, og nye krefter har skapt liv og utvikling i området. Staden er i dag reiselivsverksemd for båtturisme, overnatting og kursstad. Foto: Skjerjehamn AS Entreprenørskap, lokale handverkstradisjonar og produkt Utvikling av lokale varemerke og produkt knytt til dette gir konsumentane auka valfridom og ein sterkare identitet for bygda. Det er ikkje ein stor kultur for entreprenørskap i regionen. Unntaket her er gjerne Osterøy, som har eit godt gründermiljø i kommunen. Det er likevel eit godt miljø for lokale handverkstradisjonar som t.d. Navarsmedane i Meland. Ei eigen interessegruppe for smiing har ført til interesse for å ta vare på dei mange smiene som før var vanleg på gardane. Innanfor tekstil har Nordhordland rike tradisjonar. Hillesvåg ullvarefabrikk er eit av få attverande spinneri i landet, og er nyleg utnemnd til Économusée. Eit Économusée er ei handverksbedrift som er vald ut på grunn av sitt engasjement for kvalitet og autentisk arbeid. Hillesvåg skaper sitt eige driftsgrunnlag ved å produsere brukarvennlege produkt laga etter tradisjonelle metodar og teknikkar. Fabrikken tilbyr omvising der du kan følgje produksjonsprosessen frå ulla kjem inn til ferdig produkt. Den aukande interessa for strikking har og ført til etterspørsel etter spesielle garnsorter, og villsaugarn er i ferd med å bli eit nytt lokalt produkt. Lyngheisenteret på Lygra er ein viktig aktør i å fremje satsinga på ull og andre lokale produkt knytt til sauen. Det vil vere naturleg å byggje opp omkring det «nye» sauehaldet for å styrke næringa og samtidig sikre kulturlandskapet. 39

61 Hillesvåg ullvare fabrikk produserer ull og garn på gamle maskiner, og vart nyleg utnemnd til Économusée. Her kan ein få omvising og sjå heile prosessen frå ulla kjem inn til ferdig produkt. Foto: Kjersti Isdal. Satsing på lokalmat i regionen, skal fremje både nye og gamle aktørar i området. «Bondens marknad» i Bergen er eit utstillingsvindauge for mat frå Nordhordland, og mange nyttar denne arenaen for å selje varene sine, på same vis som strilane gjorde før i tida. Det er stor interesse for gamle mattradisjonar, og produksjon av «rein» og kortreist mat. Eit døme er kurs i gamal produksjon av pølser og kjøtmat hjå Alver hjortefarm og Norsk hjortesenter på Svanøy. Slike kurs kan etablerast for alle småprodusentar innan ulike produkt i Nordhordland. Her må ein gjere ein innsats for å sikre fokus på lokale tradisjonar, oppnå ein effektiv produksjon, og på same tid vere orientert mot marknaden. Hovudmålet i satsinga er å tilpasse, synleggjere og gjere tilgjengeleg produkta for marknaden Forsking, samarbeid, kunnskapsutveksling, nasjonal og internasjonal kontakt Med UNESCO sitt omfattande nettverk i ryggen kan biosfæreorganisasjonen bidra med kunnskap om korleis andre biosfæreområde har takla utfordringar som dei Nordhordland står overfor. Regionen kan og bruke nettverket og delta i internasjonale prosjekter om ulike tema. I tillegg kan biosfæreområdet trekke på forskingsmiljøet ved Universitetet i Bergen og på sikt også med Høgskulen i Bergen. Dei to institusjonane utfyller kvarandre og gjev biosfæreområdet ein solid forskings- og kunnskapskjelde Grønt miljøfokus Grønt miljø handlar ikkje berre om haldingsskapande tiltak. Gjennom biosfæresatsinga skal ein byggje inn miljøfokus i alle deler av samfunns og næringsliv. Vi har tidlegare gjort det klart at biosfæresatsinga kan styrke utvikling av «grøn» industri. På same tid er det eit mål at regionen vert leiande på aktiv integrasjon av grøne verdiar mellom anna i kommunal verksemd. Vi vil 40

62 arbeide for betre støtteordningar for miljøfremmande tiltak, bevisstgjering kring klimatiltak / klimatilpassingar og setje fokus på at «alle» vert meir opptekne av berekraftig tenking og handling Barn og unge Så godt som alle biosfæreområda i verda har fått utarbeida gode undervisningsopplegg for dei ulike skuletrinna opp til og med vidaregåande skule. Vi vil starte eit liknande arbeid for Nordhordland. Fokusområde vil vere lokalkunnskap om bygda, kommunen og regionen og korleis dette kan settast inn i eit langsiktig perspektiv for framtida. Vi har som mål å få opprette ein UNESCO-skule i Nordhordland, noko som vil vere med å løfte og styrke denne satsinga Profilering og merkevarebygging Nordhordland Biosfæreområde skal vere ein synleg merkevare som skal gje verksemdene i området ein tydeleg miljøprofil, noko som vil vere eit godt konkurransefortrinn nasjonalt og internasjonalt. Ein UNESCO-status gjev internasjonal merksemd, og kan gje god utteljing når det gjeld profilering og merkevarebygging av Nordhordland. Vi vil leggje vekt på å hjelpe til med å utvikle ein heilskapleg profil for biosfæreområdet bygd på regionen sine naturlege føresetnader og på dei nye aktivitetane som biosfæresatsinga tar initiativ til. Både fordi det vil bidra til synleggjering av regionen, og fordi vi vil at andre skal lære av dei erfaringane vi gjer, skal Nordhordland Biosfæreområde bli eit «utstillingsvindauge for berekraftig utvikling». Målet er at biosfæreområdet skal oppfattast som så interessant at det difor vil trekke til seg reisande både frå inn og utland. Grønt reiseliv har eit stort potensiale i Nordhordland. Fedje er eit populært reisemål. Foto: Hans Kristian Dolmen. 4.3 Støtte «Støtte for demonstrasjonsprosjekt, miljøutdanning og praksis, forsking og miljøovervaking som er relatert til lokale, regionale, nasjonale og globale problemstillingar som gjeld ivaretaking og berekraftig utvikling» Forsking Nordhordland har gjennom fleire 10-år vore eit forskingsområde for mange fagområde ved Universitetet i Bergen. I 1970-åra gjennomførte Universitetet i Bergen 2 større 41

63 forskingsprosjekt i Nordhordland. Lindåsprosjektet var eit tverrvitskapleg miljøprosjekt som vurderte tradisjonell ressursutnytting og samfunnsutvikling fram til etableringa av industrianlegget på Mongstad. Lindåsprosjektet vart følgt opp med Lyngheisenteret og mange botaniske forskingsprosjekt. I Lindåspollprosjektet var marinbiologisk forsking knytt til det marine miljøet og sildestammen i Lindåspollen. Seinare er det gjennomført ei rekke marine forskingsprosjekt i Nordhordland, i Lurefjorden og i Masfjorden. Geografisk institutt har gjennomført prosjekt knytt til næringsklynga omkring oljeraffineriet på Mongstad, og det er utført helseundersøkingar, bl.a. i tilknyting til arbeidsmiljø innan oljebransjen og etter eksplosjonen i Sløvåg (2007). I tunikat(sjøpølse)-farmar i norske fjordar kan ein drive ein proteinproduksjon som er 100 gangar høgare per kvadratmeter havoverflate enn kva vi kan få til per kvadratmeter noko stad på landjorda. Biletet viser tunikater ved forsøksanlegget i Øygarden. Foto: Bård Amundsen. For tida går det føre seg fleire forskingsprosjekt som kan få stor verdi for eit meir berekraftig havbruk. Fram til no forbruker norsk oppdrett ca. 2,8 millionar tonn villfisk til fiskefôr for å produsere ca. 0,8 millionar tonn laks og aure årleg (Kjelde: WWF). På Rong i Øygarden er det eit prosjekt der det er prøveproduksjon av sjøpølser (Tunikater). Dette dyret lever av mikroorganismar og produserer hurtig store mengder protein. Viss det lukkast å produsere med god kvalitet og i industriell målestokk kan sjøpølseprodukt vere ein viktig del av framtida sitt fiskefôr og ei rekke andre produkt. Eit anna interessant prosjekt går på Mongstad der ein gjer forsøk med å produsere algar med hjelp av CO 2 frå raffineriet og mellom anna bruke algane som tilsetting til fiskefôr. UNI Miljø er marinbiologisk forskingsansvarlig for den nye generasjonen flytande fiskemerdar av plast som no skal prøvast ut av Marine Harvest. Universitetet i Bergen ønskjer å samarbeide med myndighetene, næringslivet og befolkninga i Nordhordland med eit breitt forskingsfokus for å støtte opp om Nordhordland sin plan om å utvikle området i ei meir berekraftig retning. Ei førebels undersøking om interessa blant forskarane for å engasjere seg i Nordhordland, visar at institutt frå alle fakultet er interessert 42

64 om tilhøva vert lagt til rette. Som del av førebuingane for eit kommande biosfæreområde har rektoratet med støtte frå den norske UNESCO-kommisjonen sendt søknad til UNESCO om oppretting av eit UNESCO-professorat i «Sustainable Heritage and Environmental Management». I tillegg vil ein tilsette 5 forskarar i 20% tilleggsstillingar frå fakulteta i humanistisk vitskap, samfunnsvitskap, medisin, naturvitskap, og juss. Til saman skal denne tverrfaglege gruppa organisere universitetet sitt arbeid i biosfæreområdet. I tillegg vert den erfarne britiske UNESCO-professoren Martin Price tilsett som professor II (10% stilling) i tre år for å sikre at søknaden om biosfæreområdet oppfyller alle UNESCO sine formelle krav. Demonstrasjonsprosjekt Lyngheisenteret på Lygra er ein viktig institusjon for forsking, undervisning og formidling om kystlandskap og spesielt kystlyngheier. Aktiviteten der syner korleis ein lokal satsing i Nordhordland Biosfæreområde kan nyttast i andre deler av landet og i andre land. Lyngheisenteret har gode fasilitetar for forsking, og ei rekke større prosjekt om kystvegetasjon og om gammelnorsk utegangersau («villsau») er gjennomført her. Det vert drive omfattande forskingsbasert miljøundervisning for elever frå grunnskole til universitetsnivå. For barnehagar vert det arrangert «føle»-turar for at barna skal få oppleva små og store undre i naturen. I tillegg vert det halde teoretisk og praktiske kurs om skjøtsel av kystlyngheier for bønder, der profesjonell lyngbrenning og handtering av landskapsbrann er ein viktig del av kurset. Dette kursopplegget er óg ettertrakta av andre, og det vert no halde kurs for bondelag i alle kystfylker, på Jylland, og for brannvesenet i ulike deler av landet. Kursdeltakarar vert opplærd i profesjonell lyngsviing for å betre beitet i kystlyngheiene. Foto: Mons Kvamme Andre aktørar Det finst ei rekke offentlege, nærings- og private aktørar og organisasjonar som vil kunne ha ei støttefunksjon til biosfæresatsinga. Vi skal her ikkje nemne alle med utfyllande informasjon, men berre peike på nokre av aktørane: Team Nordhordland eit fagleg nettverk for dei som jobbar med næringsutvikling i kommunane 43

65 Nordhordland Kulturforum samarbeidsnettverk for kulturmedarbeidarane i kommunane Industriutvikling Vest AS Industriinkubator på Mongstad Nordhordland Næringshage AS Med satsingsfelt reiseliv, kultur og opplevingar Dei ulike næringsråda i kommunane Interesseorganisasjonar i næringa: Nordhordland Handverk og Industrilag, Osterøy Industrilag, ulike senterforeiningar. Interesseorganisasjonar i landbruket: Nordhordland Bondelag, Nordhordland Småbrukarlag Glade bønder eit nettverk for unge / nystarta bønder Museumssenteret i Salhus Sogelaga i kommunane Miljøorganisasjonar Miljøovervaking Det går føre seg ei omfattande miljøovervaking av naturen i Norge som omfattar havet, elver og innsjøar, landskaper og luftkvalitet. I tillegg til den miljøovervaking som utførast av statlege styresmakter, gjennomførast mange viktige undersøkingar i regi av fylkeskommunar, kommunar, universitet og ideelle organisasjonar. Biosfæreområdet er inkludert i miljøovervakinga, men det faller utanfor ramma til forprosjektsøknaden å gi ein omfattande oversikt. Nedanfor gir vi likevel to eksempel på miljøovervaking i Biosfæreområdet: vill-laks og sjøfugl. Fig. 11 Område (raud sirkel) som vert overvaka årleg med omsyn til mengde lakselus for å evaluere nasjonale laksefjordar Kart: Fiskeridirektoratet. Fig. 12 Vill-laks gjenfanga i Osterfjorden med lakselus på gjelle og hovud. Foto: Bjørn Barlaup, Uni Research Havforskingsinstituttet har det overordna nasjonale ansvaret for å følgje miljøutviklinga i sjøen, og det er etablert store program for overvaking av akvakultur-næringen, tilstanden til økosystema i kystsonen og i havet. Like eins følgjer instituttet utviklinga til dei marine ressursane med bestandsmålingar av dei kommersielle fiskeartene. I biosfæreområdet er Havforskingsinstituttets forskingsstasjon i Matre ein viktig plattform for forsking innan akvakultur og fiskeforsøk, kor ein har særleg fokus på fiskevelferd og genetiske og økologiske 44

66 interaksjonar som følgje av rømt oppdrettsfisk. Havforskingsinstituttet har eit nært samarbeide med NIVA (Norsk Institutt for Vatnforsking), Miljødirektoratet, Institutt for biologi (UiB) og Uni Research (UiB) om ein rekke forskings- og forvaltingsprosjekt i Nordhordland. Bestandsstatus for vill-laks og sjøaure er varierande i regionen, frå stengte elvar og bestandar som er rekna som kritisk/tapt til bestandar som er reduserte/omsynskrevjande. Dei to faktorane som bidreg mest i negativ retning for bestandane av tilbakevandrande laksefisk er oppdrett og kraftproduksjon. Frøysetvassdraget er i dag kalka (NIVA og Uni Research) av omsyn til laksen. I Modalen gjekk laksen tapt på 1970 talet som følgje av forsuringa. I dag er arbeidet starta med å sette inn laks i Modalen igjen, med hjelp frå Vossovassdraget. Rogn frå Vossolaksen i genbanken vert sett ut i Modalsvassdraget, og det er planlagt å starte opp kalkingsanlegg i vassdraget innan Fig. 13 Endring av sildebestanden , Fylkesmannen i Hordaland Eit døme på det tverrinstitusjonelle samarbeidet om forvaltinga av villaksen er den store redningsaksjonen som har vore i gang for Vossolaksen sidan Eit av tiltaka der er at den indre delen av Osterfjorden og Veafjorden har fått status som nasjonal laksefjord med forbod mot lakseoppdrett. I vassdraget er det sett ut meir enn utvandrande lakseungar (smolt), og for å kontrollere truslar er det løpande overvaking av vasskjemi i elv og brakkvatn, uttak av rømt oppdrettslaks og regnbogeaure, og omfattande tiltak mot lus i oppdrettsanlegg langs utvandringsruta. Som del av eit nasjonalt prosjekt i dei norske laksefjordane (Fig. 11 og 12) har Havforskingsinstituttet og UNI Research følgt utviklinga til Vossolaksen med omsyn til m.a. lakselusen i Osterfjorden sin innverknad på fiskedød og tid for tilbakevending til 45

67 vassdraget. Redningsaksjonen ser ut til å lukkast, og fleire tusen utvandra smolt har kome tilbake som gyteferdig laks dei siste åra. Miljødirektoratet har det overordna nasjonale ansvaret for overvaking og vern av norsk natur. I kystlandskapet vert det m.a. gjennomført overvaking av sjøfuglpopulasjonar, og i 1988 vart det nasjonale overvakingsprogrammet for hekkande sjøfugl starta. Dette programmet finansierast av Miljødirektoratet medan Norsk institutt for naturforsking (NINA) er fagleg ansvarleg. Det er miljøvernavdelingane til Fylkesmennene i Hordaland og Sogn og Fjordane som gjer det praktiske overvakingsarbeidet innanfor biosfæreområdet kor det er 30 sjøfuglreservater (jfr. Fig. 8 og vedlegg 1). Her er det, på same måte som med store deler av kysten, dokumentert ein kraftig nedgang av mange sjøfuglartar. På fig. 14 kan ein som eit døme sjå tilbakegangen for hekkebestanden til terne i Lurefjorden frå 1980 til Den massive nedfiskinga av silda i Nordsjøen (fig.13) og brislingen i Vestlandsfjordane har vore sterkt medverkande til at sjøfuglane har gått så mykje tilbake. Sildepopulasjonen har no auka kraftig, men likevel har ikkje sjøfuglpopulasjonen auka enno. Fig. 14 Hekkebestanden av raudnebbterne (raude prikkar) og makrellterne (grøne prikkar) vart telt opp i Lurefjorden i 1980 og i Tilbakegangen var heile 97% på 30 år. Fylkesmannen i Hordaland 2012/ Stein Byrkjeland. 46

68 5 UNESCO sine kriterier for å bli utnemnt til eit biosfæreområde Unesco har klare kriterier som må innfriast for at eit område skal kunne utnemnast til eit biosfæreområde. I dette kapittelet ser vi på korleis desse kriteria kan innfriast i Nordhordland. 5.1 Økosystem - biografisk region Kriterium 1: «Området skal ha ein mosaikk av økosystem som representerer ein større biogeografisk region og inkludere ein skala av menneskeleg påverknad» (Termen «mosaikk» viser til eit mangfald av natur- og kulturinfluerte plantesamfunn som har sitt opphav i menneskeleg aktivitet, som til dømes åkerområde, forvalta skogar osv. Termen «større biografisk region» er ikkje eksakt definert men det kan vere nyttig å vise til karta over «Verdsnettet av biosfæreområde» som skildrar 12 hovudsakleg økosystemtypar i ein global skala) Økosystem Biosfæreområdet omfattar eit vestnorsk kyst- og ytre fjordlandskap som inneheldt både økosystem i sjøen og på land. Området er representativt for ytre del av Vestlandet. Fig.15. Oversiktskart over dei store internasjonale vegetasjonssonene som går i breie band frå vest mot aust. Frå sør til nord vert vegetasjonssonene endra frå den raude edellauvskogen til dei blå arktiske sonene i nord. Det er temperaturen som er den viktigaste årsaken til at vegetasjonen endrar seg. Kart: Vegetasjon. Nasjonalatlas for Norge (fig. 69), modifisert. Vegetasjonen til det vestnorske kyst- og fjordlandskapet er enklast å forstå om vi først ser på oversiktskartet fig. 15. Her ser vi på det høgre kartet i figuren dei store internasjonale 47

69 vegetasjonssonene som går som breie band frå vest mot aust. Frå sør til nord vert vegetasjonssonene endra frå edellauvskogen (raud farge på kartet) til dei arktiske sonene i nord (blå). Det er temperaturen som er den viktigaste årsaka til at vegetasjonen endrar seg. Så lenge landskapet er flatt er vegetasjonssonene breie, men når dei møter den skandinaviske fjellkjeda (sjå på det venstre kartet i fig. 15) vert sonene smale og de ligg over kvarandre. I kyst- og fjord-norge vert temperaturen kraftig endra frå havnivå til fjells og dei internasjonale vegetasjonssonene ligg her lag på lag over kvarandre: frå edellauv- og barskogsonene (oransje) ved havnivået og opp til den opne arktiske (alpine) heivegetasjonen på toppen av fjellet(blå). Det vi ser på som vårt nasjonale landskap er i røynda dei internasjonale vegetasjonssonene som ligg lag på lag over kvarandre når vi flyttar oss oppover i terrenget. Dei er viktige deler av det flotte og varierte landskapet nordmenn er så stolte av. Fig.16: Vegetasjonssoner for biosfæreområdet. Raud vertikal strek: Grense mellom kystlynghei mot vest og skogsområde mot aust. Prikket strek: Grense for biosfæreområdet. Kart: Vegetasjon. Nasjonalatlas for Norge (Utsnitt av fig. 70 og modifisert). Kartet (fig. 16) for biosfæreområdet gjev eit meir detaljert bilete av korleis vegetasjonssonene endrar seg frå havnivå til fjells. Den nedste sonen (oransje) er i Norden klassifisert som nordre edellauv- og barskogsone, men fordi kystbøndene i forhistorisk tid har fjerna skogen til fordel for kystlyngheier er sonen delt med ein tilnærma vertikal strek. Området mot vest er i dag i stor grad av lyngheier. Austanfor er skogen mest bjørk- og furuskog som står på næringsfattig jordsmonn, og edellauvskog med eik, ask, alm, lind og hassel i solvendte lier på næringsrik jordsmonn. I forseinkingar er det myr. 48

70 Den nordlege eldellauv- og barskog-sonen dannar eit breitt belte langs med kystlina, men kan og følgjast innover i fjordlandskapet. I nordvende lier og litt høgare i terrenget dominerer den sørleg barskogsonen (gul). Her dominerer furuskogen, men det finst område med orreskog og myr, samt bestander av edellauvskog. Enno litt høgare i dalane og fjellsidene dominerer den midtre barskogsonen(lys grøn). Framleis er barskogen viktig, men no vert høgdegrensa passert for gråor-heggeskog og mange varmekjære plantesamfunn og arter. Myr dekker store areal og typiske bakkemyrer opptrer frå denne sonen og vidare oppover gjennom den nordre barskogsonen (mørk grøn). No er vi komne opp til den subalpine bjørkeskogen som dannar skoggrensa mot dei arktiske (alpine) sonene (blå) Eit typisk mosaikklandskap Dei store vegetasjonssonene dannar i seg sjølv eit naturleg mosaikklandskap, men i tillegg har menneska gjennom jordbruket si 5000 år lange historie modifisert dei naturlege landskapstypane. På områda med best jordsmonn har dei hogd ned skogen, og gjennom lang tids slit er den naturlege jordprofilen brote opp med spade eller plog. På innmarksområda har bøndene laga heilt nye, kunstige plantesamfunn som åker og eng. Desse plantesamfunna er fullstendig avhengige av bonden sitt jamlege arbeid for å haldast i hevd. Trass i at utmarksområda kan sjå urørte ut, er og vegetasjonen her i større eller mindre grad vore modifisert av jordbruket. Gjennom hundreår har bøndene hausta inn ulike planteslag til fôr, reiskap, bygningsmaterial og brensel, og husdyra beita i utmarka. Ein kan sei at driftsformene i utmarksområda har modifisert de naturlege plantesamfunna i ei gunstig retning for menneska. Figur 17: Produksjonsområde på ein kystgard. Illustrasjon: Eva Gjerde, Kjersti Isdal, Peter Emil Kaland. Alle vegetasjonssonene i biosfæreområdet er sterkt påverka av bøndene sitt arbeid for å skaffe familien sikker mattilførsel, og landskapa har sett ut som «lappetepper» av ulike kulturmarkstyper. På kysten dominerte kystlyngheiene, og bøndene kombinerte jordbruket 49

71 med fiske. Bøndene som dreiv jordbruk i lauvskogane i fjordlandskapet sanka mykje fôr i utmarka gjennom lauving, og bøndene i furuskogsområda dreiv sal av bygningstømmer. I tillegg hadde gardane i fjordområdet stølsområde og omfattande beiting og jakt i fjellområdet. 5.2 Biologisk mangfald Kriterium 2: «Området skal vere av verdi for å ta vare på det biologiske mangfaldet» (Dette avsnittet skal ikkje berre angi talet endemiske eller sjeldne arter og trua arter på lokalt, regionalt eller globalt nivå, men også innehalde arter som er av økonomisk verdi i eit globalt perspektiv, uvanlege naturtypar eller unike driftsmetodar i jordbruket (som til dømes tradisjonell beitedrift eller fiske med handreiskap) som medverkar til å oppretthalde biologisk mangfald. Gje berre ei generell skildring her.) Havet og fjordane Den marine komponenten av området strekkjer seg i vest frå kontinentalsokkel-området utanfor Vest-Norge via kyst-området avgrensa av Sognefjorden i nord og Osterfjorden i sør og i aust, ca. 50 km frå ytre del av kysten gjennom fjordstroka inn i landet. Innanfor dette området finn ein eit uttal varierte biotopar, med ulik grad av eksponering. To område peiker seg ut med sin spesielle marine fauna og lokalisering : Lurefjorden og Lindåspollane (også kalla Lindåsosane), på folkemunne kalla «marine innsjøar». Dei marine innsjøane For ca år sia låg eit fleire kilometer tykt teppe av innlandsis over området og tynga dette ned. Isen forsvann gradvis og landet steig, og med det steig og dei Lurefjorden er kjent for sin bestand av kronmaneten Periphylla periphylla. Foto: Gulen Dive Resort undersjøiske tersklane. Ved Radsundet i sør (Radfjorden), ved Fosenhalvøya i vest og ved Kilstraumen i nord strekkjer tersklar seg opp mot berre nokre få titals meters djup og innanfor her ligg Lindåspollane. Tersklane har gjeve dei ulike biotopane sine miljømessige særpreg. Lurefjorden ligg ytst og innanfor utgjer 3 basseng Lindåspollane. Tidevatnet er viktigaste kjelde til fornying av vassmasser i overflaten og dette medfører ein miljø-gradient over tersklene. Lurefjorden Lurefjorden har eit areal på ca. 47 km 2, djupna er 440 meter og har ein terskel på 20 meters djup. Lurefjorden er kjent for sin bestand av kronmaneten Periphylla periphylla. Mens andre djupe fjordar (f. eks Masfjorden) er kjenneteikna av store mengder cm-store mesopelagiske fisk, så er desse totalt fråverande i Lurefjorden. Til gjengjeld finst det her nokre organismar som i dag er mest kjende frå arktiske strøk, bla. ishavsåte som er mykje større og meir næringsrik enn den næraste slektningen raudåte. Dessutan førekjem og det arktiske haneskjellet her. Lindåspollane (Lindåsosane) Lindåspollane som er ein del av dei marine innsjøane har 3 basseng: Straumsosen, Spjeldnesosen og Fjellangervågen. Som ei følgje av den grunne terskelen (3,5 m) som leier inn til pollane er tidevassutskiftinga sterkt forseinka og i hovudsak vert berre vatnet i overflata skifta ut. Botnvatnet vert berre skifta ut når tyngre vatn kjem inn og søkk ned. Då vert 50

72 «gammalt» djupvatn pressa ut. Det skjer berre i kalde vintre når sjøvatn av salt og med låg temperatur vert pressa inn mot kysten, og det kan gå fleire år mellom kvar hovud-utskifting. Dette spesielle miljøtilhøvet tiltrekkjer seg spesielle organismar som klarer å finne levelege kår. Økosystemet i Lindåsosane inneheldt mange av dei same marine fiske-, sjøfugl- og pattedyr-artene som finst naturleg på andre deler av kysten. Mellom anna er her ein sildestamme som er kjent for å ha vore i osane i heile sitt liv. Universitetet i Bergen og Havforskingsinstituttet har sidan 1960-åra studert økosystemet og silda spesielt. Dei spesielle miljøtilhøva har gjort marinbiologiske studiar muleg her, studiar som vanskeleg let seg gjennomføre andre stader Eit tradisjonelt nytta landskap med unik biologisk kulturarv Innanfor biosfæreområdet er det framleis fleire tradisjonelle kulturlandskapstypar i drift eller i levande tradisjon. Det er allereie laga fleire dokumentasjonsfilmar om dei tradisjonelle kulturlandskapa og deira produkt. Internasjonalt er det godt kjent at mange tradisjonelle driftsformer som i tidligare tider har hatt stor utbreiing i Europa, framleis er levande tradisjon i Norge. I Nordhordland er det levande tradisjonar for bl.a. drifta av kystlyngheiene og seterbruket i biosfæreområdet. Det er og levande kunnskap om tradisjonelt fiskeri. Om Lyngheisenteret skreiv den Europeiske organisasjonen «European Heathland Network» i 2002: The practical knowledge for utilizing the resources of the heathlands is still a living tradition among older farmers in Norway. This makes the contribution from Norway particularly valuable and relevant to the preservation of this cultural- and natural heritage of Europe. The Heathland Centre at Lygra in Hordaland, including approximately 150 ha of heathland, is a pioneer and is in the leading position in Europe for the protection of authentic heathlands. The area is owned and managed traditionally by local farmers, and is at the same time meeting the needs for research, education, and transfer of knowledge to agriculturalists, ecologists and the general public Arter som er viktige for økonomi og økosystemtenester Økosystemtenester er en ny måte å sjå på verdien av ein naturressurs goder vi får frå naturen anten dei er materielle eller immaterielle. I biosfæreområdet finnes ei rekke ressursar som vi kan definere som økosystemtenester ettersom dei bidreg til å oppretthalde og betre menneska sine liv. Ei utgreiing for økosystemtenestene for alle økosystema innan biosfæreområdet vert særs omfattande. Vi vel som eksempel ei skildring av dei økosystemtenestene kystlyngheiene gjev med fokus på varer og produkt, regulerande tenester og kulturelle eller immaterielle tenester. I utgangspunktet har lyngheiene i vår tid vert sett på som marginale område, lite produktive og direkte ulønsame i høve til moderne landbruksdrift. Ved å bruke tenkinga kring økosystemtenester vil dette framstå annleis. Varer og produkt. Her er det etter måten lett å sjå korleis ressursane kan reknast om i klingande mynt. Frå kystlyngheiene er det først og fremst kjøt og andre produkt (ull, skinn) frå beitedyra som har størst økonomisk verdi. I dei siste 20 åra har det vore ei aukande satsing på 51

73 Gammal norsk sau ( Villsau ). Dette er den opphavlege sauerasen som har vore heldt langs heile kysten i uminnelege tider. Den er perfekt tilpassa til å klare seg i kystlyngheiene året rundt utan tilleggsfôring. Smaken og kvaliteten på kjøtet har gjort at denne rasen har fått ein renessanse. Dette er ein produksjon som er heilt ut naturbasert utan nokon form for eksterne innsatsfaktorar. Med riktig skjøtsel og beitetrykk er dette eit eksempel på korleis ein økosystemteneste kan nyttast optimalt. I ein biosfæresamanheng vil det og vere naturleg å sjå på andre husdyr som kan gje like stor utnyttingsgrad for produksjonen i lyngheiene. Framleis finst det små populasjonar av ein gammal kjøtgeitrase som vert kalla for kystgeit og det fins og eldre kurasar som fint klarer seg på lyngheiene, som f.eks.: Vestlandsk fjordfe, Vestlandsk raudkolle og Nordlandsfé. Det finst og varer og tenester frå lyngheiene som ikkje har samanheng med beitebruk. Mest kjent er honningproduksjonen. Lynghonning vert rekna av mange som den ypparste av alle norske honningsortar, og det er eit stort problem for norske birøktarar at trekkområda for denne produksjonen stadig skrumpar inn. Gamalnorsk sau, populært kalt «villsau», er den opphavlege sauerasen langs kysten av Norge. Den er tilpassa til å klare seg i lyngheiene året rundt. Foto: Hilde Buer. Dei regulerande tenestene. Dette gjeld naturen sin evne til å «produsere» reint vatn og rein luft, naturlege kjelder for insektspollinering og ulike positive effektar på klimautviklinga (karbonfangst og deponering). Når det gjeld kystlyngheiene har dei eit gunstig karbonkretsløp. Svært mykje av det karbonet som vert bunde frå lufta, vert deponert i jordsmonn og torv. Ved 52

74 inngrep i desse avsetningane startar ein kraftig lekkasje av fossilt karbon tilbake til atmosfæren. I område med aktiv beitebruk går karbonet vidare i ein klimavenleg kjøtproduksjon. Grunna den positive vassbalansen i kystlyngheiene gjev landskapet optimale oppveksttilhøve for eit høgt tal insektartar som igjen gjer næringsgrunnlag for mange fuglearter. Ei anna regulerande økosystemteneste frå lyngheiene er at dei reduserer faren for brann. Men da må lyngheiene haldas i hevd. I dei gjengroande heiane skjer det ei opphoping av tørt, brennbart materiale. Når dette tar til å brenne ukontrollert ein tørr og vindfull sommardag kan det fort skje farlege situasjonar med store kostnader for samfunnet. I lyngheiar med god hevd, som vert beita og brent på ein kontrollert måte, er ein ukontrollert brann enkel å stoppe sjølv på tørraste sommaren. Dei kulturelle eller immaterielle tenestene har først og fremst ei kulturhistorisk og opplevingsrik dimensjon. Kystlyngheiene oppsto gjennom ei driftsform som har vore praktisert sidan yngre steinalder. Det er ikkje uvanleg å finne område kor det ligg kulturminne frå ulike epokar gjennom fleire tusen år. Store deler av lyngheiene ligg utanfor dei største pressområda i moderne tid, og difor er denne kulturhistoriske dimensjonen mange stader betre verna enn i meir sentrale strok. Dette tidlause, opne landskapet mot sjø og hav, gjer kystlyngheiene til ei oppleving for tilreisande. Fleire stader har sett verdien av dette, og gjer lyngheiene til ei del av satsinga i reiselivssamanheng. På Lyngheisenteret i Lindås kommune har omlag menneske opplevd kystlyngheiene. For dei som har vakse opp eller som bur i dette landskapet handlar det og om kulturell identitet, og ein aukande erkjenning av at dette er ein del av kysten sin kulturarv. Purprulyng er ein av artane som er knytt til kystlyngheiene. Foto: Kjersti Isdal. Biologisk mangfald er ein viktig del av økosystemtenestene og kan dessutan sjåast på som ein økosystemteneste i seg sjølv. Genetisk mangfald og artsrikdom vert rekna av mange som naturen sin hukommelse og intelligens med stor verdi for motstandskraft og utviklingspotensiale ved miljøendringar. Tap av biologisk mangfald fører såleis til redusert evne til å møte framtida sine utfordringar. 53

75 Kystlyngheiene representerer ikkje særleg artsrike plantesamfunn når det gjeld høgare plantar, men tar ein med andre grupper organismar endrar biletet seg. Både blant insekt og fuglar er det ei rekke arter som er heilt avhengige av lyngheiene skal dei overleve. Av høgare planter er purpurlyng og klokkesøte knytt til kystlyngheiene. Det er og fugleartene svartstrupe, bergirisk, storspove, tjuvjo, enkeltbekkasin og heipiplerke. Også orrfugl, havørn og hubro har preferanse for kystlyngheiene. Det er dei tradisjonelle driftsmåtane som over tid har utvikla det spesielle mangfaldet og kvalitetane som finst i kystlyngheiene. Og fleire undersøkingar viser at mangfaldet er størst i område som er i god hevd. Dette er eit teikn på at berekraftig samspel mellom menneske og natur over tid skaper nye former for mangfald og verdiar som ikkje var der frå før, og som vert truga når kystlyngheiene står i fare for å forsvinne. 5.3 Berekraftig utvikling Kriterium 3: «Området skal gi høve til å undersøke og demonstrere metodar for berekraftig utvikling på eit regionalt nivå» (Skildring i generelle termar korleis området kan fungere som pilotområde for å fremje ei berekraftig utvikling i sin region.) Berekraftig utvikling står sentralt i alle delar av denne søknaden. Vi har og skildra korleis regionen kan stå som eksempel på kystlandskap andre stader i verda slik at kunnskapen som utviklast i det nye biosfæreområdet kan komme andre til gode. Vi finn det derfor ikkje hensiktsmessig å gå i detalj på dette her. Når det gjeld konkrete eksempel på korleis Nordhordland skal arbeide for berekraftig utvikling viser vi særleg til kapittel 4, Storleik Kriterium 4: «Området skal vere tilstrekkeleg stort til å oppfylle biosfæreområdet sine tre funksjoner, dvs. ivareta, utvikle og støtte» Areal for langsiktig oppfylling av biosfæreområdets tre funksjoner Området si yttergrense følgjer grensene til kommunane Øygarden, Osterøy og Modalen i sør og aust. Det er teke med ein liten del av Vik kommune for å få med heile Stølsheimen landskapsvernområde. I nord går grensa i Sognefjorden, slik at halve Høyanger, heile Gulen samt Fedje er med. I vest går grensa heilt ut til og med Troll-feltet i Nordsjøen. Som det går fram av tabellen er totalarealet på 8250 km 2. Landarealet er på km 2 meir enn stort nok til at vi kan oppfylle biosfæreområdets tre funksjoner ivareta, utvikle og støtte. Areal Km 2 Landareal Fjord 850 Opent hav Total Tabell: Tilgjenge areal for berekraftig ressursutnytting. 54

76 5.5 Soneinndeling Kriterium 5: «Området skal inkludere desse funksjonane ved hjelp av ei eigna soneinndeling» I alle biosfæreområde skal det vere ei soneinndeling mellom kjerneområde, buffersoner og utviklingsområde. Meininga med ei slik sonering er å kunne rette dei ulike ivaretakings- og utviklingsprosjekta til ulike soner. Soneringa bør sjåast på som ein form for «forankra fysisk planlegging» og har difor sterk kopling til kommunane si oversiktsplanlegging. Soneringa inneber ikkje nye restriksjonar for lokalsamfunnet. Kjerneområda er formelt verna område, så som landskapsvernområde eller naturreservat. Til saman er det 450,5 km 2 (sjå Vedlegg 1) verna område innanfor regionen, og det tilfredsstillar UNESCO sine krav. Landskapsvernområdet i Stølsheimen (365 km 2 ) og det kommande marine verneområdet i Lurefjorden (47 km 2 ) utgjer dei største verneområda, og det er sannsynleg at desse to områda vert kjerneområde. I tillegg er det mange naturreservat for myr, våtmark, skog og sjøfugl innanfor biosfæreområdet (Jf. Fig. 8 og Vedlegg 1). Det er berre ein del av desse verna områda som vert valt ut til kjerneområde. Buffersoner skal liggje rundt eller binde saman kjerneområda. I buffersonene byggjer ivaretakings- og utviklingsarbeid på frivillige ordningar i samarbeid med lokalsamfunnet. Eit eksempel på ei buffersone kan vere Lyngheisenteret på Ytre Lygra, dersom naboøya Lurekalven vert eit kjerneområde (fornminne og naturreservat). For kjerneområde med sjøfuglreservat på øyer kan eit sjøareal rundt øya bli ein buffersone. Utviklingsområda er den ytre sonen som vil vere den dominerande del av biosfæreområdet. Her bur innbyggjarane i lokalsamfunnet og her går ressursutnyttinga i gradvis meir berekraftig form, føre seg. Fastlegginga av soneringa høyrer ikkje med i forprosjektet. Den oppgåva vert gjennomført ved utforminga av hovudsøknaden. Soneringa skal skje i samarbeid med lokalsamfunnet og offentlege styringsorgan etter at prosjektet har fått status hos den norske UNESCOkommisjonen som biosfærekandidat. 5.6 Organisering - dialog Kriterium 6: «Organisasjonsstrukturar skal utviklast for å sikre engasjement og deltaking frå lokalsamfunnet, styresmakter og private interessentar om utforminga og drifta av biosfæreområdet» Arbeidet for god dialog vert sentralt for biosfæreorganisasjonen. Ei viktig oppgåve er å utvikle ein felles arena der ulike interessentar og verksemdsutøvarar kan møtast, diskutere og samarbeide - eit forum for at området skal utvikle seg i ei meir berekraftig retning. Internasjonal erfaring viser at biosfæreorganisasjonane klarer å byggje opp tillit gjennom aktiv kontakt både med politikarar, næringsliv og interesseorganisasjonar. Ved profesjonell leiing har dei mange gonger spilt ei modererande rolle i konfliktsituasjonar kor ulike interesser står mot kvarandre. 55

77 Utfordringa, som må greiast ut når området er godkjent som biosfærekandidat, er korleis biosfæreorganisasjonen skal virke. På kva nivå skal organisasjonen fungere for at arbeidet skal vere eit effektivt instrument for berekraftig utvikling i regionen? I tillegg til eit permanent styre og leiing i BIOSFÆREOMRÅDET EIT FORUM FOR DIALOG organisasjonen, vil vi etablere ulike temagrupper for å ivareta særskilte interesser, køyre avgrensa utviklingsprosjekt eller arbeide med ulike spørsmål. Desse gruppene vil vere dynamiske og virke over kortare eller lengre tid. Det kan òg vurderast om det skal opnast for at vi skal lage til ein medlemsorganisasjon der næring og private kan melde seg inn. Ulike biosfæreområde har valt ulike organisasjonsmodellar. Vi har så langt ikkje teke stilling til kva som er det beste for Nordhordland. Eit biosfæreområde skal vere eit forum for dialog! Foto: Kjersti Isdal. 5.7 Forvalting tema og plandokument Kriterium 7: Det føreslåtte biosfæreområdet skal mellom anna opprette mekanismar for å regulere aktivitet i dei ulike sonene, forvaltingsplan, program for forsking. Dette avsnittet skal vise til administrative planarbeid. Det å få på plass ein heilskapleg forvaltingsplan for biosfæreområdet er eit sentralt arbeid som høyrer til i hovudsøknaden. 56

78 6 Nordhordland sitt vidare arbeid fram mot utnemning Frå det tidspunkt Nordhordlandsregionen får status som biosfærekandidat har vi rekna at det tar 3 år å utvikle og få godkjent ein hovudsøknad. Den vil byggje direkte på det arbeidet som skal skje i kandidatfasen. Stikkord for dette arbeider er: konkretisering av funksjon og aktivitet, kommunikasjon og utvikling av eigartilhøve til prosjektet. Arbeidet skal byggje på eit aktivt samverke mellom alle aktørar. Dei ytre rammene for Nordhordland Biosfæreområde er skildra i denne søknaden, men det er først når regionen får status som biosfærekandidat, at arbeidet med å utvikle biosfæreområdet sin identitet kan ta til. I denne perioden skal det på plass ein organisasjonsmodell som tar høgde for kva rolle prosjektet skal ha i regionen og det skal utarbeidast aktivitets- og handlingsplanar. I tillegg skal det utviklast temaprosjekt slik at vi får konkret erfaring om kva som vil fungere i ein biosfæresamanheng, og kva som ikkje gjer det. Det vert heilt sentralt å skape lokalt eigar-engasjement til prosjektet og å syte for at nasjonale styresmakter ser verdien av biosfæresatsinga. Aktiv dialog med alle interessentar er difor sentralt. Vi har peika på at eit biosfæreområde i Nordhordland vil kunne bidra til å: Styrke den lokale samarbeidsanden som er utvikla i regionen Løfte fram alle verdiane i landskapet for å styrke den lokale identiteten og auke attraksjonskrafta til området Gje buande og besøkande auka høve til natur- og kulturopplevingar Trekkje til seg relevante forskingsressursar og skape eit kunnskapssentrum for samverknad mellom tradisjonell og vitskapleg kunnskap, mellom teori og praksis Betre høva for brukarar, entreprenører og grunneigarar til å utvikle økonomiske, økologiske og sosialt berekraftige føretak Inspirere til innovasjonar, entreprenørskap og ny kunnskap Fylle dei regionale miljømåla gjennom å skape positive dømer som spreier interesse og engasjement Utvikle Nordhordland til eit testlandskap for å styrke tilhøvet mellom ivaretaking og utvikling, tettstad og landsbygd, naturverdi og kulturmiljøverdi Skape ei internasjonal merksemd kring området sine verdiar Vere eit internasjonal moderne og attraktivt modellområde med stor integritet Viktige stikkord i arbeidet i eit biosfæreområde er dialog, engasjement, samspel og samhandling mellom styresmakter, næringslivet, befolkninga og forskingsinstitusjonane. 57

79 6.1 Målsetting for prosjektet i kandidatfasen Målsetting med hovudprosjektet er at Nordhordland (slik det er definert i søknaden) vert etablert som Norge sitt første modellområde for berekraftig utvikling, utnemnd av UNESCO som eit Biosfæreområde. Delmål: Utvikle Biosfæreområdet Nordhordland i pakt med regionen sine føresetnader og dei krav som er stilt frå UNESCO Byggje opp lokalt eigarskap og entusiasme for prosjektet Sikre prosjektet sin økonomi Utvikle ein robust organisasjon og leiing Byggje ein profesjonell administrativ ramme for arbeidet som gjer det muleg for ein framtidig organisasjon å føre aktiviteten vidare 6.2 Arbeidsoppgåver som biosfærekandidat Denne søknaden skal leverast til den norske MAB-komiteen til vurdering. Vert svaret positivt, får regionen status som Biosfærekandidat. I kandidatfasen vert oppgåvene mange. Vi skal først og fremst konkretisere kva funksjon prosjektet skal ha i regionen og kva aktivitetar som skal prioriterast. Det skal skapast lokal oppslutnad og engasjement om prosjektet og vi må sikre trygge økonomiske rammer. Under biosfærekandidatfasen vil prosjektleiinga arbeide for at Nordhordland snarast råd vert drive som eit biosfæreområde. Det vil sei at det raskt skal etablerast konkrete prosjekt med aktivitet som skal kunne halde fram inn i det etablerte biosfæreområdet Utkantfestivalen i Skjerjehamn er eit godt døme på korleis natur og kulturopplevingar skapar aktivitet og utvikling i ein region. Foto: Region Nordhordland. 58

80 Vidare startar arbeidet med hovudsøknad til UNESCO som skal gi ein oversikt over biosfærekonseptet fullt utvikla. Søknaden skal inkludere ei skildring av landskapet og ei skildring av dei aktivitetar som går føre seg i området, og som fell saman med biosfæreområdet sitt arbeide. Parallelt skal det og avgjerast korleis dei tre funksjonane ivareta, utvikle og støtte kan styrkast gjennom ulike prosjekt og aktiviteter. Den ferdige søknaden vert send til regjeringa. Det er dei som skal godkjenne søknaden og sende den vidare for avgjersle på MAB ICC sin årlege strategikonferanse. Området kan då takast opp i den internasjonale biosfæreområdelista og vere ein del av verdsnettverket med biosfæreområde. Denne prosessen frå forstudie til utnemning tar normalt mellom 3-4 år. Under lister vi oppgåvene under biosfærekandidaturet: (For ei meir detaljert planlegging av arbeidet, sjå kap. 6.7 Framdriftsplan.) Etablere ein formålstenleg organisasjon for biosfæreområdet Nordhordland Utvikle heimeside, infobrev, trykksaker og på andre måtar spreie informasjon om biosfæreområdet Nordhordland Greie ut behovet for eit biosfærekandidatkontor/biosfæresenter Fange opp og støtte idear og initiativ med fokus på lokalproduserte varer og besøksopplevingar Initiere og støtte opp om temagrupper for ulike tiltak som byggjer opp under biosfæreområdet sine satsingsområde Vidareutvikle konseptet kring demonstrasjonsområdet samt initiere og støtte nye forsøksverksemder og nye prosjekt Ta initiativ til auka forsking og undervisning innom området gjennom å utvikle samarbeidet med høgskular og universitet Gjennomføre seminar og workshops Utvikle ein dialogplattform som på sikt skal vere ein arena for kommunikasjon og erfaringsutveksling mellom befolkninga, styresmakter, næringslivet og forskingsmiljøa. Skrive, og på ulike nivå forankre, ein biosfæresøknad til UNESCO Arbeide fram ei sonering og vidareutvikle arbeidet med temalandskap og temaspørsmål Greie ut området sine geografiske grenser, og drive biosfæreprosessen vidare i dei tiltenkte ytterområda Utvikle kontakt med andre biosfæreområde og andre landskapsinitiativ i Norge og internasjonalt 6.3 Biosfærekandidat-kontor I eit biosfæreområde skal det vere eit biosfærekontor og ein robust organisasjon som skal kunne virke når eit biosfæreområde vert godkjent. Biosfærekontoret skal vere navet for biosfæreaktivitetane i området, og fungere som igangsetjar, inspirator og støtte for lokale idear og initiativ. Det skal vere ein nøytral plattform for spørsmål som vedkjem brukarar av naturressursane i landskapet og om berekraftig utvikling. Biosfærekontoret skal og kunne vere ein fagleg ressurs og ein møteplass for ulike disiplinar der ein kan finne gode løysingar på felles utfordringar. 59

81 Vi har ikkje som mål å etablere eit biosfærekontor frå starten i kandidatfasen. Ambisjonen er i staden at det under kandidaturet vert danna eit biosfærekontor som kan komme i bruk innan utnemninga som biosfæreområde. Dessutan skal behovet / ønsket for å utvikle eit «biosfæresenter» undersøkast. I det vil vi òg sjå på kva for nokre synergiar ein kan få av dette ved å knytte det til andre funksjoner t.d. utstillingar, turistkontor, utdanning, utsal for lokale varer osb. Frå Matre i Masfjorden. Foto: Kjersti Isdal. 6.4 Biosfærekoordinator Biosfæreområdet skal vere leia av minst ein koordinator som har det overordna ansvaret for at verksemda vert driven etter retningslinene frå UNESCO, samt utifrå dei lokale føresetnadene. Koordinatoren bør ha eit felles og grenseoverskridande oppdrag frå alle inngåande organisasjonar og andre interessegrupper. Under biosfærekandidatfasen er koordinatoren si viktigaste oppgåve å koordinere søknaden til UNESCO, samt å utforme verksemda slik at biosfæreområdet sine tre funksjoner (ivareta utvikle støtte) kan strukturerast og styrkast i området. For å kunne dra nytte av den kompetansen som finst i Nordhordland, skal arbeidet drivast framover av koordinatoren i samarbeid med biosfærekandidat-organisasjonen (sjå under). 6.5 Biosfærekandidat-organisasjon Ein god organisasjonsform for Nordhordland bør vere utforma slik at den breie deltakinga som til no har prega arbeidet kan halde fram. Vi vil leggje vekt på å halde på den lokale oppslutninga medan organisasjonen veks både i omfang og oppgåver. For å syte for dette skal representantar frå kommunane i Nordhordland, Hordaland fylkeskommune, Fylkesmannen i 60

82 Hordaland, næringslivet og ulike interessegrupper vere representert i styringsgruppe, arbeidsgruppe og referansegrupper. Det er Nordhordland Utviklingsselskap (NUI) som har hatt det administrative ansvaret for arbeidet i forprosjektfasen. Dette har fungert godt, og vi vil inntil vidare halde fram med ei slik organisering for å sikre kontinuitet både når det gjeld folk og organisasjon. Under vert det presentert eit forslag på organisasjon for biosfærekandidaturet, og ei arbeids-/ansvarsfordeling mellom dei ulike instansane. Forslag til organisasjon for biosfærekandidaturet med Nordhordland Utviklingsselskap som prosjektleiar: Styringsgruppe Oppgåver: Representantar: Møter: Arbeidsgruppe Oppgåver: Representantar: Møter: Referansegruppe Oppgåver: Representantar: Møter: Strategi - avgjerder kring spørsmål som vedkjem dei overordna aktivitetane for biosfærekandidaten. Styringsgruppa skal ha budsjettansvar, men representantane er ikkje økonomisk ansvarleg for prosjektet. Dette ansvaret ligg direkte hos NUI. Ca 8 stk. Ein person frå kvar «del» av samfunns/næringsliv: Kommunane, Fylkesmannen i Hordaland, Hordaland Fylkeskommune, Universitetet i Bergen, næringslivet, miljøorganisasjonar. Vert innkalla etter behov (ca. 4-5 gonger per år) Samordning av biosfærekandidatarbeidet, samt eit forum for lokal og regional utvikling, samarbeid og kunnskapsutbytte. Handterer viktige spørsmål knytt til kandidaturet, verksemda og ulike prosjekt innan biosfærekandidatområdet. Utarbeider avgjerdsforslag til styringsgruppa. Ca 4 stk. Representantar frå Universitetet i Bergen og Nordhordland Utviklingsselskap. Arbeidet vert samordna av biosfærekoordinatoren. Gruppa vert utvida etter behov og må syte for rett kompetanse. Kvar veke, eller etter behov Gje innspel og idéar til biosfærearbeidet, og vere gode ambassadørar for eit biosfæreområde i Nordhordland Omlag personer. Til gruppa vert det knytt nøkkelpersoner med ulik kompetanse og geografisk spreiing. Her bør vere representantar frå fleire lokale organisasjonar Omlag 2 gonger per år 6.6 Budsjett Budsjett for Biosfærekandidaten Nordhordland: Dette er eit budsjett som gjeld drift av biosfærekandidaturet, administrasjon og tilsette. Det er ikkje lagt inn prosjektmidlar eller midlar til drift av konkrete biosfæreaktivitetar. Desse må finne eigen finansiering. 61

83 Kostnader: Haust Prosjektleiing (100%) Fagleg ansvarleg Ekstern prosjektmedarbeidar Ekstern ekspertise Møter og seminar Informasjonsarbeid Søknadsarbeid Reiser Diverse Totale kostnader: Inntekter: Haust Kommunane i regionen Universitetet i Bergen Offentlig tilskot KMD / UNESCO Sponsorer Totale inntekter: Nordhordland biosfæreområde skal vere ein god stad å bu! Foto: Kjersti Isdal. 62

84 6.7 Framdriftsplan Dette er ei grov oversikt over den planlagte framdrifta for prosjektet fram til endeleg godkjenning: 2013 August-november: Prosjektetablering 2014 Januar april: Arbeid med forprosjektsøknaden om å få status som en Biosfærekandidat. Mars: Prosjektet skal presenterast i samband med ein internasjonal UNESCO-konferanse i Bergen Juni - september: Søknadshandsaming i styringsgruppa, Regionrådet og i kommunestyra. August desember: Sende søknaden til den norske UNESCO-kommisjonen. Starte opp informasjons- og aktivitetsarbeid som skissert tidlegare i søknaden. Opprette ein eller nokre få temagrupper Starte planlegging av dei første biosfæreaktivitetane 2015 Vår: Opprette temagrupper på alle hovudområda. Etablere minst 3 konkrete prosjekt. Starte arbeid mot skuleverket. Haust: Ha frå 5 til 10 løypande biosfæreaktivitetar av desse skal minst to vere i samarbeid med UiB. Første biosfærekonferansen/marknaden. Eit viktig arbeid dette året er produksjon av hovudsøknaden. Universitetet sin representant vil fungere som redaktør. Forskingsadministrativ avdeling ved UiB gjennomfører kartlegging av forskingsinitiativ ved alle fakulteta. Ei rekke fagfolk, politikarar, kommunetilsette, næringsliv og befolkninga elles i Nordhordland vil gje bidrag. Kartverk som er tilpassa biosfæreområdet sine behov vert utvikla. Skisserte arbeidsgrupper set ulike tema og prosjekt på dagsorden i «biosfærisk ande» Vidareføring av eksisterande aktivitetar, og evaluering av desse. Etablering av 5 til 10 nye aktivitetar. Ferdig utvikla opplegg for skuleverket. Søknadsproduksjonen vert avslutta i juni. September: Søknad klar til handsaming i alle kommunestyra, Hordaland fylkeskommune og Fylkesmannen, fram mot endeleg innsending til UNESCO-kommisjonen og til regjeringa. 63

85 september: Endeleg søknad vert sendt frå den norske regjering til UNESCO, Paris Juni: UNESCO utnemner Nordhordland som UNESCO Biosfæreområde. August: Formell opning av det nye biosfæreområdet i Nordhordland. 64

86 Vedlegg 1 Oversikt over naturvernområder i biosfæreområdet Kommune Landskapsvern Sjøfugl Myr Våtmark Edelløv- skog Skogvern Barlind Fredet tre Marint vern (under arbeid) Øygarden 5 443, , ,9 Fedje 1 832, , ,6 Askøy 1 368, , ,0 Meland 0,0 Radøy 3 523,1 523,1 Austrheim 4 466,7 466,7 Lindås 6 501,2 1 79, ,5 1 72, ,4 2 Ask, eik 1 834,6 Osterøy ,4 1 Hagtorn 2 445,4 Modalen 3 716, ,7 1 Barlind 4 774,7 Masfjorden 3 517,8 517,8 Gulen , , , ,9 Høyanger , ,7 Lurefjorden , ,0 SUM , , , ,9 1 72, , , , ,4

87 Nordhordland Utviklingsselskap IKS

88 Forslag til saksopplysning og vedtak Kort om saka: I 2013 gjorde kommunane i Nordhordland vedtak om å utarbeide ein søknad til UNESCO om å bli det første godkjente biosfæreområdet i Norge. Nordhordland Utviklingsselskap IKS har saman med Universitetet i Bergen (UiB) arbeidd med eit forprosjekt til dette. Det er oppnemnt ei styringsgruppe og ei arbeidsgruppe. Styringsgruppa har som oppgåve å sikre framdrift, målstyring og innhald i prosjektet, medan arbeidsgruppa jobbar med søknaden, sørgjer for finansiering, informasjonsarbeid og aktivitetar. Forprosjektarbeidet er finansiert av kommunane i Nordhordlandsregionen og UiB. Prosjekteigar er Regionrådet i Nordhordland. Det er eit krav at eit biosfæreområde skal vere representativt slik at all forsking og kunnskapsdrevet utvikling skal kunne delast og nyttast nasjonalt og internasjonalt. Det tenkte Nordhordland Biosfæreområde strekkjer seg geografisk frå Sognefjorden, opp i Stølsheimen og ut til olje- og gassfelta utanfor kysten vår. Alle ressursane for vårt moderne samfunn er representert. Saksopplysningar: På same måten som UNESCO utnemner verdsarvstader for å bevare viktige historiske verdiar for ettertida, utnemner UNESCO også Biosfæreområder. UNESCO sitt program Man and the Biosphere (MAB) vart etablert I 1971 for å fremja eit tverrfagleg fokus på forvaltning, forsking og undervisning om berekraftig bruk av økosystem og naturlege ressursar. Det viktigaste verktøyet for MAB er oppretting av Biosfæreområder. Biosfæreprogrammet skil seg frå Verdsarvprogrammet ved at målsettinga er å sjå framover for å sikre ei positiv berekraftig bruk av regionen sine eigne naturgjevne, kulturelle og økonomiske føresetnader, medan Verdsarvprogrammet konsentrerer seg om å ta vare på unik kultur- og naturarv. Her er det ikkje snakk om vern, men om å utvikle ein region på eit moderne, berekraftig vis, med ledeorda; utvikle, støtte og ivareta. Eit biosfæreområde er ein stad der nytenking og omsynet til landskapet si historie heng i hop. Grasrotengasjement, forsking og kunnskapsdrevet utvikling står sentralt i programmet og det er lagt vekt på dialog og kunnskapsdeling lokalt, nasjonalt og internasjonalt. For Nordhordland er dette eit miljøog samfunnsutviklingsprosjekt. Det er 631 biosfæreområder i verda, 231 av desse ligg i Europa. I Europa er det no berre Belgia, Island, Danmark og Norge som ikkje har slike områder. Dersom kommunane i Nordhordland ønskjer det, ligg det no til rette for at vi kan bli det første biosfæreområdet UNESCO utnemner i Norge. Som kartet og ressursprofilen illustrerer, har vi i biosfæreområdet lagt vekt på at dette skal vere representativt for vestnorsk kystlandskap. Landskapet går frå havet, innover kystlandskapet med fjordar og strandflater til høgfjellet. Området skal representere det moderne livet på Vestlandet og ha i seg alle dei ressursane samfunnet vårt er bygd opp på. Biosfæreprogrammet vil bidra til auka forsking, større internasjonalt nettverk, initiere lokale prosjekt med fokus på våre kultur- og naturverdiar og engasjement. Greier vi å gjere dette

89 med høg kvalitet vil dette setje Nordhordland på kartet og byggje ein merkevare for framtida. Som framdriftsplanen viser er vegen lang fram for å bli godkjent som Biosfæreområde: Haust 2014: Handsaming i styringsgruppa, Regionråd og kommunestyra Desember 2014: Sende forprosjektsøknad til den norske UNESCO kommisjonen 2015/16: Arbeid med hovudsøknad Haust 2016: Hovudsøknad til handsaming i kommunestyrer, fylkeskommune og Fylkesmann før endeleg innsending til UNESCO-kommisjonen og til Regjeringa Haust 2017: Endeleg søknad vert sendt frå den norske Regjeringa til UNESCO, Paris Juni/august 2018: Godkjenning og opning av det nye biosfæreområdet i Nordhordland Økonomiske konsekvensar: I budsjettet for biosfæreprosjektet er det lagt opp til at kommunane er med og delfinansierer prosjektet. Summen kommunane skal dekke er til saman kr ,- årleg for åra 2015, 2016 og 2017 For dei ti kommunane som deltek vert kostnadssummen differensiert med ein fast sum og ein sum delt etter folketalet (vekta med frie inntekter) med slik fordeling *) Andelar i % fordelt ut i frå Kommune Fast Folketal vekta med frie inntekter Totalt Fordelt beløp 1252 Modalen 5,0 % 0,8 % 5,8 % Osterøy 5,0 % 7,7 % 12,7 % Meland 5,0 % 7,3 % 12,3 % Radøy 5,0 % 5,2 % 10,2 % Lindås 5,0 % 14,9 % 19,9 % Austrheim 5,0 % 3,2 % 8,2 % Fedje 5,0 % 1,0 % 6,0 % Masfjorden 5,0 % 2,3 % 7,3 % Gulen 5,0 % 3,1 % 8,1 % Øygarden 5,0 % 4,6 % 9,6 % Totalt 50,0 % 50,0 % 100,0 %

90 Forslag til vedtak X kommune ønskjer å delta i prosjektet for å bli ein del av Nordhordland Biosfæreområde. Kommunen forpliktar seg til å vere med å delfinansiere vår del, kr xxxxx for hovudfasen av prosjektet innanfor den ramma som er budsjettert i søknaden frå *) Biosfære fordeling av kostnadane Grunnsum: 50 % av totalsummen, resterande sum: 50 % vert fordelt etter folketal (vekta med frie inntekter). Grunngjeving: Det tenkte biosfæreområdet er planlagt ut frå at det skal vere eit representativt område for korleis eit moderne samfunn i Norge lever i dag. Det er både ressursane i området og korleis menneska forvaltar desse som til saman utgjer eit kvalifisert biosfæreområde. Det er lagt vekt på dei viktigaste ressursane våre: høge natur- og kulturverdiar, vatn, fisk og olje. Vidare er det også lagt vekt på at vi skal fylle kravet om at om lag 5 % av det totale arealet skal vere verna områder. Dei ti kommunane som inngår, representerer alle viktige element for totalområdet og tilseier at det bør vere ein høvesvis høg grunnsum i fordelinga av kostnadene i prosjektet. Fram til no har kostnadane med Biosfære blitt fordelt med ein fast sum pr kommune. I første fase av prosjektet løyvde kommunane kr kvar til arbeidet (juni 2013 juni 2014) I 2013 betalte kva kommunane inn kr , resten kr vart betalt inn i 2014 (Øygarden var ikkje med i første runde). Det er no budsjettert for neste fase i prosjektet. I prekvalifiseringssøknaden er det sett opp eit budsjett for åra fram til og med Vi foreslår at 50 % av totalsummen utgjer ein grunnsum, og at dei resterande 50 % vert fordelt etter folketal (vekta med frie inntekter, jamfør semje i rådmannsutvalet).

91 Fedje kommune Sakspapir Saksbehandler Arkiv ArkivsakID Dagrun Gunnarson FE - 420, HistSak - 11/452 14/598 Saksnr Utvalg Type Dato 103/14 Formannskapet PS Kommunestyret PS Kartlegging av uønska deltid i Fedje kommune 2014 Vedlegg: Svar uønska deltid 2014 vedlegg til sakspapir Saksutgreiing: Oppsummering: Fleirtalet av dei deltidstilsette i Fedje kommune ønskjer større stilling. Berre 25% av dei som har svart ja, ønskjer full stilling. Det er ikkje stor skilnad på dei som er ufaglærte og dei som har utdanning. Fleirtalet har ikkje søkt ledige stillingar det siste året, ønskjer ikkje å finansiere (meir) utdanning sjølv, og ønskjer ikkje å jobbe meir helg for å få auka stilling. I forhold til kartlegginga i 2011, fordeler svara seg overraskande likt. Mandat: Tinging frå kommunestyret i samband med rapportering av likestillingsstatus i Fedje kommune (sak 014/14). Metode: Spørjeskjema sendt ut til alle fast tilsette pr. dato (på heimeadresse) som arbeider deltid pr , med svarfrist Inkludert dei som var ute i lønna/ulønna permisjon på dette tidspunktet. Totalt vart det sendt ut 48 brev. 26 har svart innan fristen. Svarfordeling: Sjå vedlegg. Konklusjonar: Ein må sjå konklusjonane på bakgrunn av relativt lav svarprosent og lavt tal i populasjonen. Svarfordelinga påfallande lik kartlegginga i Me skal likevel vere forsiktige med å generalisere. Tala indikerer følgjande: Fleirtalet av dei deltidstilsette vil ha større stilling. Men berre nokre av dei ønskjer seg 100% stilling. Det er ikkje stor forskjell mellom ufaglærte og utdanna. Mange deltidstilsette er ikkje så flinke til sjølv å ta fatt i det at dei ønskjer større stilling. 3 av 4 har

92 Fedje kommune ikkje søkt ledige stillingar det siste året, sett ikkje i gong med utdanning og ønskjer ikkje å jobbe meir helg for å få auka stilling. Dei som er viljuge til å jobbe annakvar helg i pleie og omsorg for å få større stillingsstorleik, gjer det allereie. Dei har søkt ledige stillingar og tilbudt seg å jobbe helg oftare. Det går igjen at det i stor grad er dei same som er veldig aktive. Det er gjerne dei same som har kryssa på at dei har søkt ledige stillingar siste 12 månader, dei ville teke utdanning, og kan jobbe annakvar helg for å auke stillingsstorleiken. Den største forskjellen frå kartlegginga i 2011 er at mange fleire av våre deltidstilsette no svarar «nei» på å jobbe annakvar helg for å auke stillingsstorleiken. I 2011 svarte 35% nei, i 2014 svarte 59% nei. Omtrent like mange svarar ja men i 2011 var det mange som ikkje svarte på spørsmålet. Den andre endringa frå 2011 er at fleire av dei med utdanning seier at dei har søkt på ledige stillingar siste 12 månader, mens færre av dei ufaglærte seier det same. Dette kan henge saman med at rutinene for intern utlysing har vorte betre noko som var ett av tiltakspunkta i 2011, samstundes som me nesten ikkje lyser ut ufaglærte stillingar lenger. Dette er ein del av ei ønskt utvikling der partane er samde om å sikre kompetansen i organisasjonen gjennom å lyse etter fagarbeidarar. Innspel til vidare drøftingar: *Partane starta i 2013 opp eit samarbeid for å sjå på stillingsstorleiken i pleie og omsorg. Partane er samde om ønsket om størst mogleg stillingar, då dette sikrar kompetanse og skapar kvalitet i tenesta. Partane var samde om at det avgjerande er å minske talet på hovud som er naudsysnte for å dekke helgane. Så vidt me kan sjå er det berre to tiltak som monner nok til å utgjere ei reell endring: 1) Langvaktar i helg for å minske behov for talet på «hovud» i turnusen. Eller 2) Arbeide annakvar helg for å minske behov for talet på «hovud» i turnusen. Partssamarbeidet stoppa våren 2014 fordi andre prosessar tok opp all tid. *Uavhengig av dette, har fleire ledige helger i PU med mange utlysingar utan søkjarar pressa fram endringar i turnus der. Partane har gjennomført prøveprosjekt med langvakter helg i sommar, og vil no gjennomføre det i ordinær turnus. Dei vurderer også langvakter generelt i PU. *Partane har eit dilemma fordi tiltak for å auke stillingane vil gå ut over dei som ikkje ønskjer seg auka stilling, anten i form av lengre vakter, eller oftare helgevakt. Kva har dei å tene på ei omlegging? *Som arbeidsgjevarar ser me store fordelar med å få færre og større stillingar: Lettare å rekruttere fagpersonell, brukarane får færre folk å forhalde seg til, lettare å gjennomføre faglege oppdateringar/få ut informasjon/samle dei tilsette om faglege rutinar, større fagleg tryggleik. Men det krev ei stor omlegging av både turnus og kultur å få det til, og vil ta tid. *Rutinane me no har for interne utlysingar ser ut til å verke, både fordi fleire søker, og fordi dei som vil i pleie og omsorg har fått arbeide annakvar helg. *Arbeidsgjevar kan ikkje einsidig innføre langvakter må ha årleg godkjenning av anten organisasjonane og/eller Arbeidstilsynet. Arbeidsgjevar kan einsidig innføre arbeid annakvar helg i tråd med lov og avtaleverk. Men me kan risikere problem med rekruttering o.a., så lenge trenden andre stader går mot å jobbe færre helger, ikkje fleire.

93 Fedje kommune Forslag til vedtak: Fedje kommune tek kartlegging av uønska deltid 2014 til etterretning.

94 Kartlegging av uønska deltid september 2014 Funn: Totalt, i prosent: Ønskjer du å auke di faste stilling i Fedje kommune? Kor stor fast stilling ville du ideelt hatt? Har du søkt på ledige stillingar i Fedje kommune dei siste 12 månadene? Hadde du ønska og hatt moglegheit til å ta utdanning for eiga rekning, om du hadde vore sikra jobb over 50% stilling etterpå? For deg i pleie og omsorg: Hadde du vore viljug til å arbeide annakvar helg (i staden for 3.kvar helg, som no) for å kunne gå opp i stilling? JA NEI Veit ikkje/ikkje svart 58% 38% 4% Frå + 5% til +66,6%. Snitt: +18% 23% 62% 15% 23% 54% 23% Kommentar 5 av dei 15 som ønskjer større stilling, vil ha 100%. Dei andre vil ha større deltidsstilling. Snitt ønskt still.storleik 77,5%, snitt fast still no blant dei som har svart: 59% 24% 59% 17% 3 av 4 som svarte ja, jobbar allereie annakvar helg. 14 av 17 i pleie og omsorg svarte på spørsmålet.

95 For assistentar/ufaglærte (13 svar): Ønskjer du å auke di faste stilling i Fedje kommune? Kor stor fast stilling ville du ideelt hatt? Har du søkt på ledige stillingar i Fedje kommune dei siste 12 månadene? Hadde du ønska og hatt moglegheit til å ta utdanning for eiga rekning, om du hadde vore sikra jobb over 50% stilling etterpå? For deg i pleie og omsorg: Hadde du vore viljug til å arbeide annakvar helg (i staden for 3.kvar helg, som no) for å kunne gå opp i stilling? JA NEI Veit ikkje/ikkje svart 70% 30% Frå + 6% til +49,66% 85% 15% 70% 23% 7% Kommentar 3 av 9 ønskjer seg 100% stilling, dei andre vil berre ha større deltidsstilling. 33% 67% 1 av 2 som sa ja, jobbar allereie annakvar helg. 6 av 6 i pleie og omsorg svarte.

96 For fagarbeidarar og tilsette med høgare utdanning (13 svar): JA NEI Veit ikkje/ikkje svart Ønskjer du å auke di faste stilling i Fedje 46% 46% 8% kommune? Kor stor fast stilling ville du ideelt hatt? Har du søkt på ledige stillingar i Fedje kommune dei siste 12 månadene? Hadde du ønska og hatt moglegheit til å ta utdanning for eiga rekning, om du hadde vore sikra jobb over 50% stilling etterpå? For deg i pleie og omsorg: Hadde du vore viljug til å arbeide annakvar helg (i staden for 3.kvar helg, som no) for å kunne gå opp i stilling? Frå + 5% til +66,6% 31% 38% 31% 23% 38% 39% Kommentar 2 ønskjer seg 100% stilling, dei andre vil berre ha større deltidsstilling. 15% 46% 39% 8 av 11 i pleie og omsorg svarte. Dei 2 som svarte ja, jobbar allereie annakvar helg.

97 Fedje kommune Sakspapir Saksbehandler Arkiv ArkivsakID Grete Herøy FA - G40 14/704 Saksnr Utvalg Type Dato 104/14 Formannskapet PS Kommunestyret PS 020/14 Eldrerådet PS Tannhelsetenesta - ny klinikkstruktur høringsuttale frå Fedje kommune Vedlegg: Tannhelsetenesta klinikkstrukturplan høyringsdokument Tannhelsetenesta klinikkstrukturplan - høyring Saksutgreiing: Bakgrunn Planen er utarbeidd etter mandat fylkesrådmannen gav fylkestannlegen i Målet er å utvikle ein klinikkstruktur som kan tilby innbyggjarane stabil tannhelseteneste av høg fagleg kvalitet. Planen peikar på at klinikkane må vere så store at dei er robuste og kan ta hand om pasientar både ved feriar, sjukdom og andre fråvær. I planen vert det peikar på at ordninga med ambulering til klinikkar i distriktet ikkje er særleg ettertrakta og gjev lite effektiv arbeidstids for personalet. I tillegg vert driftskostnadene relativt store. Erfaringsmessig er det lite stabilitet i dei ambulerande stillingane, då personalet i hovudsak ikkje ønskjer ambuleringsordningar. I tillegg til effektivisering, stabilitet og kvalitet i tenesta, er det også peika på økonomiske tilhøve. Det vert vist til at knappare ressursar, må få konsekvensar. Det er nødvendig å omprioritere slik at det må vere flest klinikkar der det bur mest folk. Det vert også lagt til grunn at akseptabel reisetid til klinikk er ein time kvar veg, og ettersom tannhelsa generelt er blitt betra,vil tidsintervalla for tannlegebesøk vere om lag 1 ½ til 2 år. I planen er folkehelsearbeidet og førebyggjande tiltak omtalt. Her vert det drege fram at tannpleiarar er ein viktig ressurs, som i dei siste åra har fått ei viktig rolle, ikkje minst innan folkehelsearbeid. Situasjonen er at tannpleiarane ofte har mange arbeidsstader og arbeider mykje åleine. Dette legg planen opp til at skal endrast slik at alle tannklinikkar i Hordaland skal ha ei 100 % stilling som tannpleiar. I Nordhordland Tannhelsdistrikt er det totalt 14 klinikkar, 9 klinikkar med heiltidsdrift. I tillegg kjem 13 privatpraktiserande tannlegar i same distrikt. Planen seier også at det er ønskjeleg å samle all tannhelseteneste i det nye planlagte Helsehuset i Knarvik, då det vil gje betre samhandlingsmulighet

98 Fedje kommune med andre helsetenester og betre tilbod til pasientar med samansette helseutfordringar. Planen legg opp til fleire endringar i Nordhordland. For Fedje kommune sin del er framlegget at klinikken vert lagt ned i 2015, og at pasientane vert overførde, først til Lindås og seinare til Knarvik tannklinikk. Tannhelsetenesta i Hordaland vil ikkje dekke reisekostnader når tannklinikkar vert lagt ned. Vurdering Fedje kommune ser med stor uro på planframlegget. Med den endringa det vert lagt opp til, vil det i praksis bety at ei lang historie med lokal tannhelseteneste vert avslutta. Sjølv om tenesta lokalt har vore varierande i periodar, har det i den siste tida vore eit tilfredsttillande tilbod med tannlege to dagar for månaden. Det er tilpassa det behovet som er, for at dei grupper som etter Lov om tannhelseteneste har rett på, vert ivareteke. Dette gjeld barn og unge frå fødsel til og med det året dei fyller 18, ungdom som fyller 19 eller 20 i behandlingsåret, psykisk utviklingshemma i og utanfor institusjon, grupper av eldre, langtidssjuke og uføre i institusjon og i heimesjukepleietenesta, og andre grupper som fylkeskommunen har vedtatt å prioriterer ( f.eks rus) Med ei sentralisering av tannhelsetenesta til Lindås og deretter til Knarvik, vil det verta ei urimeleg belastning for desse gruppene, som i stor grad er dei svakaste, og som treng hjelp til å koma seg til tannlege sentralt. Ikkje berre er det ei belastning for den einskilde med lang reiseveg, men det vil påføra foreldre, pårørande og helsepersonell ei ekstra oppgåve med følgje til tannlegen, som ein i dag har i minimalt omfang. Det innebær kostnader både i tid og pengar som er urimelege. Foreldre må ta fri frå arbeid for å følgje, og sjølv om det er redusert frekvens på tannlegebesøk, kan det vere meir enn eit barn som treng følgje,og gjerne fleire påfølgjande tannlegebesøk. Det er ikkje mogeleg å senda ein førsteklassing med buss til Lindås eller til Knarvik. Sjølv for dei større barna er det langt og ofte komplisert med mange bussbyte, og det vil fort ta mange timar. Reisetida, slik den er beskriven i planen med 94 min til Knarvik, inkl ferje, betyr iallfall privatbil løysing. For dei sjuke/eldre vert og dette ei utfordring, som høgst truleg vil inkludere hjelp til reisa frå pårørande og/eller helsepersonell. I eit samfunnsøkonomisk perspektiv er dette ei lite gunstig løysing. Med den klinikkstrukturen som her vert lagt opp til, kan ein risikere at nokre utsette, både barn og eldre, vil gå meir sjeldan til tannlege enn forutsett, med den konsekvensen det innbær for tannhelsa. Så sjølv om kvaliteten i klinikkane vert betra, får det ikkje nødvendigvis eit betra tannresultat for den einskilde. I planen vert det peika på at det er belastande for tannhelsepersonalet å driva ambulerande verksemnd. Det kan vi sjå, men meinar likevel at belastninga for barn og eldre og deira pårørande som skal reisa til Lindås/Knarvik, heller ikkje skal undervurderast. Tannklinikken på Fedje er slik vi oppfattar det, i god stand og med det utstyr som er nødvendig for å driva eit kvalitativt godt tilbod. Fedje kommune meinar tidsplanen for avvikling av tannlegetilbod i kommunen er urimeleg. Når ein først får planen til høyring seint i oktober med uttalefrist til 15.desember og nedlegging planlagt gjennomført frå 2015, så gjev det lite rom for gode prosessar. I eit større perspektiv opplever Fedje kommune at stadig fleire tenester til innbyggjarane vert redusert og avvikla. Kommunen må heile tida kjempa for å oppretthalda dei tilbod som gjev bulyst og god kvalitet i lokalsamfunnet. Folkehelse: Jo større avstand til tannhelsetilbodet, jo meir sannsynleg er det at fleire vil unnlata å møta opp til tannlegetime, fordi det innebær reisetid og kostnader. Det kan verte eit dårleg signal om tannhelse blir redusert, i ei tid då det er sterkt fokus på alt førebyggjande arbeid

99 Fedje kommune Miljø: Fleire må ut på reise, oftast i privatbilar. Fleire bilar på vegen, meir forureining. Økonomi: Ei teneste som hittil har vore lokalt har hatt så godt som ingen kostnader for den einskilde. Barn, i allfall etter ein viss alder, og unge har i stor grad kunne gå til tannlegen utan skyss og følgje, og om det er følgje vil det vere avgransa til ein liten halvtime. Det har stor betyding for dei som skal følgje, anten det er barn eller eldre, at tidsbruket er så lite som råd, då det vannlegvis handlar om å ta fri frå eige arbeid. Så lenge tilbodet har vore lokalt, har det ikkje vore nemneverdige reisekostnader knytt til tannlegebesøk. Med ei ordning som innbær reise til Lindås eller Knarvik kjem det reisekostnader som ein sjølv må dekka. I tillegg går det mellom ein halv og ein heil dag, som foreldre/pårarande/helsepersonell må nytta som reisefølgje. Dette vert kostbart både for arbeidsgjevarar og arbeidstakarar. At tannhelsetenesta i Hordaland har fått strammare økonomiske rammer, får direkte konsekvensar for innbyggjarane i distrikta, anten det er på Fedje eller andre ikkje- bynære område. Konklusjon Fedje kommune vil ikkje akseptera at endå eit velferdstilbod vert sentralisert, med dei konsekvensar det får for særskilte innbyggjarargrupper og deira pårørande. Den overordna gevinsten står ikkje i forhold til den ulempa det fører til for innbyggjarne, med omsyn til avstand til næraste klinikk, tidsbruk og økonomi. Kommunen har ein spesiell geografisk beliggenhet, som må kunne takast omsyn til. Forslag til vedtak: Fedje kommune finn ikkje å kunne akseptere framlegg til ny klinikkstrukturplan for tannhelsetenesta i Hordaland for perioden Fedje kommune meinar eksisterande tilbod om ambulerande tannhelseteneste med to dagar pr. månad må oppretthaldast. Eldrerådet - 020/14 E - behandling: Fellesframlegg. Eldrerådet rår til at vedtaket vert forsterka ved at konklusjonen i tilrådinga inngår i vedtaket. E - vedtak: Fedje kommune vil ikkje akseptera at endå eit velferdstilbod vert sentralisert, med dei konsekvensar det får for særskilte innbyggjarargrupper og deira pårørande. Den overordna gevinsten står ikkje i forhold til den ulempa det fører til for innbyggjarne, med omsyn til avstand til næraste klinikk, tidsbruk og økonomi. Kommunen har ein spesiell geografisk beliggenhet, som må kunne takast omsyn til.

100 Fedje kommune Fedje kommune finn ikkje å kunne akseptere framlegg til ny klinikkstrukturplan for tannhelsetenesta i Hordaland for perioden Fedje kommune meinar eksisterande tilbod om ambulerande tannhelseteneste med to dagar pr. månad må oppretthaldast. Samrøystes.

101 1

102 Tannhelsetenesta i Hordaland klinikkstrukturplan Plangrunnlag Mandatet Lovgrunnlaget Arbeidsmetode Organisering av tannhelsetenesta Klinikkstrukturplan Klinikkar på sjukeheimar Narkosebehandling Viktige argument i planarbeidet Folketalsframskriving i Hordaland Vurderingar av dei einskilde tannhelsedistrikta Aust tannhelsedistrikt Fakta om distriktet Prognose for endring i folketalet i Aust tannhelsedistrikt Framlegg til ny organisering: Endringar i perioden Konsekvensar for pasientane: Konklusjonar: Nord tannhelsedistrikt Fakta om distriktet Prognose for endring i folketalet i Nord tannhelsedistrikt Framlegg til ny organisering: Endringar i perioden Konsekvensar for pasientane: Konklusjonar Sentrum tannhelsedistrikt Fakta om distriktet Prognose for endring i folketalet i Sentrum tannhelsedistrikt Framlegg til ny organisering Endringar i perioden Konsekvensar for pasientane Konklusjonar Sør tannhelsedistrikt Fakta om distriktet Prognose for endring i folketalet i Sør tannhelsedistrikt Framlegg til ny organisering Endringar i perioden

103 Konsekvensar for pasientane Konklusjonar Vest tannhelsedistrikt Fakta om distriktet Prognose for endring i folketalet i Vest tannhelsedistrikt med Merknader Framlegg til organisering Endringar i perioden Konsekvensar for pasientane Konklusjon Økonomiske konsekvensar av planen i kroner Kostnad for å etablere dei tannklinikkane som er foreslått i planen Hovudkonklusjonar

104 Tannhelsetenesta i Hordaland klinikkstrukturplan Målet med planen er å utvikle ein klinikkstruktur innafor gitte rammer som kan tilby innbyggjarane i Hordaland stabile tannhelsetenester, inkludert spesialisttenester, av høg fagleg kvalitet. Klinikkane må ha ein storleik som gjer dei robuste til å ta hand om pasientane ved vakansar, feriar og permisjonar. Storleiken på tannklinikkane er og avgjerande for at folkehelsearbeidet kan koordinerast med samarbeidspartane på ein effektiv og god måte. 1.0.Plangrunnlag 1.1.Mandatet Fylkesrådmannen i Hordaland ga i desember 2013 fylkestannlegen i oppgåve å utarbeide ein klinikkstrukturplan for tannhelsetenesta i Hordaland. Ein ny klinikkstrukturplan skulle erstatta den tidlegare fylkesdelplanen om «Tannhelsetenester i Hordaland ». Fordi leigeavtalar og avskriving av utstyr som hovudregel har eit tidsperspektiv på 15 år er det tenleg å ha same tidsperspektiv for denne planen Lovgrunnlaget Lov om tannhelsetjeneste blei vedteken av Stortinget 23. juni 1983, og sett i verk frå Den nye lova førte til at den kommunale skuletannhelsetenesta blei slått saman med den statlege folketannrøkta til ei fylkeskommunal offentleg tannhelseteneste. Hordaland fylkeskommune (HFK) overtok desse to tenestene slik dei var i 1984, og det er i tida heilt fram til nå arbeidd systematisk for å få tannhelsetenesta tilpassa ei ny tid og nye utfordringar. I tillegg kom Folkehelselova av og rundskriv I 2/2006 og I 4/2008 frå Helse- og omsorgsdepartementet (HOD) med tilbod om tannbehandling til rusavhengige og innsette i fengsel. Lov om tannhelsetjenesten 1-3 definerer tannhelsetenesta sine lovpålagte oppgåver slik: «1-3.(Omfanget av Den offentlige tannhelsetjenesten) Den offentlige tannhelsetjenesten skal organisere forebyggende tiltak for hele befolkningen. Den skal gi et regelmessig og oppsøkende tilbud til: a. Barn og ungdom fra fødsel til og med det året de fyller 18. b. Psykisk utviklingshemmede i og utenfor institusjon c. Grupper av eldre, langtidssyke og uføre i institusjon og hjemmesykepleie. d. Ungdom som fyller 19 eller 20 år i behandlingsåret e. Andre grupper som fylkeskommunen har vedtatt å prioritere. I tillegg til de prioriterte oppgaver kan Den offentlige tannhelsetjenesten yte tjenester til voksent betalende klientell etter fylkeskommunens bestemmelser. 4

105 Pasientgrunnlag for tannhelsetenesta i Hordaland 2013 Tabellen syner samla tal pasientar, ferdigbehandla og under tilsyn i dei ulike gruppene. Gruppe Samla tal Tal pasientar undersøkt, ferdigbehandla og under behandling Tal pasientar med recallavtale Tal pasientar som ikkje møtte eller takka nei Prosentdel pasientar under tilsyn Gruppe A ,4 Gruppe B ,0 Gruppe C ,7 Gruppe C ,5 Gruppe D ,4 Gruppe E ,2 Gruppe A: Barn og unge frå 3-18 år Gruppe C1: Pasientar på institusjon Gruppe D: Ungdom frå år. Gruppe B: Psykisk utviklingshemma personar over 18 år. Gruppe C2: Pasientar med heimesjukepleie Gruppe E: Pasientar som er under rusomsorg eller innsett i fengsel 1.3. Arbeidsmetode Denne klinikkstrukturplanen tek for seg dei 5 tannhelsedistrikta som tilbyr desentraliserte tannhelsetenester i Hordaland. For tannhelsetenesta sitt kompetansesenter (TkV-Hordaland) får planen ingen konsekvens. Fylkestannlegen har i samarbeid med overtannlegane gjennomført møte med leiarane i alle tannhelsedistrikta med unntak av TkV-Hordaland. Fylkestannlegen har informert tannhelsetenesta sitt eige arbeidsmiljøutval om arbeidet, og har gjennomført orienterings- og drøftingsmøte med organisasjonane i tannhelsetenesta. Planen vert sendt på høyring til alle kommunane i Hordaland og til aktuelle organisasjonar før han vert sendt til endeleg politisk handsaming Organisering av tannhelsetenesta Tannhelsetenesta i Hordaland var i tidsromet organisert i 15 tannhelsedistrikt med ein overtannlege i kvart distrikt. I 1984 var det 150 offentlege tannklinikkar i fylket, og dei fleste var lokaliserte i skulebygg. Frå 1990 vart 15 distrikt reduserte til 9, og tal klinikkar var i 1994 redusert til 115. Frå 2004 vart tal tannhelsedistrikt redusert ytterlegare til 5, og overtannlegane fekk frå då av delegert budsjett- og personalansvar samt tilsettingsmynde for alt personell i sitt distrikt. Den politisk vedtekne tannhelseplanen hadde som mål å redusere tal klinikkar til 53. Målet med desse reduksjonane var å etablere robuste einingar der vakansar betre kunne handterast utan at pasientane i periodar skulle stå utan tilbod. Dette målet er av ulike grunnar ennå ikkje nådd. Pr juni 2014 er framleis 56 tannklinikkar i drift, heilt eller delvis. Den same tannhelseplanen hadde og som mål å stabilisere kompetanse i tannhelsetenesta, redusere tid til leiing og auke tid til tenesteproduksjon. Det har og i tida etter 2000 blitt lagt stor vekt på å auke kunnskap og utvikle leiarane i tannhelsetenesta til å løyse leiaroppgåvene på ein meir kompetent måte. HOD har gitt fylkeskommunen i oppdrag å etablere og drive regionale odontologiske kompetansesentra. Tannhelsetenesta kompetansesenter Vest (TkV) er eit samarbeid mellom fylkeskommunane Rogaland, Hordaland og Sogn & Fjordane. I august 2012 vart det i Hordaland oppretta eit nytt tannhelsedistrikt då TkV-Hordaland vart opna i det nye odontologibygget i Bergen. Kompetansesenteret skal 5

106 tilby spesialisttenester til pasientar frå heile Hordaland, gi faglege råd til private og offentlege tannlegar i heile fylket, ha ansvar for klinisk forsking og ta del i utdanning av tannlegespesialistar. Oversikt over dei 6 tannhelsedistrikta. TKV-Hordaland er lokalisert på Årstadvollen i Bergen. Denne klinikkstrukturplanen tek for seg dei 5 distrikta som tilbyr desentraliserte tannhelsetenester. I 2014 er det i tannhelsetenesta i Hordaland ein fylkestannlege, 6 overtannlegar og 22 klinikkleiarar. Totalt er det om lag 380 tilsette i tannhelsetenesta i Hordaland. Endringar i klinikkstruktur kan føre til at distriktsgrensene må vurderast og eventuelt endrast i planperioden. 6

107 Tannhelsetenesta i Hordaland: 1.5.Klinikkstrukturplan Tidlegare vart det utarbeidd tannhelseplanar for Hordaland, den siste for tidsromet Det politiske fokus har i Hordaland i hovudsak vore retta mot kor mange og kvar tannklinikkane skal lokaliserast. Andre viktige tema i ein tannhelseplan t d tannhelsedata blir rapportert årleg i årsmeldinga. I tillegg er det utarbeid eigen strategiplan for det førebyggande arbeidet i tannhelsetenesta. Noverande klinikkstruktur er i stor grad styrt av klinikkplanen som vart utvikla då folketannrøkta vart innført i Hordaland frå Då var klinikkstrukturen utforma med tanke på at tannhelsa var så dårleg at den førte til mange og hyppige tannlegebesøk. I tillegg var kommunikasjonsmønster og tilgang på offentleg og privat transport svært ulik tilhøva i vår tid. Klinikkløysingane har dessutan kome som følgje av meir kortsiktige vurderingar i form av tannhelseplanperiodar på 4 år. Når ein ny tannklinikk vert etablert vil det som hovudregel bli inngått leigeavtalar for minst 15 år. Nedskriving på tannlegeutstyret blir også rekna til 15 år. Med ein klinikkstrukturplan med tilsvarande tidsramme er det mulig å kunne planlegge utviklinga og dermed ressursbruken på ein meir tenleg måte. Klinikkstrukturplanen må legge til rette for at ressursar kan flyttast frå område med liten eller negativ endring i folketalet til område med vekst. Total auke i tal innbyggjarar i Hordaland er i tidsromet fram til 2030 berekna å bli Dette fører til ei forventa auke i tannhelsetenesta sine prioriterte pasientgrupper på omlag Ei slik pasientauke vil kreve meir tannhelsepersonell i planperioden. Men klinikkstrukturplanen syner og at tannhelsetenesta i Hordaland, sjølv med ein reduksjon på 17 behandlingsstolar, vil kunne ta hand om denne befolkningsauken. Dette blir gjort ved å bruka tannklinikkar og utstyr mykje meir effektivt enn før. 7

108 1.6.Ambulering Ambulering til klinikkar som ikkje gir eit tannhelsetilbod kvar dag har i lang tid vore ein del av kvardagen til tannhelsepersonell. Røynsle viser at ambulering er lite ettertrakta blant tilsette, samtidig som det er ein lite effektiv bruk av arbeidstida. Tannklinikkar som ikkje er i dagleg bruk gir og svært høge driftskostnader. Ambulering er ofte, særleg ute i distrikta, hovudgrunnen til at tannhelsepersonell før eller seinare søkjer seg bort frå stillinga eller let vera å søkja på stillingar som inneber ambulering. Difor legg planen opp til å redusere ambulering til eit minimum Klinikkar på sjukeheimar I Hordaland er det i 2014 totalt 91 sjukeheimar. Av desse har 63 færre enn 50 sengeplassar, og 28 har fleire enn 50 sengeplassar. Ved 5 av dei store sjukeheimane er det pr april 2014 eigen tannklinikk som er open omlag ein dag i veka. Dei andre dagane må bebuarane om naudsynt få sine tenester på hovudklinikk. I nokre få tilfelle ligg hovudtannklinikken i same bygget eller i nærliggande bygg som sjukeheimen. Det vert i denne planen vurdert som uaktuelt å etablera nye tannklinikkar på sjukeheimar. Etablering av ny tannklinikk med eitt behandlingsrom og utstyrt etter fagleg forsvarleg standard og i samsvar med krav om universell utrustning krev investeringar på omlag 2 mill. kr. Det er i plansamanheng gjort grundige vurderingar om korleis tannhelsetilbodet til sjukeheimspasientar skal vera i Hordaland. Aktuelle alternativ er: a) ingen tannklinikkar på sjukeheimane eller b) behalde dei klinikkane som allereie er etablerte og som har ein fagleg akseptabel standard. Argumenta for å behalda dei eksisterande sjukeheimsklinikkane som har god nok kvalitet er at pasienten får si tannbehandling utført på sjukeheimen, og at pasient og følgjepersonell dermed å slepp å reisa til annan klinikk. Argumenta mot å behalda eksisterande sjukeheimsklinikkane er: Tre av dei fem eksisterande tannklinikkane er små og ikkje optimale som arbeidsplassar til å behandle denne gruppa. Dersom klinikkane skal halde fram er det trong for kostbar ombygging og utforming for å oppfylla krav om universell utforming. Kostnadene blir relativt sett ekstra høge fordi klinikkane er så lite i bruk. Utviklinga syner at innlagde pasientar på sjukeheimar er eldre, sjukare og har fleire eigne tenner. Tida der fleirtalet eldre hadde heilprotese (gebiss) er over. Fleire pasientar med eigne tenner krev meir komplisert behandling og dertil meir avansert utstyr. Ein hovudklinikk vil alltid vera betre utrusta enn ein sjukeheimsklinikk. Lite effektiv arbeidsdag tannhelsetilbodet må tilpassast døgnrytmen på sjukeheimen. For tannhelsepersonell er det tungt og slitsamt med heile arbeidsdagar der det kun skal behandlast pasientar med sterke psykiske og fysiske funksjonshemmingar Ambulering gjer tenesta mindre stabil fordi tannhelsepersonell ønskjer ikkje å ha slike stillingar Ulikt tilbod til sjukeheimspasientar uansett må deie fleste sjukeheimspasientane reise til hovudklinikken (sjå tabell over nokre sjukeheimar i Hordaland). Mindre kommunikasjon og hjelp i behandlinga frå pleiepersonellet fordi dei oftast forlét tannklinikken for andre arbeidsoppgåver i den tida pasienten får tannbehandling. Ved store klinikkar kan fleire pasientar komme til same tid og dermed vil transportkostnader og følgje kunne reduserast. Konklusjonen i planen bygger på at inneliggande pasientar vil få eit betre tilbod ved at dei transporterast til større og godt utstyrte klinikkar med betre arbeidstilhøve for tilsette. For dei mange sjukeheimane som ikkje har eigen tannklinikk vil pasientane alltid måtte køyrast til hovudklinikken. 8

109 Oversikt over utstyr på nokre sjukeheimar Klinikk Digital journal Digitalt røntgen Garderobe for tilsette Pasient heis Uføre bil Tal pasientar Open dagar pr. mnd Ladegården Ja Ja Ja Ja Ja ,5 km 11 min. Midtbygda Nei Nei Ja Ja Ja km 3 min Røde Kors Ja Ja Nei Ja Ja ,5 km 15 min (Årstad) eller 6 km 9 min (Åsane) Betanien Ja Nei Nei Nei Ja km 7 min Løvåsen Ja Nei Nei Nei Ja km 3 min Gullstøltunet 90 5 km 10 min Storetveit 53 4 km 12 min Skjoldtunet 64 3 km 6 min Kleppestø 89 1 km 2 min Knarvik 73 ½ km 1 min Kolstihagen 60 4 km 10 min Voss 87 1,3 km 5 min Eidfjord km 50 min Røldal km 46 min Avstand til tannklinikken Merknader Ikkje tannklinikk Ikkje tannklinikk Ikkje tannklinikk Ikkje tannklinikk Ikkje tannklinikk Ikkje tannklinikk Ikkje tannklinikk Ikkje tannklinikk Ikkje tannklinikk 9

110 1.8.Narkosebehandling Tannhelsetenesta har avtale med Helse Bergen om narkosebehandling på Haukeland sjukehus. Sør tannhelsedistrikt har avtale med Helse Fonna om narkosebehandling ved Stord Sjukehus. Tannbehandling i narkose er eit samarbeid mellom anestesipersonell frå spesialisthelsetenesta og tannhelsepersonell tilsett i tannhelsetenesta. Tilbodet om tannbehandling i narkose omfattar dei prioriterte pasientgruppene i Hordaland, og tannhelsetenesta betalar til Helse Bergen/Helse Fonna for bruk av anestesiressursar. Tannhelsetenesta i Hordaland har grunna lange ventelister behov for auka anestesikapasitet til å driva tannbehandling i narkose. Korleis denne tenesta skal organiserast i planperioden er usikkert. Det må i planperioden avklarast framtidig organisering, korleis kapasiteten kan aukast samt pris på anestesiressursar. Fylkestannlegen har ein dialog med Helse Bergen for etablering av eit utvida tilbod om tannbehandling i narkose i den nye barneklinikken som er under planlegging. 2.0 Viktige argument i planarbeidet Stortingsmelding 35, Stortingsmeldinga «Tilgjengelighet, kompetanse og sosial utjevning» slår fast at offentleg tannhelseteneste skal styrkast. Regionalplan for attraktive senter i Hordaland, senterstruktur, tenester og handel Hordaland fylkeskommune har utarbeidd «Regionalplan for attraktive senter i Hordaland, senterstruktur, tenester og handel». Klinikkstrukturplanen for tannhelsettenesta i Hordaland bygger på denne planen. Effektivisering av drifta Tannhelsetenesta er ei fylkeskommunal teneste og kan derfor sjå ut over kommunegrenser i måten å organiseringa drifta på. Det er 32 behandlingsrom på tannklinikkane i Hordaland som pr 2014 står unytta eller bare delvis er i bruk. Klinikkstrukturplanen legg opp til reduksjon i tal behandlingsrom frå 204 til 187. Desse 187 behandlingseiningane vil bli nytta fullt ut, og vil kunne dekka pasientgrunnlaget i 2014 samt auken i prioriterte pasientar med om lag i perioden fram mot Sjå elles tabell på side 28. Økonomi Tannhelsetenesta i Hordaland har dei seinare åra fått reduserte driftsbudsjett. Lite tyder på at tannhelsetenesta vil få auka økonomiske rammer dei komande åra. Det er umogeleg å oppretthalda ei organisering med så mange små tannklinikkar når driftsbudsjettet blir redusert. Tannhelsetenesta sin måte å tilpassa seg reduserte budsjettrammer er å redusera tal tannklinikkar. Stabile og gode faglege miljø på tannklinikkane For å kvalitetssikre tenestene og stabilisere kompetansen har både arbeidsgjevar og tilsette i tannhelsetenesta eit felles ønskje om å etablere store klinikkar med gode fagleg miljø. Det er monaleg fleire søkjarar til ledige stillingar på store tannklinikkar enn på små einingar. Nyutdanna tannlegar kan på den måten få fagleg rettleiing og støtte i den første tida i yrkeslivet. Ambulering til andre tannklinikkar vert oppfatta som negativt for alt tannhelsepersonell. For å betre rekrutteringa til ledige stillingar og for å stabilisere tilsette i stillinga, må ambulering reduserast til eit minimum. Det har i dei siste tiåra vore ei markert betring i tannhelsa særleg i gruppa born og unge Tidlegare vart alle kalla inn til tannhelsekontroll minst ein gong årleg. Den store betringa i tannhelsa, spesielt i gruppene born, unge og unge vaksne, har ført til at tida mellom kvar tannhelsekontroll er nå månader for dei fleste i denne gruppa. Intervalla blir fastsett individuelt for kvar enkelt pasient. Det er ikkje lenger fagleg rett å kalle alle inn oftare enn det. Det er ingenting som tyder på anna enn at betringa i tannhelsa vil halde fram. 10

111 Betring i tannhelse og redusert behov for tannhelsekontroll Årstal 5- åringar % utan hol 12- åringar Tenner med hol eller fylling Tenner med hol eller fylling % 3,9 10,8 Hordaland ,3% 1,2 4,7 Hordaland % 1,1 4,4 Noreg Akseptabel reisetid I arbeidet med klinikkstrukturplanen for Hordaland er det lagt til grunn at akseptabel reisetid mellom skule/heim/arbeid og tannklinikken er ein time kvar veg. Akseptabel reisetid bygger på at betring i tannhelse har medført at tidsintervalla mellom tannhelsekontrollane for born, unge og unge vaksne nå er 1 ½- 2 år. Dette betyr at det ikkje lenger er fagleg grunnlag til å ha årlege innkallingar for dei fleste pasientane i gruppene born, unge og unge vaksne. Dei fleste vil kun måtta reisa til tannklinikken med 1 ½ - 2 års mellomrom. Utplassering av studentar For å rekruttera, og for å gje tannlege- og tannpleiarstudenter røynsle- og innsyn i offentleg tannhelseteneste, legg planen til rette for at fleire klinikkar kan ta i mot studentar i praksisperiode. HOD arbeidar med forslag om at tannlege- og tannpleiarstudentar i større grad enn nå skal i studietida utplasserast i den utøvande tenesta. Klinikkstrukturplanen legg og opp til eit nært samarbeid mellom tannhelsetenesta og utdanning av tannhelsesekretærer på den nye Åsane vgs. Tannhelsetenesta ønskjer å etablere ein ny stor tannklinikk i Åsane vgs som skal ivareta dette samarbeidet. Søkjarar frå EØS området Tannlegar som har utdanning frå universitet innan EØS- området må i eitt år ha tett oppfølging og rettleiing av tannhelsepersonell med godkjent norsk autorisasjon. Det er heilt avgjerande at dei arbeider i faglege fellesskap slik at ein kan kartleggje kunnskap og klinisk dugleik. Folkehelsearbeid - førebyggande tiltak Tannpleiarane er ein naturleg del av tannhelseteamet og tilbodet ved tannklinikkane. I 1978 var det ein tannpleiar tilsett i Folketannrøkta i Hordaland, medan det nå er ca. 40 årsverk tilsett i tannhelsetenesta. Med ein svært desentralisert struktur har tannpleiarane ofte mange arbeidsstader, og dei arbeider ofte aleine. For å kunne tilby tannpleiarane ein arbeidsstad, og for å kunne nytte deira viktige kompetanse innan folkehelsearbeid på ein betre og effektiv måte, er det nødvendig at alle tannklinikkar i Hordaland skal ha minst ei 100% tannpleiarstilling. Storleik på framtidige tannklinikkar minst 4 behandlingsrom Ut frå faglege vurderingar har tannhelsetenesta i Hordaland pr 2014 eit høve mellom tal tannlegar og tal tannpleiarar på 3 : 1. Sidan det skal vera minst ei tannpleiarstilling på alle tannklinikkar vil dette automatisk føre til at tannklinikkane i Hordaland må ha minst 4 behandlingsrom. Endringane i kommunikasjonsmønster Trekant-sambandet har gjort Bømlo landfast, Undersjøisk tunell knyter Sveio ferjefritt til Stord, Halsnøytunnellen har gjort Halsnøy landfast til Kvinnherad, Hardangerbrua og tunellane har knytt saman Indre Hardanger og Voss Bruene i Øygarden og i Fjell knyter begge kommunane landfast til Bergen Askøybrua gjer Askøy landfast mot Bergen. Tidlegare måtte ein på grunn av manglande infrastruktur, i stor grad basere klinikkstrukturen på små einingar med to tilsette ein tannlege og ein tannhelsesekretær. Kommunikasjonsmønsteret er endra. Der ein før brukte lang tid for å kome fram og attende mellom tannklinikk og heim eller arbeid er nå vegane betre og ferjene færre. Folketalet og aldersgrupper Framskriving av folketal og endring i aldersgrupper er viktige faktorar i planlegging av klinikkstruktur. Fordi nokre område i Hordaland har negativ utvikling i folketalet medan andre område aukar sterkt, vil det vere nødvendig å omprioritere ressursar til dei områda som har sterkast vekst. 11

112 Etablering av nye klinikkar Den store betringa i tannhelsa gjer at plassering av tannklinikkar nær skular ikkje er like viktig som tidlegare. Avstand til sjukeheimar og andre helsetenester vil få større vekt saman med omsyn til senterstruktur og kommunikasjonsmøtepunkt. Kommunane i Hordaland Kommunar med god økonomi har tidlegare ofte gitt tilbod om ulike stønadsordningar for å behalda tannklinikken. Denne klinikkstrukturplanen bygger på faglege og samfunnsøkonomiske vurderingar. Enkeltkommunar sin evne og vilje til å tilby gunstige løysingar for å kunne oppretthalda ein fylkeskommunal tannklinikk i kommunen er ikkje vurderingsgrunnlag i denne planen. Behandling av vaksne, betalande pasientar Planen legg til rette for at tannhelsepersonell i avgrensa omfang skal behandle vaksne, betalande pasientar for å halde på og utvikle brei fagleg kompetanse. 3.0 Folketalsframskriving i Hordaland Hordaland har omlag innbyggjarar i Folketalet vil etter prognosane auke med personar til fram til Folketalsveksten er delt med personar i Bergen kommune og i landkommunane. (Kjelder: SSB og Bergen kommune si framskriving av folketal for bydelane) I Bergen kommune er det bydelane Fana, Laksevåg, Åsane, Bergenhus, Årstad og Ytrebygda som har størst vekst, medan Fyllingsdalen og Arna har liten auke. I landkommunane er det Meland, Lindås, Kvam, Voss, Os, Sveio, Stord, Askøy, Sund og Fjell som har stor vekst, dei andre liten eller ingen vekst. Folketalsframskrivinga vil ha konsekvens for strukturen og framlegg til ressursar i planen. Det vil bli behov for å flytte ressursar og i tillegg auke tal tilsette i perioden. Betre struktur og større einingar vil meir effektivt kunne nytte kompetansen i yrkesgruppene Vurderingar av dei einskilde tannhelsedistrikta 4.1. Aust tannhelsedistrikt Fakta om distriktet Geografisk er Aust tannhelsedistrikt det største tannhelsedistriktet i Hordaland, men med få innbyggjarar i høve til storleiken. Distriktet omfattar kommunane: Eidfjord, Ulvik, Ullensvang, Odda, Granvin, Voss, Vaksdal og Kvam. I Hardanger har den nye Hardangerbrua, Folgefonntunellen og Jondalstunellen endra kommunikasjonsmønster og reiseveg. Dette har mellom anna gjort at Jondal har kort ferjefri veg til Odda, og indre delen av Kvinnherad har kortare og betre veg til Odda enn utover mot Husnes. Eidfjord, Ulvik og Granvin har fått kortare veg til Voss med Hardangerbrua og tunnel under Skjervet. I 2014 har distriktet 8 tannklinikkar og 3 av desse har fulltids drift. Tannhelsepersonell frå Voss ambulerer til Ulvik, Granvin og Dalekvam. Tannhelsepersonell frå Odda ambulerer til Lofthus. Norheimsund tannklinikk har tilbod til pasientar med sterk angst for tannbehandling eller som har vorte utsette for tortur og/eller overgrep (TOO-team). 12

113 For vaksne pasientar er det, i tillegg til tilbodet ved offentlege klinikkar, 4 privatpraktiserande tannklinikkar i Odda, 3 i Norheimsund og 6 på Voss. På Voss er det privat spesialisttilbod i kjeveortopedi (tannregulering) Prognose for endring i folketalet i Aust tannhelsedistrikt AUST Tal 2014 Tal 2030 % 0-19 % % % 80+ TOTALT EIDFJORD ,3 11, ,3 20,4 GRANVIN ,6-13, ,7-2,3 JONDAL ,3-1 8, KVAM ,9 9,1 35, ,1 ODDA ,3-3,5 31,3 14,7 3,8 ULLENSVANG ,6 8,9 5,7 42,3 8,4 ULVIK ,4-0,6 1,9 13,8-2 VAKSDAL ,9 31-1,2 10,4 VOSS ,9 4,1 31,4 22,5 9,6 DISTRIKT ,7 3,9 28,3 20,8 9,3 AUST TOTALT EIDFJORD GRANVIN JONDAL KVAM ODDA ULLENSVANG ULVIK VAKSDAL VOSS DISTRIKT Folketalet i Aust tannhelsedistrikt er venta å auke med omlag personar i dei neste 15 åra, frå om lag (2014) til (2030). Største prosentvise auken er i gruppene over 67 år. Voss, Kvam og Vaksdal er kommunar med størst vekst i gruppa born og unge, medan Ulvik og Granvin har nedgang i folketalet. 13

114 Framlegg til ny organisering: Klinikkområde Klinikkar 2014 Endring Merknader Norheimsund Norheimsund - Odda - Lofthus Vert lagt ned i 2015 Odda har kapasitet til å overta pasientane. Voss Voss - - Granvin Vert lagt ned i 2015 Pasientane til Voss Ulvik Vert lagt ned i 2016 Pasientane til Voss Dalekvam Vert lagt ned i 2016 Pasientane til Voss C-tannlege i Vaksdal (kjøp av tenester frå privat tannlege) Sluttar 2017 (pensjonist) Pasientane til Indre Arna når ny klinikk er ferdig Endringar i perioden Forslag til endringar i planen fører ikkje til nybygg eller ombygging av klinikkar. Det vil truleg heller ikkje bli behov for auke i tal stillingar i distriktet Konsekvensar for pasientane: Pasientane frå Kinsarvikområdet kan velje om dei vil nytte tenestene på Voss eller i Odda. Pasientane frå Stanghelle kan velje om dei vil nytte tenestene på Voss eller i Indre Arna. Endring for pasientane i Vaksdal kan ikkje gjennomførast før ny klinikk i Indre Arna står ferdig. Reiseveg Avstand Reisetid Lofthus Odda 33 km 35 min Kinsarvik - Odda 41 km 45 min Kinsarvik Voss 52 km 50 min Granvin Voss 28 km 28 min Ulvik Voss 53 km 60 min Dale -Voss 45 km 40 min, tog: 30 min Stanghelle Voss 51 km 45 min, tog: 40 min Stanghelle Arna 31 km 27 min, tog: 30 min Vaksdal Arna 23 km 22 min, tog: 20 min. Eidfjord-Voss 52 km 50 min Konklusjonar: 14 Tannhelsetilbodet i Aust tannhelsedistrikt vil i løpet av planperioden bli gitt på 3 store tannklinikkar Norheimsund tannklinikk, Odda tannklinikk og Voss tannklinikk. Omsynet til pasientane er ivareteke ved at dei i fleire områder kan velja kva tannklinikk dei ønskjer å få tannhelsetilbodet på Pasientane får mindre enn ein time reisetid kvar veg Alle tre tannklinikkane vil ha meir enn 4 behandlingsrom, og alle vil ha tannpleiar tilsett

115 Tal klinikkrom vil i perioden bli redusert frå 25 til 18 Alle tre klinikkane kan ta i mot utplassering av studentar i praksisperiode 4.2.Nord tannhelsedistrikt Fakta om distriktet Nord tannhelsedistrikt omfattar kommunane Masfjorden, Modalen, Lindås, Meland, Radøy, Austrheim, Fedje og Osterøy samt bydelane Arna og Åsane i Bergen. Dei som er busette i Fedje kommune må bruke ferje inn til fastlandet, elles har alle kommunane ferjefri reiseveg. I 2014 har distriktet 14 tannklinikkar der 9 er i heiltidsdrift. Tannhelsepersonell på Knarvik ambulerer til Modalen, og tannhelsepersonell frå Hesthaugen ambulerer til Midtbygda sjukeheim. Tannklinikken i Bergen fengsel vert driven av tannhelsetenesta, men er statleg finansiert. Vaksne pasientar har i tillegg til tilbod ved dei offentlege klinikkane, tilbod ved mange private tannklinikkar i Åsane og Arna. I Lindås kommune er det 3 privatpraktiserande tannlegar, Osterøy har 4 og Meland har 5 privatpraksisar. Lindås kommune har og ein privat spesialist i kjeveortopedi (tannregulering). Det er i Nord tannhelsedistrikt under etablering tilbod til pasientar med sterk angst for tannbehandling eller som har vorte utsette for tortur og/eller overgrep (TOO-team). Tilbodet vil truleg bli lagt til Knarvik tannklinikk Prognose for endring i folketalet i Nord tannhelsedistrikt NORD Tal 2014 Tal 2030 % 0-19 % % % 80+ TOTALT AUSTRHEIM ,8 30,5 25,7 128,8 34,7 FEDJE ,8-21,5 40,6-22,6-18 LINDÅS , ,1 78,6 23 MASFJORDEN ,6-1,2 41,5 10,7 9,5 MELAND ,1 43, ,8 47,2 MODALEN ,7 18,4 41,9 36,8 20,5 OSTERØY ,7 49, ,9 RADØY ,1 14,6 55,8 59,7 19,7 ARNA ,2 1,3 19,8 22,6 7,1 ÅSANE ,3 9,6 27,2 36,7 11,6 DISTRIKT ,4 17,6 37,1 47,3 18,7 15

116 NORD TOTALT AUSTRHEIM FEDJE LINDÅS MASFJORDEN MELAND MODALEN OSTERØY RADØY ARNA ÅSANE DISTRIKT Folketalet i Nord tannhelsedistrikt er venta å auke med knapt personar i perioden frå knapt til Osterøy, Radøy og Åsane har stor folketalsvekst. Fedje har negativ utvikling i folketalet med ein venta reduksjon på 18% fram mot Med ein auke i folketalet på i gruppa born og unge samt størst prosentvis auke i gruppa over 80 år, vil det truleg føre til behov for meir personellressursar i Nord tannhelsedistrikt. 16

117 Framlegg til ny organisering: Klinikkområde Klinikk Endringar Merknader Indre Arna Indre Arna Ny klinikk 2017 Tilbod til pasientar frå Vaksdal/Stanghelle og frå deler av Samnanger Osterøy - C-tannlege på Valestrand (kjøp av tenester frå privat tannlege) Sluttar i 2015 (pensjonist) Hesthaugen Hesthaugen - - Midtbygda sjukeheim (gir tilbod kun til inneliggande pasientar) Vert lagt ned i 2015 Pasientane til Osterøy tannklinikk Pasientane til Hesthaugen tannklinikk U Pihl U Pihl Ny klinikk i 2017 Samlokalisering med Rolland tannklinikk Rolland Rolland Vert lagt ned i 2017 Samlokalisering med U Pihl tannklinikk Lindås Lindås Vert lagt ned i 2018 Pasientane til ny klinikk på Knarvik Fedje Vert lagt ned i 2015 Pasientane til Lindås og seinare Knarvik. Knarvik Knarvik Vert erstatta i 2018 Ny storklinikk i Helsehuset Nordhordland Masfjorden Vert lagt ned i 2015 Pasientane til Knarvik (og ev Lindås) Modalen Vert lagt ned i 2015 Pasientane til Knarvik Frekhaug Vert lagt ned i 2018 Pasientane til ny klinikk i Knarvik Manger Vert lagt ned i 2018 Pasientane til ny klinikk i Knarvik C-tannlege i Alversund (kjøp av teneste frå privat tannlege) Endringar i perioden Åsane ny klinikk er planlagt i 2017 på nye Åsane videregåande skule (vgs) til erstatning for Rolland tannklinikk og U Pihl tannklinikk. Klinikken bør ha minst 12 behandlingsrom, og kostnad vil vera om lag 13 millionar. Ved å etablere ny tannklinikk i den nye Åsane vgs vil det bli eit tett og godt samarbeid mellom tannhelsetenesta og opplæringsavdelinga om utdanning av tannhelsesekretærar. Knarvik Helsehuset Nordhordland er under planlegging i Knarvik. Dette er eit samarbeid mellom alle kommunane i Nordhordland samt Gulen kommune i Sogn & Fjordane. Ved realisering av nytt helsehus i Knarvik er det ynskjeleg å samle tannhelsetenesta der. Ein sentralklinikk for Nordhordland lokalisert i Helsehuset vil gjera det mogeleg å samhandla med alle dei andre helsetenestene som skal lokaliserast i bygget. Planane er under arbeid med det som mål å ferdigstille helsehuset i 2017/2018. Ei slik samordning av mange ulike helsetenester er ein stor fordel for pasientar med behov for fleire helsetenester. Klinikken bør ha 14 behandlingsrom og vil ha ei kostnadsramme på omlag 18 mill. Innbyggjarane i Fedje kommune vil få lengst reiseveg, men dei prioriterte gruppene innan Fedje kommune som tannhelsetenesta har ansvar for knappe 100 personar. 17

118 Arna det er naudsynt med ny tannklinikk i Indre Arna i 2017 med 8 behandlingsrom. Kostnaden er berekna til 8 millionar. Årsaken er at C-tannlegen i Vaksdal sluttar for aldersgrensa og pasientar frå Vaksdal/Stanghelle blir då overførte til Indre Arna. Pasientane på Stanghelle vil kunne velje om dei vil ha tannhelsetilbodet på Voss eller i Indre Arna. Likeeins må nye Indre Arna tannklinikk kunne gi tilbod til dei pasientane frå Samnanger kommune som vil velje det Konsekvensar for pasientane: Pasientane i kommunane Masfjorden, Modalen, Lindås, Radøy, Fedje og Meland vil få tannhelsetenestene sine ved det nye helsehuset i Knarvik. Berre pasientane frå Fedje vil ha meir enn 1 time reiseveg. Pasientane frå Midtbygda sjukeheim vil få tilbod på Hesthaugen tannklinikk. Ny klinikk i Indre Arna må ha ressursar og areal til å ta i mot pasientar frå Vaksdal/ Stanghelle når C-tannlegen i Vaksdal sluttar, og pasientar frå deler av Samnanger kommune som vil velje tilbod i Arna når Tysse tannklinikk vert lagt ned. Reiseveg Avstand Reisetid Masfjorden - Knarvik 51 km 50 min. Modalen Knarvik 54 km 50 min Manger Knarvik 23 km 30 min Austrheim Knarvik 42 km 40 min Fedje - Lindås 39 km + ferje 74 min med ferje Fedje Knarvik 52 km + ferje 94 min med ferje Fonnes - Lindås - Knarvik 40 km 40 min Rossland Frekhaug Knarvik 19 km 23 min Midtbygda Hesthaugen 1 km 3 min Konklusjonar Tannhelsetilbodet i Nord tannhelsedistrikt vil i planperioden bli gitt på 4 store tannklinikkar tannklinikk i Nordhordland Helsehus, Åsane tannklinikk, Hesthaugen tannklinikk og Indre Arna tannklinikk, og ein mindre tannklinikk på Osterøy. Det er kun pasientar frå Fedje som vil få reisetid over 1 time. Dette gjeld i 2014 knappe 100 personar i dei prioriterte gruppene Tal behandlingsrom i Nordhordland vert redusert frå 20 til 14, og total reduksjon i heile Nord tannhelsedistrikt er to behandlingsrom Tannklinikk i Nordhordland helsehus, Osterøy tannklinikk, Åsane tannklinikk og Indre Arna tannklinikk kan ta i mot utplassering av studentar i praksisperioden Ved etablering av ny tannklinikk på Åsane vgs må det leggast til rette for samarbeid om utdanning av tannhelsesekretærar 18

119 4.3. Sentrum tannhelsedistrikt Fakta om distriktet Sentrum tannhelsedistrikt er, med omsyn til folketal og tilsette, det største tannhelsedistriktet i Hordaland. Sentrum tannhelsedistrikt omfattar kommunane Austevoll, Fusa, Os, Samnanger og Tysnes samt bydelane Bergenhus, Fana, Ytrebygda og Årstad. Bydelane i Bergen har mange private tannlegepraksisar samt private spesialisttilbod. I Austevoll kommune er det ein privatpraksis på Storebø, Tysnes kommune har ein privatpraksis med tilbod om spesialisttenester i oral kirurgi. Os har 9 privatpraktiserande tannlegar og privat spesialist i kjeveortopedi (tannregulering) og oral kirurgi.. Austevoll har ferjesamband til Fana og til Stord, Tysnes har ferjesamband til Os og Stord og Fusa har ferjesamband til Os. Samnanger har/vil få god veg til Eikelandsosen, medan både vegstandard og offentleg kommunikasjon for delar av Samnanger kommune er betre mot Arna. Distriktet har 14 offentlege tannklinikkar, og av desse er 10 i fulltids drift. Både tannlege og tannpleiar på Tysnes har deltidsstilling på Os tannklinikk. Tannpleiar frå Eikelandsosen ambulerer til Tysse tannklinikk. Skuteviken tannklinikk skal kartlegga tannhelsa og gir tilbod om akuttbehandling til personar som er innlagde til avrusing. Når pasienten blir utskreve får vedkomande tilbod om tannbehandling på tannklinikken nærast bustadsadresse. Sentrum tannhelsedistrikt har ansvar for drift av Tannlegevakten i Bergen og for tilbod om tannbehandling i narkose på Haukeland sjukehus, Prognose for endring i folketalet i Sentrum tannhelsedistrikt SENTRUM Tal 2014 Tal 2030 % 0-19 % % AUSTEVOLL ,3 22,9 63,5 50,2 29,2 FUSA ,5 49,3 26,2 5,8 OS ,5 33,1 59,2 124,6 36,9 SAMNANGER ,2-3,5 73,6 42,1 7,9 TYSNES ,1-4,6 27,5 20,2 7,8 BERGENHUS ,8 15,5 38,7 3,3 17,4 FANA , ,1 10,1 24,1 YTREBYGDA ,9 47, ,9 ÅRSTAD ,8 17,9 38,8-23,3 19,7 DISTRIKT ,1 15,2 48,4 15,7 21,4 % 80+ TOTALT 19

120 SENTRUM TOTALT AUSTEVOLL FUSA OS SAMNANGER TYSNES BERGENHUS FANA YTREBYGDA ÅRSTAD DISTRIKT Sentrum tannhelsedistrikt har nær innbyggjarar i Framskriving av folketalet til 2030 syner ein auke i distriktet på personar til Med unntak av Årstad bydel er største prosentvise auken i gruppa over 67 år. Os kommune og bydelane Fana og Årstad har stor auke i talet born og unge, medan kommunane Fusa, Samnanger og Tysnes har svak eller negativ utvikling i dei yngste gruppene. Framskrivinga syner og ein sterk reduksjon i den eldste gruppa i Årstad bydel, noko som kan tolkast som eit generasjonsskifte i bydelen. 20

121 Framlegg til ny organisering Klinikkområde Klinikkar Endring Merknader Engen Engen Vert lagt ned i 2015, og erstatta med ny tannklinikk i Solheimsviken Tannlegevakten i Bergen Vert lagt ned i 2015, og erstatta med ny tannklinikk i Solheimsviken Engen tannklinikk og tannlegevakta i Bergen vert samlokalisert Engen tannklinikk og tannlegevakta i Bergen vert samlokalisert Skuteviken - Tilbod til personar under avrusning Årstad Årstad - Ladegården sjukeheim - Tilbod til inneliggande pasientar Røde Kors sjukeheim - Tilbod til inneliggande pasientar Sørås Sørås - Fana Fana Ny klinikk i 2019 i Fana bydel Austevoll - - Nesttun Nesttun Ny klinikk i 2019 i Fana bydel Samlokalisering med Nesttun tannklinikk Samlokalisering med Fana tannklinikk Os Os Ny klinikk i 2019 Vurdere klinikkgrense mot Fana Eikelandsosen Tysnes Vert lagt ned i 2019 Pasientane kan velja Os eller Stord Eikelandsosen Tysse Vert lagt ned i 2018 Pasientane kan velja Eikelandsosen eller Indre Arna Endringar i perioden Klinikkstrukturplanen foreslår at det vert etablert tre nye klinikkar i Sentrum tannhelsedistrikt: Solheimsviken, Fana og Os tannklinikkar. Med stor auke i folketalet er der trong for auka kapasitet både med omsyn til lokale og personell Solheimsviken ny tannklinikk i Solheimsviken vil samlokalisera Engen tannklikk og Tannlegevakten i Bergen i Tannklinikken vil ha 8 behandlingsrom. Målet er at den er ferdig innan 1 mars 2015 Fana bydel, Ytrebygda bydel og Os kommune. Bydelane Fana og Ytrebygda må vurderast samla med omsyn til pasientfordeling. Det er i planperioden også aktuelt å ta med befolkningsgrunnlaget i deler av Os kommune i ei slik vurdering. Nesttun tannklinikk og Fana tannklinikk vil ha behov for meir plass fordi folketalet aukar sterkt i Fana. Det er òg tilfellet i Os kommune. Med ny motorveg mellom Os og Bergen vil reisetida bli monaleg kortare, og derfor må trong for nybygg eller utviding av klinikkar i dette området samordnast. Pr i dag har området 27 behandlingsrom, men vil truleg ha trong for 33 behandlingsrom i Kostnaden ved to nye klinikkar med til saman 23 behandlingsrom vil vere 26 millionar. Tysse tannklinikk vert lagt ned i 2018 når ny klinikk i Indre Arna er ferdigstilt 21

122 Konsekvensar for pasientane Når tannklinikken i Solheimsviken er ferdigstilt i 2015 vil ein overføre pasientane frå Engen tannklinikk, og i tillegg nokre av pasientane som nå får tilbod på Laksevåg tannklinikk Nesttun tannklinikk og Fana tannklinikk treng større behandlingskapasitet for å ta unna folketalsveksten i området. Klinikkgrensene må vurderast for heile området Fana bydel, Ytrebygda bydel og deler av Os kommune Os kommune er i sterk vekst. Med ny tunnel mot Bergen kan ein vurdere klinikkgrensene mellom Os og Fana Reiseveg Avstand Reisetid Tysse Eikelandsosen 25 km 25 min Tysse Arna 25 km 23 min Os - Lagunen 22 km 28 min Våge - Os 19 km 50 min m ferje Reksteren - Os 85 min Reksteren - Leirvik 71 min Konklusjonar Tannhelsetilbodet i Sentrum tannhelsedistrikt vil i løpet av planperioden bli gitt på 5 store tannklinikkar Solheimsviken tannklinikk, Årstad tannklinikk, Fana tannklinikk, Sørås tannklinikk og Os tannklinikk - og 2 mindre tannklinikkar - Eikelandsosen tannklinikk og Austevoll tannklinikk. Dei mindre tannklinikkane i Eikelandsosen og Austevoll må behaldast i perioden på grunn av folketal og reiseveg. Tannklinikkane på Røde Kors sjukeheim og på Ladegården sjukeheim består fordi dei har forsvarleg standard. Desse to klinikkane skal gi et tannhelsetilbod til inneliggande pasientar på dei to sjukeheimane. Ingen pasientar vil få meir enn 1 time reiseveg Tilbodet til pasientane vil bli meir stabilt Tal behandlingsrom aukar med eitt i distriktet Solheimsviken tannklinikk, Årstad tannklinikk, Fana tannklinikk, Sørås tannklinikk og Os tannklinikk kan ta i mot utplassering av studentar i praksisperioden 4.4. Sør tannhelsedistrikt Fakta om distriktet Sør tannhelsedistrikt omfattar kommunane Bømlo, Etne, Fitjar, Kvinnherad, Stord og Sveio. Distriktet har i tannklinikkar der 4 er i heiltids bruk. Stord tannklinikk har tilbod til pasientar med sterk angst for tannbehandling eller som har vorte utsette for tortur og/eller overgrep (TOO-team). Det er privat tannlegetilbod i kommunane Stord, Bømlo, Etne og Kvinnherad. Innbyggjarar i Fitjar kommune får tilbod på Stord, og innbyggjarar i Sveio har kort veg til Haugesund med mange private verksemder. Stord, Bremnes og Husnes har privat spesialist i kjeveortopedi (tannregulering). Kjeveortopeden leiger lokale av tannhelsetenesta på Husnes og Bremnes. Bømlo er landfast til Stord, Halsnøy er landfast til Husnes og Indre Kvinnherad har kort veg til Odda. Sveio og Stord har ferjefritt samband med Bømlafjordtunellen, og dette nye kommunikasjonsmønsteret får konsekvensar for klinikkstrukturplanen. 22

123 Prognose for endring i folketalet i Sør tannhelsedistrikt SØR Tal 2014 Tal 2030 % 0-19 % % % 80+ TOTALT ETNE ,9 4,5 40,6 29,8 10,7 SVEIO ,7 23,6 65,8 74,4 29,9 BØMLO ,6 13,8 62,1 45,2 19,5 FITJAR ,5 0,6 102,5 35,6 11,1 STORD ,6 15,4 56,4 85,8 22,4 KVINNHERAD ,7 2,7 33,5 56,8 10,2 DISTRIKT ,4 11,3 195,5 59,7 18,2 SØR TOTALT ETNE SVEIO BØMLO FITJAR STORD KVINNHERAD DISTRIKT I Sør tannhelsedistrikt bur det i 2014 om lag innbyggjarar. Prognosen for folketalet i Sør syner auke på personar i perioden fram mot til innbyggjarar. Størst auke har Sveio, Stord og Bømlo, medan Etne, Fitjar og Kvinnherad har moderat auke i perioden. Etne kommune grensar til Vindafjord kommune i Rogaland. I dette området vil det vere tenleg å samarbeide med tannhelsetenesta i Rogaland om eit felles tannhelsetilbod. 23

124 Framlegg til ny organisering Klinikkområde Klinikkar Endring Merknader Husnes Husnes - Etne Vert lagt ned i Samarbeid med Vindafjord kommune i Rogaland. Pasientane kan eventuelt velje Husnes eller Sveio Skånevik (Etne kommune) Vert lagt ned i 2020 Pasientar til Husnes Rosendal Vert lagt ned i 2015 Pasientane til Husnes. Stord Stord - Pasientar frå Indre delen av Kvinnherad kan velje tilbod i Odda Sveio Sveio Ny klinikk i 2020 Langevåg (Bømlo kommune) Bremnes (Bømlo kommune) Vert lagt ned i 2016 Ombygging til 5 behandlingsrom Pasientane vert overført Sveio Endringar i perioden Skånevik tannklinikk og Etne tannklinikk vert foreslått lagt ned i For Etne kan det vere aktuelt å samarbeide med Vindafjord kommune i Rogaland Klinikken i Rosendal er svært dårleg og lite tenleg og vert difor foreslått lagt ned i Husnes tannklinikk har i hovudsak alt i 2014 ansvar for alle pasientar i Kvinnherad kommune. Klinikken har og kapasitet til å overta pasientane frå Skånevik og Etne. Utleigeavtale med kjeveortoped kan avsluttast om plassomsyn skulle tilseie det. Sveio er ein kommune i sterk vekst, og i perioden bør det vurderast ny tannklinikk med 4-5 behandlingsrom. Det vil truleg vere behov for å auke bemanninga i perioden. Langevåg tannklinikk vert foreslått lagt ned i Pasientane kan velje å få sitt tannhelsetilbod på Bremnes tannklinikk eller Sveio tannklinikk. Bremnes tannklinikk har 5 behandlingsrom. Fordi Bømlo kommune etter prognosane vil ha vekst i folketalet er det naudsynt å oppgradere to av behandlingsroma på Bremnes tannklinikk. Huseigar har planar om å byggje om lokala, men vil i så fall ta kostnaden med, og ansvaret for, å flytte tannklinikken til tenleg lokale i same bygningen. 24

125 Konsekvensar for pasientane Pasientane frå Langevåg kan velje å få sitt tannhelsetilbod på Sveio tannklinikk eller Bremnes tannklinikk. Pasientane frå Rosendal og Skånevik vert overførte til Husnes. Pasientar frå indre del av Kvinnherad kan velje å få tenestene sine i Odda. Nedlegging av klinikkar vil ikkje føre til nybygg eller ombyggingar, og personell kan overførast til Husnes. Etne tannklinikk vert vurdert lagt ned i Fordi tannklinikken i Ølen (Vindafjord kommune) ligg om lag 15 min unna, og fordi det òg er ein liten klinikk, vil tannhelsetenesta i Hordaland arbeide for å samordne tenestene i området med Vindafjord kommune i Rogaland. Alternativt kan pasientane velje tenester ved Husnes eller ved Sveio tannklinikk. Stord har ny tannklinikk med 8 behandlingsrom og har kapasitet til å gi eit tannhelsetilbod til den auka pasientmengda i perioden. Reiseveg Avstand Reisetid Langevåg Svortland 32 km 40 min Langevåg Sveio 16 km 50 min (med fergetid) Rosendal Husnes 29 km 30 min Ænes Husnes 45 km 50 min Ænes Odda 30 km 33 min Skånevik Husnes 25 km 57 min (med fergetid) Etne Sveio 58 km 55 min Etne Ølen 16 km 16 min (føreset samarbeid med Rogaland) Konklusjonar Sør tannhelsedistrikt vil gi sitt tannhelsetilbod på 4 store tannklinikkar, nemleg dei same som er i full drift i 2014 Stord tannklinikk, Husnes tannklinikk, Bremnes tannklinikk og Sveio tannklinikk. Ingen pasientar får reisetid over 1 time kvar veg Stord tannklinikk, Husnes tannklinikk og Bremnes tannklinikk kan ta i mot utplassering av studentar i praksisperioden Talet på behandlingsrom i Husnes klinikkområde vil bli redusert frå 12 til 6. Totalt i Sør tannhelsedistrikt vil tal behandlingsrom bli redusert med 4 behandlingsrom etter utbygging i Sveio 25

126 4.5. Vest tannhelsedistrikt Fakta om distriktet Vest tannhelsedistrikt omfattar kommunane Askøy, Fjell, Sund og Øygarden og bydelane Fyllingsdalen og Laksevåg i Bergen kommune. Alle øykommunane er landfaste med bruer mellom øyane og inn mot Bergen, Der er i tannklinikkar i distriktet der 9 er i full drift. Både bydelane i Bergen og alle kommunane i distriktet har mange private tannlegepraksisar, og begge bydelane i Bergen har private spesialisttenester. Både på Askøy og på Sotra er det privatpraktiserande spesialist i kjeveortopedi (tannregulering) Prognose for endring i folketalet i Vest tannhelsedistrikt med Merknader VEST Tal 2014 Tal 2030 % 0-19 % % % 80+ TOTALT ASKØY ,8 38,4 60,5 124,3 37,6 FJELL ,4 24,4 84,6 136,1 28,9 SUND ,1 26,7 74,9 113,3 33,8 ØYGARDEN , ,4 15,8 FYLLINGSDALEN ,6 0,6 15,7 28,2 3,6 LAKSEVÅG ,5 9,6 27,9 23,9 10,9 DISTRIKT ,6 16,8 36,8 57,2 19,5 VEST TOTALT ASKØY FJELL SUND ØYGARDEN FYLLINGSDALEN LAKSEVÅG DISTRIKT Folketalet i Vest tannhelsedistrikt i 2014 er Prognosen viser auke i folketalet i distriktet på personar i perioden fram til 2030 til innbyggjarar. Heile distriktet har størst vekst i prosent i gruppene over 67 år. Askøy og Fjell har stor vekst i tal born og unge, medan Øygarden og Fyllingsdalen har låg vekst i dei yngste gruppene. 26

127 Framlegg til organisering Klinikkområde Klinikkar Endringar Merknader Askøy Askøy Ny klinikk i 2015 Florvåg Vert lagt ned i 2015 Pasientar til ny klinikk på Askøy Straume Straume Ny klinikk i 2019 Sund Vert lagt ned i 2019 Pasientar til ny klinikk på Straume Ågotnes Vert lagt ned i 2019 Pasientar til ny klinikk på Straume Loddefjord Laksevåg Vert lagt ned i 2017 Pasientar delt mellom Fyllingsdalen, Loddefjord og Solheimsviken Fyllingsdalen Fyllingsdalen Vert erstatta av ny klinikk i 2020 Samlokalisering med Sælen tannklinikk Sælen Betanien sjukeheim (gir tilbod kun til inneliggande pasientar) Løvås sjukeheim (gir tilbod kun til inneliggande pasientar) Vert erstatta av ny klinikk i 2020 Vert lagt ned i 2015 Vert lagt ned i 2015 Samlokalisering med Fyllingsdalen tannkl Overført til Sælen tannklinikk, og seinare til ny klinikk Vert overført til Fyllingsdalen, og seinare til ny klinikk Endringar i perioden Planen legg til grunn at Askøy kommune og Fjell kommunar er områda med størst vekst i dei prioriterte gruppene som tannhelsetenesta har ansvar for. Tal tilsette må aukast i perioden på grunn av veksten i folketalet. Askøy vil i 2015 få ny tannklinikk til erstatning for Kleppestø og Florvåg tannklinikkar. Klinikken er finansiert på budsjett for Straume bør få ny klinikk i 2018 med 14 behandlingsrom og kostnad omlag 15 mill. Sund tannklinikk og Ågotnes tannklinikk vil bli lagt ned når ny klinikk på Straume er ferdigstilt. Laksevåg tannklinikk blir lagt ned i 2017 og pasientar og personell fordelte mellom Fyllingsdalen, Solheimsviken og Loddefjord tannklinikkar. Fyllingsdalen og Sælen tannklinikkar må i 2019 erstattast av ny tannklinikk. Ny klinikk bør ha 8 behandlingsrom med kostnad på 8 mill. 27

128 Konsekvensar for pasientane Alle pasientane i Askøy kommune vil få tannhelsetilbodet på den nye tannklinikken på Askøy Alle pasientane i kommunane Sund, Fjell og Øygarden vil få tannhelsetilbodet på den nye Straume tannklinikk Laksevåg bydel vil ha tannklinikk på Loddefjord. Pasientane frå Laksevåg tannklinikk vil bli overførte til Fyllingsdalen tannklinikk, Loddefjord tannklinikk eller Solheimsviken tannklinikk etter eige val eller bustadsadresse Tannklinikkane på sjukeheimane i Vest tannhelsedistrikt (Betanien og Løvås sjukeheim) vert lagt ned og pasientane behandla ved Fyllingsdalen tannklinikk og Sælen tannklinikk Reiseveg Avstand Reisetid Askøy Ingen endring Klokkarvik - Straume 23 km 27 min Nautnes - Straume 43 km 46 min Kringsjå - Solheimsviken 4 km 9 min Kringsjå - Loddefjord 6 km 8 min Melkeplassen - Fyllingsdalen 3 km 8 min Betanien Sælen 3 km 7 min Løvåsen - Fyllingsdalen tannklinikk 1 km 3 min Konklusjon Vest tannhelsedistrikt vil gi sitt tannhelsetilbod på 4 store tannklinikkar Loddefjord tannklinikk, Fyllingsdalen tannklinikk, Askøy tannklinikk og Straume tannklinikk. Ingen pasientar får reisetid over 1 time kvar veg Tre klinikkar kan ta i mot utplassering av studentar i praksisperioden Tal behandlingsrom vil totalt i Vest tannhelsedistrikt bli redusert med 5 Klinikkane vil kunne ta seg av veksten i pasientgruppene 28

129 5.0. Økonomiske konsekvensar av planen i 2015-kroner 5.1 Oversikt over behandlingsrom i 2014 og i 2030 Distrikt 2014 Ikkje i bruk Delvis i bruk 2030 AUST NORD SENTRUM SØR VEST TOTAL TAL Planen legg opp til ei effektivisering i bruk av areal og utstyr. Tannhelsetenesta vil kunne ta seg av auke i pasienttal på om lag med 17 færre behandlingsrom. Grunnen er at alle tannklinikkane og dei aller fleste behandlingsroma vil vere i dagleg bruk. Det er likevel grunn til å anta at driftskostnadene vil auke med gjennomsnittleg 1,5 mill. årleg i 15 årsperioden målt i 2015 kroner for å tilføre personellressursar i høve til folketalsauken. 29

130 5.2.Kostnad for å etablere dei tannklinikkane som er foreslått i planen Klinikk Tal behandlingsrom År Kostnad Merknad Kleppestø mill. Solheimsviken mill. Tannlegevakt i Bergen Åsane mill. Indre Arna mill Knarvik mill. Fana mill. Os mill. Straume mill. Sveio mill. Fyllingsdalen mill. Bremnes mill. Opprusting Voss mill. Opprusting Odda mill. Opprusting 30

131 6. Hovudkonklusjonar Klinikkstrukturplanen for tannhelsetenesta i Hordaland gir eit godt grunnlag for å kunne tilby fagleg betre, meir stabile og meir tilpassa tannhelsetenester på 25 offentlege tannklinikkar i fylket Tal behandlingsrom blir færre enn i dag. Sjølv med ein reduksjon i tal behandlingsrom skal tannhelsetenesta i Hordaland kunne gi eit godt tannhelsetilbod til alle dei prioriterte pasientgruppene. Dette inkluderer og ein forventa auka i desse gruppene med om lag i tidsromet fram til 2030 For raskast mogeleg å kunne ta ut effektiviseringsgevinsten, legg klinikkstrukturplanen opp til at dei største endringane vil skje i tidsromet fram mot 2022 Klinikkstrukturplanen for tannhelsetenesta i Hordaland legg opp til same regionsstruktur for tenesteyting som tilrådd i rapporten «Fylkeskommunale tenester i Hordaland organisering og lokalisering» Med større tannklinikkar vil fordelinga mellom dei ulike yrkesgruppene i tannhelsetenesta til kvar tid vera optimal. Tal tannpleiarar vil auka. Dette vil styrka det førebyggande arbeidet - folkehelsearbeidet Alle pasientane, med unntak for innbyggjarar i Fedje kommune, vil få under 1 time reiseveg til tannklinikken Tannhelsetenesta i Hordaland vil ikkje dekke reisekostnader når tannklinikkar vert lagt ned Klinikkstrukturplanen legg grunnlaget for at tannhelsetenesta i Hordaland vil framstå som ein moderne organisasjon, med eit fagleg godt, heilskapleg og stabilt tilbod til pasientane 31

132 Hordaland fylkeskommune har ansvar for å utvikle hordalandssamfunnet. Vi gir vidaregåande opplæring, tannhelsetenester og kollektivtransport til innbyggjarane i fylket. Vi har ansvar for vegsamband og legg til rette for verdiskaping, næringsutvikling, fritidsopplevingar og kultur. Som del av eit nasjonalt og globalt samfunn har vi ansvar for å ta vare på fortida, notida og framtida i Hordaland. Fylkestinget er øvste politiske organ i fylkeskommunen. Agnes Mowinckels gate 5 Postboks Bergen Telefon: E-post: hfk@hfk.no Oktober 2014 Tannhelseavdelinga

133 Fedje kommune Sakspapir Saksbehandler Arkiv ArkivsakID Vidar Bråthen 14/747 Saksnr Utvalg Type Dato 010/14 Arbeidsmiljøutvalet PS /14 Eldrerådet PS /14 Ungdomsrådet PS /14 Formannskapet PS Kommunestyret Kommunebudsjettet 2015 Budsjettframlegg Vedlegg: Budsjett 2015 tekstdel Budsjett 2015 Saksutgreiing: Bakgrunn Administrasjonen v/ rådmann er beden om å leggja fram eit saldert budsjettframlegg etter same lest som fjoråret. Nytt: Verbaldelen er forenkla. Den er tilpassa kontoplanen på ansvarsnivå etter følgjande inndeling: Faktadel endringsdel og til slutt mål for Heimel: Kommunelova. Vurdering PS Budsjettframlegg med kommentarar vart sendt ut elektronisk i månadsskiftet oktober / november slik som avtalt i kommunen sitt økonomireglement. Materialet vart gjort tilgjengeleg for alle same dag som det vart lagt fram. Kommunebudsjettet for 2015 byggjer på innkomne budsjettframlegg frå våre budsjettansvarlege og andre bindingar som administrasjonen må halda seg til. Økonomiplanen er retningsgjevande for dei prioriteringar og val årsbudsjettet legg opp til. Rammene for neste år er litt svakare enn forventa. Inntektsveksten er mindre enn snittet for landet.

134 Fedje kommune Vinnaren i år er vekstkommunane. For administrasjonen har det vore viktig å presentera eit budsjett i balanse med rom for framtidige investeringar. Vi klarer ikkje å imøtekoma anbefalingane om 3 % netto driftsresultat i 2015, men med eit stramt kommuneopplegg i 2015, er det neppe mange kommunar som klarer å levera eit slikt resultat. Nytt: Kommentarheftet er stramma opp slik som avtalt i fjor. Vi vonar at denne omlegginga vert vel motteke. Når det gjeld målformuleringane, er det framleis ein lang veg å gå. Alt er ikkje på plass slik vi vil, men mykje er gjort for å få økonomiarbeidet inn på eit betre spor. I årsbudsjettet er måla i økonomiplanen bryte ned som årsmål. I år vert utkast til økonomiplan lagt fram samtidig med årsbudsjettet. Førsteutkastet frå dei budsjettansvarleg viste seg å vera for optimistisk. Inntekstssvikten var større enn forventa og driftsnivået måtte ned med ca. 2 mill. kroner. Det vart noen ekstrarunder i administrasjonen før vi kom i mål. Det er sjølvsagt disponeringar her som smertar, men slik talgrunnlaget er, var det heilt nødvendig å justera driftsgrunnlaget. Når det gjeld innhalda og prioriteringar, viser vi til årsbudsjettet med kommentarar. Konklusjon Med dei tilstrammingar som kom i statsbudsjettet, var det nødvendig å justera driftsgrunnlaget for å leggja fram eit saldert kommunebudsjett for Det ligg ingen dramatikk i dette. Driftsnivået er tatt ned, der dette er fagleg forsvarleg og / el. behovet for kommunale tenester går ned. Forslag til vedtak: Kommunebudsjettet for 2015 vert godkjent slik det ligg føre. Eldrerådet - 019/14 E - behandling: E - vedtak: Fellesmerknader i eldrerådet : Slik situasjonen er på Fedje no, er eldrerådet samd i at bygging av eldrebustadar er sett på vent og at eksisterande rom vert modernisert. At kommunen har fått hand om areal ved sjukeheimen er gledeleg. Likeeins at aggregatet på det neraste er kome hamn. Den kulturelle spaserstokken: Slik eldrerådet ser det, er den kulturelle spaserstokken eit positivt insitament for våre eldste. Eldrerådet vil på det sterkaste anbefale at dette tilbodet held fram slik vi kjenner det i dag.

135 Fedje kommune Folkehelsa: Eldrerådet krev at ansvarlege syter for at vegen til Vestkanten får ein tilfredsstillande standard. Det må vera mogleg å ferdast på våre vegar utan fare for liv og helse. Aktuelle tiltak : Bygging av møteplassar + trafikkskilt med gangfelt. Kommunebudsjettet for 2015 vert godkjent slik det ligg føre. Samrøystes. Ungdomsrådet - 004/14 U - behandling: Fellesmerknad : Budsjettet må gje rom for at ungdomsrådet skal kunne arrangera og/eller gjera mindre investeringar gjennom året. U - vedtak: Kommunebudsjettet for 2015 vert godkjent slik det ligg føre. Samrøystes. Arbeidsmiljøutvalet - 010/14 AMU - behandling: Vidar orienterte om budsjettforslaget. AMU - vedtak: Kommunebudsjettet for 2015 vert godkjent slik det ligg føre. Samrøystes vedteke.

136 Fedje kommune

137 FEDJE KOMMUNE BUDSJETTKOMMENTARAR BUDSJETTÅRET 2015

138 Innhold Innleiing... 3 ANSVAR 1000 RÅDMANN ANSVAR 1100 KULTUR ANSVAR 1200 BIBLIOTEKSJEF ANSVAR 1300 IT-KONSULENT ANSVAR 1400 TILTAK ANSVAR 2000 ASSISTERANDE RÅDMANN ANSVAR 2100 REKTOR ANSVAR 2300 PLEIE- OG OMSORGSLEIAR ANSVAR 2400 LEIANDE HELESØSTER ANSVAR 2500 LEGE ANSVAR 2600 SOSIALE TENESTER ANSVAR 3000 TEKNISK SJEF ANSVAR 8000 SKATT OG FINANSIERING INVESTERINGSBUDSJETTET FOR

139 INNLEIING Det vert lagt opp til store omleggingar av tekstdelen, mens taloppsettet kjem i same form som før. Kommunebudsjettet med kommentarar gir eit utfyllande bilete av forventa aktivitet neste år. Nytt i 2015: Sentrale målformuleringar til kvart ansvarsområde. Budsjettkommentarane følgjer ansvarsomåda. Først er det ei skildring av kva ansvarsområdet er. Deretter står det eventuelt nokre ord om det som ikkje vert endra i høve til Så kjem ei skildring av det som vert endra i høve til Til slutt kjem mål for Tilbakeblikk og status. R 2012 R 2013 B 2014 Netto driftsresultat 4245(1492) 2077 (968) 444 Alle tal er i heile tusen. Tala i parentes viser budsjettert resultat for same periode. År Oppsummering 2012 Godt resultat. Inntektsveksten er tilfredsstillande. Det var rom for investeringar og fondsavsettingar Tilstrammingar i kommuneøkonomien. Inntektsveksten stansar opp og driftsmarginane vert svekka. Vi leverer likevel eit resultat litt over snittet for landet Tilfredsstillande rammevilkår for kommunesektoren, men strammare kommuneøkonomi. Veksten i våre inntekter ligg litt under snittet for landet. ( % ). Tendensar i tida: Lånegjeld Rapportering 1. halvår i år: Kontrollert kostnadsutvikling, men sviktande skatteinntekter. F og K vert løpande orientert om forbruk og inntekter igjennom året. Kvartalsrapportering. + - Kontrollert utvikling dei seinare år. Vi ligg godt innafor snittet for landet. Vi er få å fordela utgiftene på. Framleis uro i finanssektoren. Auka gjeldsbyrde. Driftsnivået Positivt driftsresultat over tid. Det er stor fare for at utgiftene vil auka meir enn inntektene. Driftsmarginen går ned. Reserver Inntektssystemet Bufferkapital for nye og uføresette tiltak Relativt stabile inntekter over tid. Småkommunetilskotet held fram. Tærer på oppsparte fondsmidlar. Forverring dei seinare år. Uheldig utvikling. Vi er sårbare for endringar i inntektssystemet. Veksttilskotet gjer eit større byks i Eigedomsskatt for verk og bruk Positivt bidrag for kommunen. Bortfall av inntekter pga. forhold som ikkje vi har herredøme over. Uheldig. 3

140 Om budsjettarbeidet for Regjeringa legg fram eit nøkternt kommuneopplegg. Dei innfrir fullt ut dei lovnader som vart presenterte i mai, men heller ikkje meir. Kommunesektoren får full kompensasjon for løns og kostnadsauke + endringar i demografiske tilhøve + pensjonskostnader og nye tiltak. Inntektsveksten er kontrollert og den er tilpassa nasjonale og internasjonale utfordringar. Kommunesektoren får samla ein realvekst på 3.9 milliardar neste år. Det er på same nivå som det som vart varsla i kommuneproposisjonen som vart lagt fram i mai Veksten i Hordaland er litt høgare enn landsgjennomsnittet. Det har samanheng med at fleire kommunar i Hordaland får veksttilskot i Når vi korrigerer for oppgåveendringar, befolkningsendringar/veksttilskot, får kommunesektoren ein realauke i frie inntekter på 1.8 %. KS oppsummerar dette slik: Gjennomsnittskommune Stramt og nøktern, men stabil utvikling. Ingen store endringar i inntektene. Det er behov og forventningar til mindre påslag /styrkingstiltak når statsbudsjettet skal igjennom Stortinget. Sum frie inntekter går litt opp neste år når vi korrigerer for medfinansiering samhandlingsreforma. ( + kr ). Det utgjer 3.6 % og talet for Fedje ligg 1.2% lågare enn landsgjennomsnittet. Kommunens frie inntekter er på same kronenivå som i år mill. kroner Inntektsgrunnlaget er stramt, men resultatet er som forventa. Prioritert arbeid på statleg nivå Inntektssystemet Inntektssystemet ligg fast. Dette gjeld både småkommune- og inntektsutjamningstilskotet. Begge er viktige grunnpilarar som vi nyt godt av. NB! Denne delen av inntektssystemet er omstridt. Telletidspunkt Utgiftsutjamningstilskotet vert basert på innbyggjartal og aldersfordeling per For inntektsutjamninga er telletidspunkt Vi har ingen garanti for at vi vil nå våre inntektstal for 2015 slik statsbudsjettet føreset. Skjønnstilskot frå FM Skjønnsrammene reduserast med kr til 1.4 mill. kroner i Statlege satsingar i 2015 Viser her til brev frå FM av 7. oktober 2014 og klare føringar om effektivisering, forenkling, fjerning av tidstjuvar og tilrettelegging av større og meir robuste kommuneeiningar. Dette vert lagt fram i eigen Lovproposisjon som kjem våren

141 Samhandlingsreforma Medfinansiordninga går ut frå Positiv omlegging. Får ingen økonomisk betydning. Rentekompensasjonsordninga: Ordning med rentekompensasjonsordninga for skulebygg held fram etter same modell som i dag. Om Fedje og budsjettet for Folketalsutviklinga i Fedje kommune Sett over tid har folketalet hos oss gått merkbart ned. Dette svekkar inntektsgrunnlaget til kommunen over tid. I dag har kommunen 560 innbyggjarar. Utfordringa framover er å sikra tilveksten ved å få til nyskaping og utvikling i kommunen. Det er ingen dramatiske endringar i befolkningspopulasjonen det siste året. Det er små endringar i talgrunnlaget og kommunens inntekter er stabile. Registrerer ein mindre nedgang i aldersgruppa år. (-3 personar ). Inntektstap ca. kr Eit viktig mottrekk for kommunen har vore å føra ein offensiv bustadpolitikk og framstå som ein attraktiv bo - og opphaldskommune. Dette arbeidet held fram i Økonomiske modellar Det er utarbeidd modellar for framføring av inntektsprognosar basert på kjende tal per 1. juli i år. Vi har valt å gjera oss nytte av dette materialet i våre berekningar. Innbyggjartilskotet utgjer for 2014 kr per innb. I tillegg kjem tilskot igjennom utgiftsutjamingsordninga. Dette er eit differensiert system som kan få store økonomiske utslag særleg for dei av kommunane som er sårbare for endringar. Råd: Det er viktig å ha blikket på dette materialet når framtidige inntektsmål skal setjast. Små endringar her kan få store utslag lokalt. Arbeidsprosessen lokalt Førsteutkastet frå våre budsjettansvarlege var basert på rådmannen sine prognosar for budsjettåret Viser her til rådmannen sitt budsjettrundskriv frå sommaren Det aller meste av det som kom inn, var godt tilpassa våre inntektsberekningar for Etter at statsbudsjettet vart lagt fram i oktober, vart det behov for nye samtaler / runder internt. Etter pålegg frå rådmann måtte driftsnivået ned med minst 2.5 mill. kroner. Det var sjølvsagt ein krevjande operasjon, der alle måtte bidra. Det låg ingen føringar her om korleis innsparingane skulle innrettast. Her ville ein lytte til til dei som kjenner tenestene best. Investeringsbudsjettet for 2015 Det er lagt vekt på å unngå for mange og for små tiltak eitt og same år. Tilfredsstillande eigenfinansieringsdel må til. ( Eigenkapital + bruk av fond + salsinntekter ). Gjeldsbyrden må vera akseptabel. Økonomiplanen gjev retning og omfang når det gjeld framtidige investeringar. Politiske føringar gjennom vedtak og godkjende planar. 5

142 Investeringar i 2015 Investeringane for 2015 utgjer ca. 9.9 mill. kroner. Investeringsbudsjettet er i tråd med dei føringar / bindingar som økonomiplanen legg opp til og / eller politiske vedtak som krev oppfølging. For nærare detaljar, viser vi til kommentarane som omhandlar investeringsbudsjettet for Driftsinntekter historie: Kommunen sine frie inntekter for perioden : R 2012 R 2013 B 2014 B 2015 Kommunens frie inntekter (49300) % - vis utvikling Sum driftsinntekter (67353) Alle tal er i heile tusen. Tala i parentes viser budsjetterte inntekter for Tendens: Ujamn inntektstutvikling var eit toppår, men i ettertid er inntektsutviklinga svak. NB! Når vi korrigerer for inntektsendringar pga. demografiske forhold, vert inntektsveksten neste år 3.6 %. Dersom folketalet går ytterlegare ned, vert inntektene mindre enn det statsbudsjettet legg opp til. Driftsutgifter historie: R 2012 R 2013 B 2014 B 2015 Lønsutgifter ekskl. sosiale utgifter % - vis endring Kjøp av varer og tenester Sum driftsutgifter Auke i % Alle tal er i heile tusen. Lønsveksten for Fedje ligg godt innafor dei lønsrammer vi hatt dei seinare år. Tilfredsstillande utvikling. For neste år er lønsbudsjettet litt mindre enn inneverande år. ( - kr ). Rekneskapsprognosane per 3. kvartal 2014 ser bra ut. Det er god budsjettdisiplin og få negative avvik. Kommunestyret er gjort kjent med dette materialet. Driftsresultat. R 2013 B 2014 B2015 Brutto driftsresultat -605 (-374) Netto driftsresultat 2007 (1138) Alle tal er i heile tusen. 6

143 Forklaring: Brutto driftsresultat Netto driftsresultat Sum driftsinntekter sum driftsutgifter Brutto driftsresultat korrigert for finansinntekter/finansutgifter og avskrivingar. Krav : Krav til netto driftsoverskot Minimum 3 %. Vi har klart oss bra, men det er ingen tvil om at vi går tøffe tider i møte. Etter at momsinntektene frå investeringar vert flytta frå drift- til investeringsbudsjettet, vil nok mange kommunar få store problem med å leggja fram eit tilfredsstillande driftsoverskot. Utfordringar: Svekka brutto driftsresultat over tid. Uheldig utvikling. Når gjeldsbyrda aukar og fondsreservane går ned, må dette tapet kompenserast igjennom ekstraordinære inntekter og / eller kostnadsreduksjonar. Sjølv om vi neste år gjennomfører store kostnadskutt v/ bemanningsmessige innparingar, er dette likevel ikkje nok for å halda tritt med kostnadsutviklinga. Tal på tilsette i Dei siste åra har talet på tilsette/årsverk vore stabilt. Tilstrammingar i kommuneøkonomien, færre pasientar på sjukeheimen og nedgang i talet på elevar, gjer det nødvendig å justera aktivitetsnivået frå Det er særleg pleie og omsorg og skulen som får merka dette. I alt reduserer vi talet på tilsette tilsvarande omlag 3 årsverk. Det vert ingen nye stillingar neste år. Reduksjonen i talet på tilsette er planlagt gjennomført ved naturleg avgang, permisjonar og redusert bruk av vikarar. Lønsbudsjettet utgjer ein stor del av kommunen sine driftsutgifter og neste års budsjett er ikkje noko unntak i så måte. Det er lagt vekt på få med oss alle lønnsendringane i år som grunnlag for neste års lønnsutrekningar. Skal vi få lønnsutgiftene ned, må bemanninga reduserast. Driftsnivået må tilpassast kommunen sitt framtidige inntektsnivået. Det er all grunn til å vera varsame med å lysa ut ledige stillingar slik kommuneøkonomien er nå. Det er all grunn til å føra ein restriktiv praksis. Det er ingen snarlege betringar i sikte. Auka forbruk i offentleg sektor er ingen god vinnarsak på det nasjonale politiske planet. Det er ikkje lenger automatikk i at vikarstillingar erstattast. Denne type tiltak krev særskilt grunngjeving og godkjenning av nærmaste leiar. Historisk oversikt. R 2013 B 2014 B2015 Lønsbudsjettet i % av sum driftsutgifter

144 Denne prosenten har vore stabil i mange år og resultatet ligg i same område som andre kommunar. Sosiale utgifter er inkludert. Økonomiplan samordning. Kommunestyret har gjort vedtak om at økonomiplanen skal handsamast saman med kommunebudsjettet. Kommunebudsjettet for 2015 vil då inngå som basisår for økonomiplanen. Andre utfordringar Eigedomsskatt i sjø. Dette er vorte ein tapt sak for Fedje og enkelte andre kystkommunar. Skattlegging i sjø er no avgrensa til grunnlinja og det representerer eit stort inntektstap for kommunen. Frå og med 2012 er kommunen sitt tap på 1.5 mill. kroner. Det er merkbart for ein liten kommune som Fedje. Dette tapet vert på ingen måte kompensert. Oppdrett nye inntektskjelde. Det vert arbeidd med ei kompensasjonsordning for kystkommunar som legg til rette for nye oppdrettskonsesjonar igjennom arealtilskot. Inntektspotensiale: Ukjent. Dette arbeidet har stranda. Kommunale fond. Disponible fondsreservar: R 2013 Kommentar Disposisjonsfondet 7071 Mindre positiv utvikling det siste året. Registrert bruk: ca. 1.7 mill. kroner. Forbruket i 2013 var på nivå med året før. Ubundne investeringsfond God utvikling. Udisponert resultat 416 Positiv utvikling. Avsettingar til fond gjort i investeringar + drift Alle tal er i heile tusen. Forventa bruk i 2015: Alt i alt er fondsbehaldninga på nivå med fjoråret. Det er ingen planar om omfattande bruk av oppsparte fondsmidlar i Bruk av fond: ca. 2.1 mill. kroner neste år. Vi må vera merksame på at delar av fondsreservane skal dekka framtidige pensjonskostnader. Ideelt sett bør dette øyremerkast for å unngå uheldige dobbeltføringar i framtida. Prioritert oppgåve. Samordnar dette med revisjonen. 8

145 Råd : Fondsbruken må ned. Forbruk og investeringar må tilpassast inntektsnivået til ei kvar tid. Kommunen må vurdera mottiltak for å finna gode svar på framtidas utfordringar. Bruken er avtalt med kommunestyret og innsatsen er målretta. Gjeldsbyrde R 2012 R 2013 B 2014 Lånegjeld *1 Alle tal er i heile tusen. *1 Ingen nye lånopptak i Prognosane for 2014 ligg for høgt. Lånegjelda går litt opp i 2013, men vi ligg framleis godt innafor det som er akseptabelt nivå her i landet. Det viktigaste for oss er om vi har tilfredsstillande betalingsevne. Positivt: Tilrettelegging av nye kommunale bustadtomter og bygging av nye utleigebustader. Låneramme i 2015: Inntil 2,1 mill. kroner i nye kommunale lån. I tillegg kjem lån til vidare utlån. ( 1,0 mill. kroner ). Bruk av unytta låneopptak kjem i tillegg til dette. ( 3,0 mill. kroner ). Dette gjeld tilrettelegging av nytt bustadfelt. For ytterlegare kommentarar, viser eg til investeringskapitlet. Sjå side 26 og utover. Andre tilhøve : Økonomiplanen er retningsgjevande for vårt arbeid med neste års budsjettrammer. Kommunen sine inntektsanslag er basert på fylkesmannen sine anbefalingar. Alle kjente lønnsjusteringar i år er med i grunnlagsmaterialet. Det er viktig at veksten i våre kostnader vert tilpassa inntektene ikkje minst personalkostnadene. Lønsveksten er fullt ut forsvarleg. Det er lagt stor vekt på å få fram eit realistisk grunnlagsmateriale for å unngå uheldige overskridingar i neste omgang. Mål for 2015 Kommunen sine tenester vert vidareført slik vi kjenner dei i dag. Ved endringar i behov og etterspurnad, vert det gjennomført driftsmessige tilpassingar på ein skånsam måte. Samla bemanning går ned ca. 3 årsverk i Dette vert gjennomført på ein smidig måte i nært samarbeid med nærmaste leiar, tillitsvalde og våre folkevalde. Alle budsjettansvarlege må halda seg innafor eigne budsjettrammer. I ei overgangstid vil driftsmarginen gå litt ned, men målsettinga om 3 % netto driftsresultat ligg fast. 9

146 ANSVAR 1000 RÅDMANN Ansvarsområdet omfattar: Administrasjon, politiske utval, revisjon, val, personalavdeling, økonomiavdeling, fellesfunksjonar, personalpoltiske tiltak, premieavvik og amortisering, eldreråd, bedriftshelseteneste og kyrkjeleg administrasjon og andre religiøse føremål. Det aller meste ligg fast. Det vert ikkje lagt opp til nye stillingar el. nye tiltak i Samla budsjett ligg godt under budsjettet for 2014 når vi korrigerer for pensjonskostnadene. Kyrkja: Fedje kommune har ansvar for at kyrkja sine oppgåver kan ivaretakast på ein fullt ut tilfredsstillande måte. Det er lagt vekt på at soknerådet skal få gode rammevilkår. Når det gjeld kyrkjebygget og gravplassen, har kommunen gjennomført fleire større arbeid over tid. Dette har vore vellukka. Buffer: Det er ønskjeleg å setja av ein buffer / reserve for å kunne ta hand om uføresette utgifter / hendingar i løpet av budsjettåret Vi hadde lenge forventningar til at statsbudsjettet vil gje rom for dette, men slik vart det ikkje. Neste års budsjett vert vidareført på dagens nivå korrigert for pris og lønsauke. Endring : Val. Vi må ta høgde for kommunale utgifter i samband med gjennomføring av kommunevalet i Personaladministrasjon. Vi får eit skifte i mannskap på personalfeltet eit års tid. I denne omgang er det viktig å byggja opp eit team for å ta hand om websak, møteinnkalling og møtebøker. I ei overgangstid vil det vera nødvendig å tona ned arbeidsoppgåver som kan venta. Kommunen er inneforstått med at det vil ta litt tid å få dette på plass. Arbeidsoppgåver lagt til personal vil i stor grad måtte ivaretakast av eigne tilsette. Enkelte støttefunksjonar vil måtte gå ut og / eller reduserast til eit minimum etter avtale med våre mellomleiarar og tillitsvalde. Politiske utval. Det er avtalt full gjennomgang av utvalsstrukturen i kommunen i forkant av kommunevalet neste år. Konklusjonane her visa om det er behov for ytterlegare ressursinnsats på dette området. Neste års 10

147 kommunebudsjett er basert på dagens utvalsstruktur og gjeldande satsar for politisk arbeid. Aktiviteten er lågare enn budsjettert og utgiftene er redusert. Elektronisk faktura og ny innkjøpsavtale. NH regionen har gjort vedtak om å ta i bruk elektronisk faktura og felles innkjøpsavtale etter Bergensmodellen. Det er realistiske forventningar til at dette skal frigjera tid og redusera innkjøpskostnadene i kommunesektoren. Forsiktig anslag innsparing 10%. Det er eit klart arbeidsmål å få skilt ut framtidige pensjonsplikter i eit eige fond. Disposisjonsfondet rommer i dag mangt og mykje og det er påkravd å få til forenklingar her. Våre anslag for 2015 er basert på talopplysningar frå vår pensjonsleverandør KLP. Mål for 2015 : Disposisjonsfondet rommer i dag mangt og mykje. Det er ønskjeleg å få til forenklingar her som gjer det enklare å halda god kontroll med kommunens pensjonsplikter. Det vert store valgtekniske omleggingar når det gjeld kommunevalet i Det vert skifte av valleverandør, omfattande opplæring gjennom store nasjonale samlingar og nye tekniske løysingar. Det er viktig at kommunevalet vert gjennomført på uklarderleg vis. Det er avtalt ei evaluering av den politiske nemndstrukturen i kommunen. Dette arbeidet er politisk forankra. Resultatet frå dette arbeidet vil liggja føre i god tid før kommunevalet Når det gjeld godtgjersler for politisk arbeid, er det ikkje gjort framlegg om endringar i kommuneopplegget for Vilkår og omfang ligg fast. Vi har forventningar til at e- handel, e-faktura og ny innkjøpsavtale skal frigjera ressursar til andre nødvendige tiltak i framtida. Revisjonen ser oss i korta. Statistisk materiale vert brote ned og analysert på kommunenivå. Dette er eit nyttig styringsverktøy for utforming og tilrettelegging av lokale velferdstenester. Om rapportar frå revisjonen kjem med framlegg til forbetringar, må desse påverka måten vi arbeider på. Det er eit mål å oppretthalde sentrale personalfunksjonar på eit akseptabelt nivå. 11

148 ANSVAR 1100 KULTUR Ansvarsområdet omfattar kino, kulturskule, Fedje fleirbrukshall, kulturadministrasjon, ungdomsråd og ålment kulturarbeid. Endring : Kinoen slit med besøkstal. Difor har bygdekinoen sjølv bedt om å trappe ned til ei framsyning i månaden. Eg ønskjer å evaluere kinotilbodet i løpet av 2015 med omsyn til besøkstal og økonomiske krav. Kulturkontoret og kommuneplanleggar har eit mål om å få ein vedteken kulturminneplan i løpet av Dette er forventa frå statleg hald og har sine kostnader. Fedje kommune fekk ,- kr i stønad frå Hordaland fylkeskommune til arbeide. Den summen er tenkt nytta til registreringsarbeidet som må gjerast i samband med planen. Mål for 2015 : - Auke potten for kulturmidlane fordi det er ei auke i talet på lag og organisasjonar som treng økonomisk stønad. - Vidareutvikle «Fiskefestivalen» og «Kulturvandringsdagen» i tråd med initiativet frå Liv og lyst-gruppa sumaren Få ein vedteken kulturminneplan i løpet av september Vere med å skapa aktivitet i Friluftsåret 2015 (FÅ15) ANSVAR 1200 BIBLIOTEKSJEF Ansvarsområdet omfattar: Biblioteket Endring : Stort sett uendra frå Mål for 2015 : Stabile opningstider med vikar i biblioteksjefen sitt fråvær. Avtalen mellom NH-biblioteka må prioriterast i større grad. Fokus på å styrke leselysten til born og unge. 12

149 ANSVAR 1300 IT-KONSULENT Ansvarsområdet omfattar IKT i Fedje kommune og samarbeidet med IKT NH Endring : Inga endring ut over kjøp frå IKS. Dette er dei estimerte kostnadane med eit interkommunalt IKTsamarbeid. Mål for 2015 : Fortsatt utvikling innan IKT. Betra tenestene og tilgang for brukarar og tilsette. ANSVAR 1400 TILTAK Ansvarsområdet omfattar: Nærings- og trivselsskapande aktivitetar i eigen el. felles regi, kontigentar, lokale stimuleringstiltak og støtte til næringslivet. Lite, men viktig delbudsjett for å stimulera nyskaping og utvikling lokalt igjennom kommunen og regionrådet sitt tiltaksapparat. Den siste perioden har kommunen hatt eit nært samarbeid med Fedje Maritime Næringsråd. U-864 har tatt mykje av vår tid, men vi ventar framleis på ei endeleg løysing. Avgjerda her vil visa om det er grunnlag for nye lokale satsingar i nær framtid. Prosjekt på gang: Liv og lyst. Arbeid i regi av Fedje Maritime Næringsråd og lokale entusiastar. Kommunen sin samfunnsutviklar er sekretær. Prosjektansvarleg er tilsett. Kommunen hjelper til finansielt. Krav. Omstillingsprosjektet. Det vert arbeidd aktivt med å få liv og røre i dette arbeidet. Første del av arbeidet er for lengst avslutta. Oppfølgingsarbeidet har vore krevjande å få til. Det er avtalt nye samlingar med fylkeskommunen slik at vi kan dra nytte av dei tilsegn som er gitt. Positiv utvikling. Regionale fellesprosjekt. NH pakka, helsehuset og kommunestrukturprosjektet. Dette er store saker som krev innsats og oppfølging lokalt. 13

150 Lokale tiltak. Kommunen har sett i verk lokale stimuleringspakkar for å trekka til oss nye innbyggjarar. Ordninga med pendlarstøtte vert vidareført slik den er i dag, men tilskotet vert redusert. Elles: Når det gjeld næringsstøtte, har kommunen måtte vore restriktiv pga. lite penger. Dette ligg fast. Endring : Pendlartilskot: Pendlartilskotet vert redusert frå kr til kr Grunngjeving: Rekneskapsgjennomgangen i år viser at samla forbruk i år ligg kr høgare enn budsjettert og stram kommuneøkonomi. Mål for 2015 : Få i gang andre fase av omstillingsprosjektet og understøtta lokale og regionale prosjekt. Få ein avslutning når det gjeld U-864. Ny giv og optimisme lokalt. Oppretthalda viktige stimuleringspakker og framstå som ein attraktiv bukommune. Aktiv bruk av den nye kommuneplanen til det beste for næringsliv og lokalsamfunn. Det er viktig at kommunane får ta aktiv del i omstillingspakker som skal fremja entusiasme, utvikling og nyskaping lokalt. oppfølgingsarbeidet må forenklast færre krav og bindingar. Enklare rapportering og mindre ressursbruk større handlingsrom for lokale satsingar 14

151 ANSVAR 2000 ASSISTERANDE RÅDMANN Ansvarsområdet omfattar administrasjon,jordmorteneste, teknisk hygienisk ingeniør, førebyggjande helsearbeid, fysioterapiteneste og tannklinikk. Endring : Ingen endringar utover pris og lønsjustering i tråd med med budsjettrundskriv for Uvisse knytt til vidare drift av tannklinikk, men den ligg inne på same nivå i 2015 som tidlegare år. Mål for 2015 : Arbeida for å oppretthalda tannlegetilbodet Ha auka fokus på førebyggjande arbeid gjennom FÅ 15 - friluftsåret Samarbeid om kjøp av utstyr frå Motitec ( sykkel med filmframvising - ) for å auka førebyggjande arbeid, skapa meir aktivitet og betre helse for dei eldre. ANSVAR 2100 REKTOR Ansvarsområdet omfattar skulefagleg administrasjon, grunnskule, vaksenopplæring, reinhald, skyss og skulefritidsordning (SFO). Endring : Budsjettet legg opp til ein reduksjon på 1 lærarstilling frå august Det er er slik at reduksjonen vert gjort ved naturlig avgang eller permisjonar. Mål for 2015 : Arbeida vidare med å ha ein skule der det er godt å vera og godt å læra. Skulen er inne i to større utviklingsarbeid dette året. Systematisk observasjon av lesing (SOL), som mellom anna skal gjera leseopplæringa betre, og Vurdering for læring (VFL) som er drive av Utdanningsdirektoratet, der skulen saman skal bli enno betre på å vurdera slik at det fremjer læring hos elevane våre. 15

152 ANSVAR 2300 PLEIE- OG OMSORGSLEIAR Ansvarsområdet omfattar administrasjon av pleie- og omsorg, pleie og omsorg i institusjon, heimesjukepleie, praktisk hjelp, dagtilbod til demente som bur heime, tryggheitsalarm og Kompetanseløftet Endring : Talet på sengeplassar på sjukeheimen vert redusert frå 16 til 12. Årsaka er ombygging av dobbeltrom til enkeltrom. Dette er i samsvar med nasjonale føringar. Færre sengeplassar fører til ein reduksjon i inntektene med om lag ,- kr. Færre pasientar tyder og mindre pengar til mat, medisinske forbruksvarer og medisin. I 2014 har talet på pasientar vore 10 stk i fleire månader. Det ser ikkje ut til å vera samanheng mellom endring i folketalet og talet på eldre over 80 år. Det er usikkert om denne trenden vil halda fram. Tapet av inntekt er kompensert ved ein reduksjon med eit årsverk og lågare utgifter til forbruksvarer. Pr. september 2014 er rekneskapen i balanse. Heimesjukepleia og sjukeheimen vert drive saman. Alle stillingar og utgifter har vore ført på funksjon pleie og omsorg i institusjon. Dette er ikkje i samsvar med krava staten har til føring av rekneskapen i kommunane. For Fedje fører feilføringa til heilt gale opplysningar i Kommunebarometeret. Frå 2015 vil vi difor nytta funksjon 2541 heimesjukepleie, i tillegg til funksjon for pleie og omsorg i institusjon. Om lag 2,5 årsverk vert overført til funksjon Dagtilbodet har i nesten heile 2014 berre vore nytta av ein brukar. Dette fører til inntektstap i 2015 fordi tilskotet er knyta til talet på aktive brukarar året før. Dei tilsette må få andre arbeidsoppgåver. Kommuneøkonomien er slik at vi ikkje kan halda på talet på årsverk når etterspurnaden etter tenestene våre går ned. For å unngå oppseiingar må vi nytta naturleg avgang og omplasseringar. Ein reduksjon på om lag 1,5 årsverk må til. Dette krev ein total reorganisering av pleie og omsorg i institusjon og PU-tenesta. For å unngå oppseiingar kan det vera at denne prosessen må gjerast fleire gongar. Utviklingstrekk Tala omfattar åra og er absolutte tal målt på same tidspunkt éin gang i året. Tala for sjukeheimen er gjennomsnittstall pr. år Sjukeheim Heimesjukepleie Praktisk bistand Tryggheitsalarm Matombringing

153 Mål for 2015 : Fedje kommune og særleg pleie og omsorg skal ha ei helseteneste som er kunnskapsbasert. Fullføre legemiddelgjennomgang i samsvar med pasientsikkerheitsprogrammet «I trygge hender» minst éi gong i året for alle brukarar i institusjon og i heimesjukepleien. Delta i fleire læringsnettverk (f.eks. førebygging av fall, førebygging/behandling av trykksår). Gjennomføra reduksjon i talet på årsverk ved permisjon, omplassering og naturleg avgang så sant det er mogeleg. Ingen bruk av vikarbyrå. ANSVAR 2400 LEIANDE HELESØSTER Ansvarsområdet omfattar Helsestasjon og skulehelsetenesta. Psykisk helse/ hjartebanken. Endring : Helsesøster: Ønske er å auke stillinga for helsesøster til 50%. Regjeringa har gitt meir pengar til helsestasjon og skulehelsetenesta. Dette er et satsingsområde. Vi ser at fleire barn og unge på Fedje slit og treng oppfølging frå helsesøster. Stillingen vert likevel vidareført på dagens nivå. Psykiatri: Auka lønsutgifter då vi har fått betre kompetanse på personalsida. Samtidig reduksjon i utgifter til støttekontakt. Mål for 2015 : Helsesøster: Vidareføre tenesta med helsesøster på skulen nokre timer annakvar veke. Psykiatri: Kompetanseheving. 17

154 ANSVAR 2500 LEGE Omfattar administrasjon, miljøretta helsevern, smittevern, førebyggjande legetenester, legetenester ved sjukeheimen,helsestasjonen, legevakt på Fedje, vikarordningar for lege, deltaking i Nordhordland legevakt, delfinansiering av akuttsenger ved Nordhordland legevakt, fastlegeordninga. Omfattar også pålagte ordningar Norsk Helsenett, Norsk Pasientskadeerstatning og Helfo krav/avrekning for gjesteinnbyggjarar. Endring: Drifta lokalt er uendra. I 2015 vert nytt nødnett etablert ( sentralt pålagt) og finansieringa av dette ligg inne i betalinga til Nordhordland Legevakt. Kostnadane med nødnettet utgjer om lag kr inkludert lokale kostnader til kjøp/drift av nye radioer. Mål for 2015: Å sikre stabile tenester til befolkninga på Fedje heile året. Folkehelsearbeid må få auka fokus. ANSVAR 2600 SOSIALE TENESTER Ansvarsområdet omfattar edruskapsvern, servicetenester*, barnevern, omsorgsløn, kvalifiseringsprogram, introduksjonsprogram, NAV med m.a. økonomisk sosialhjelp. ( *Servicetenester er m.a. Krisesenter ( lovpålagt), Aufera, Syns og audiopedagogisk teneste, kjøp av teneste v/ arbeidssenteret Austrheim, logopedteneste ) Endring : Frå fylkesmannen har vi fått tilskot til ny stilling i barnevernet. Ny stilling og ny samarbeidsavtale med Austrheim kommune, har ført til auka tenestetilbod i vår kommune utan auka kostnader. Tilskot og intern omfordeling/endring har gjort dette mogeleg. All barnevernsteneste vert i praksis utført av saksbehandlarar ved Austrheim barnevern. Inntil vidare er arbeidet med nye flyktningar lagt til den kommunale delen av Nav-stillinga. Vert trongen stor, kan det verta endringar. Nytt i 2014 : Introduksjonsprogrammet = tilskot og ytingar for flyktningeteneste Kommunal tilsett NAV leiar frå Refusjon for 75 % av stillinga frå NAV 18

155 Mål for 2015 : Med positivt vedtak om mottak av flyktningar, er det avgjerande å organisera flyktningearbeidet i ei form og på eit nivå som gjer oss i stand til å gje tilflyttarane ein god opplevelse av å kome til kommunen, og syte for at dei blir integrerte på ein tilfredstillande måte. ANSVAR 3000 TEKNISK SJEF Ansvarsområdet omfattar administrasjon, driftsavdeling, bygg, bustader, plan, byggesak, oppmåling, helikopterplass, vegar, landbruk, brannvern, feiing, kommunalt oljevern, statleg oljeverndepot, vatn, kloakk, slamtømming, renovasjon, friluftsføremål og fotballbane. Ansvarsområdet omfattar og tenester utført for soknerådet : Vedlikehald kyrkje og gravplass samt kyrkjetenar. Tilhøve som ikkje vert endra frå 2014 til 2015 : Årsgebyr for vatn, slam og feiing. Endringar: Ordninga med tilskot til rehabilitering av bustadhus held fram, men summen til rådvelde er redusert frå ,- til ,- kr. Tilskotsummen er redusert frå 60 til 50 kr. Det er ikkje budsjettert med delfinansiering gjennom fylkesmann og/eller fylkeskommune for stillinga som samfunnsutviklar i Inntektene frå byggesaksgebyr er redusert frå ,- kr i 2014 budsjettet til ,- kr i Årsaka er færre saker. Inntektene på oppmåling er nærast borte. I 2014 vert dei under ,- kr. Gjennomsnittet dei 10 siste åra er ,- kr. Inntektene er sett til ,- kr i Direktoratet for nødkommunikasjon ( DNK ) seier at vi skal ta i bruk det nye nødnettet i Dette vil føra til auka kostnader. Årsaka er at i dag eig vi dei 5 radioane og dei 16 personsøkjarane vil har. Vi har berre utgifter til vedlikehald. Dette har kosta mellom 1000 kr og kr pr år. I framtida må vi betala abonnement til DNK for terminalar. Kostnaden vert ,- kr pr år. Reknar med utgifter for 3 månader i Årsgebyr for kloakk aukar med 5 %. Årsgebyr for renovasjon aukar med med 80,- kr + mva eller 2,7 %. Husleigene i kommunale bustader aukar med 2,2 % frå 1. juli. 19

156 Mål for 2015: Kvar månad sender vi ei vassprøve til analyse. I 2015 skal alle prøver stetta krava i drikkevassforskrifta. Revisjon av arealdelen til kommuneplanen skal vera ferdig i 2015 ( endeleg vedtak ). Ei rekkje bustad/hytte-eigarar på Kopper har i dag ikkje kommunal kloakk. Den kommunale kloakken i området er ikkje god nok. Nokre har fått løyve til bruksendring på vilkår av at dei koplar seg til kommunal kloakk. Å få gjennomført eit felles privat/kommunalt kloakkprosjekt på Kopper, er eit mål for Kostnaden med flomlys på kunstgrasbana, kosta ,- kr første driftsår. Ved å montera inntakssikringar med lågare straumstyrke ( ampere ), er det eit mål å redusera kostnaden til 7.000,- kr pr år. Å få bustadfeltet Torvhaugane ferdig i 2015 og å profilera at kommunen har bustadtomter med rett til båtplass, for sal. ANSVAR 8000 SKATT OG FINANSIERING Ansvarsområdet omfattar: Skattinntekter, eigedomsskatt på verk og bruk, rammetilskot, andre statlege overføringar, finansinntekter og finansutgifter. Framlegget er basert på erfaringstal, kommuneproposisjonen som vart lagt fram i mai i år og prognosar lagt fram i kommunen sin økonomiplan vedteke i september Regjeringa legg til grunn ein realvekst i kommunens frie inntekter ( rammetilskot + skatt) på i alt 3.9 milliardar kroner i Veksten går i hovudsak med til å dekka auka demografiske tilhøve + pensjonskostnader. Kompensasjon for befolkningsauke utgjer åleine meir enn halvparten av veksten. Regjeringa legg opp til ein realauke i kommunens frie inntekter på 1.8 %. Litt høgare vekst enn fjoråret. Dette er på makronivå. Løns- og prisprognosar for 2015: Lønsvekst: 3.4 % Varer og tenester: 2.5 % Samla prisvekst : 3.0 % Inntektssystemet primierer dei av kommunane som har auke i folketalet. ( veksttilskot ). Dersom kommunen har vedvarande nedgang i folketalet, går kommunen sine inntekter ned. For små kommunar som Fedje er det særleg to forhold som slår uheldig ut: 20

157 - Endringar i aldersgruppa Alderssamansetjing og manglande tilvekst. Framtidige pensjonskostnader vert høgare enn føresett. Dette har samanheng med høg inntektsvekst, lågare renteavkastning på våre pensjonsfond og statlege krav om premieresservar for våre pensjonsleverandørar pga. auka levealder. Denne meirkostnaden vert kompensert. Det er ikkje lagt inn forslag om innføring av eigedomsskatt frå hus og fritidsbustader. Dette vil vi måtte koma attende til. Kommunen sin gjeldsbyrde er akseptabel. Vi ligg godt under snittet for landet, men vi er sårbare for endringar i inntekstsgrunnlaget. Lånegjelda i dag utgjer kr per innb. Det er ikkje teke opp nye låneopptak så langt i Det er heller ikkje gjort framlegg om nye låneopptak i Oppdrettsnæringa er ei næring i vekst, men utan tilgang til nye og gode oppdrettslokalitetar, vert dette eit krevjande løp. Det er forventningar til at kystkommunane skal få litt igjen for denne innsatsen. Det er framleis uvisst korleis denne ordninga vil slå ut. Dette temaet ligg uløyst. Endring: Skatt: Skatteøren vart redusert frå 11.6 til 11.4 % i For neste år vert den kommunale skatteøren redusert til %. Målet er at skattinngangen åleine skal utgjera 40 % av kommunesektoren sine frie inntekter. Kommunesektoren sine skatteinntekter går ned, men delar av dette inntektstapet vert delvis kompensert gjennom auka rammeoverføringar. Inntektsutjamningstilskot utgjer 60%, av kommunen sitt skattetap. Dette er det teke omsyn til i budsjettframlegget for Skatteanslaget er nedjustert. Dette er i tråd med dei føringar som økonomiplanen legg opp til. På sikt vil eigedomsskatt på verk og bruk gå litt opp, men dette ligg litt fram i tid. Ny røyrleidning inn til Mongstad. ( Johan Sverdrup ). Delar av denne trasseen ligg innafor våre kommunegrenser i sjø. Rammetilskot: Anslaget for 2015 er basert på talgrunnlaget i statsbudsjettet som vart lagt fram no i oktober Rammetilskotet for 2015 er på om lag same kronenivå som i år. ( 36.6 mill. kroner ). Samla frie inntekter utgjer 50.6 mill. kroner. Det er same kronebeløpet som vi har i dag. Iflg. Regjeringa og FM tilsvarer dette ein vekst på 3.6 % i kommunens frie inntekter. Dette ligg godt under snittet i landet, men vi er på ingen måte åleine. Det er dei små kommunane som kjem dårleg ut. Viser her til omtale i Kommunal Rapport den 7. oktober i år. Positivt: Omlegginga av medfinansieringsordninga for samhandlingsreforma. Innsparing kr Men denne innsparinga er ikkje tilstrekkeleg for å dekka inn kommunen sine meirutgifter i Dette beløpet tilsvarer det vi vil tape i brukarbetaling og andre ytingar neste år. 21

158 Negativt: Skjønnstilskotet igjennom FM går ned. Vurdering: Resultatet er litt svakare enn berekna, men kjem ikkje overraskande på oss. I år er det vekstkommunane som kjem godt ut. Vi andre går på sparebluss. Eg hadde rekna med at Fedje kommune hadde fått eit høgare skjønnstilskot. Finansutgifter. Begge postane ( renter og avdrag) er litt nedjustert i høve kommunebudsjettet for Større investeringar er skyve litt ut i tid og dette påverkar resultatet. Budsjettframlegget for 2015 er tilpassa våre prognosetal lagt fram i kommunen sin økonomiplan for planperioden Opptak av lån : Kommunen er beden om å leggja om sine rutinar når det gjeld framtidige låneopptak. Det er viktig at lånerammene kjem tydeleg fram i kommunestyret sitt budsjettvedtak og/ eller enkeltvedtak. Avtalt omlegging med revisjonen. Finansinntekter. Inntektspostane her ( renteinntekter og utbytte ) har vore stabile og viktige inntektskjelder dei seinare år. Frå BKK har vi fått melding om at utbyttet neste år vert halvert. Bruk av fond har vore ein viktig del av finansieringsgrunnlaget for nye utbyggingstiltak. Dette påverkar resultatet. Når innskotsrenta samstundes er låg, har vi måtte korrigera dette delbudsjettet. Mål for 2015: For kommunen er det viktig å kunne oppretthalda folketalet og sikra tilfredsstillande tilvekst. Som jobb nr. 1 for kommunen vil det vera viktig å tilby næringslivet og publikum gode velferdstenester og fullt ut akseptable rammevilkår. Vi har forventningar til at bustadfeltet på Vestkanten skal setja fart i den private bustadbygginga i kommunen. Fedje kommune ønskjer å framstå som ein veldriven kommune. Vi skal levera resultat godt over snittet for samanliknbare kommunar. For kommunen er det viktig å ha ei kontrollert gjeldsutvikling. Kommunen sin gjeldsbyrde må tilpassast inntektsgrunnlaget til ei kvar tid. Fedje kommune har over tid bygd opp ein buffer for å kunne ta hand om sentrale utbyggings- og utviklingsoppgåver. Dette har vore eit målretta arbeid som vi har store forventningar til. Fondsreservene er reduserte og nye satsingar må tilpassast det handlingsrommet vi har. 22

159 Kommuneopplegget er stramt. For styresmaktene er det viktig å halda renta låg og sikra arbeidsplassane i privat og offentleg sektor. Utfordringane for Fedje er å tilpassa seg dei føringar som statsbudsjettet legg opp til. Parallelt med dette er sterke krefter for å endra kommunestrukturen. Det gjeld og Nordhordlandsregionen. NH regionen har fått skjønnsmidlar til dette arbeidet. Fedje kommune tar del i dette arbeidet for å få fram eit best mogleg beslutningsgrunnlag. Det er ikkje gjort framlegg om å utvida ordninga med eigedomsskatt til hus og fridtidsbustader i 2015 sjølv om kommuneøkonomien er svært pressa. Dersom inntektsanslaget slår til og driftsnivået er under kontroll, kan vi klare oss utan nye ekstraordinære inntekter i På litt lengre sikt står nok dette ønsket for fall. INVESTERINGSBUDSJETTET FOR 2015 Ansvarsområdet omfattar investeringsoppgåver i Arbeidet er samordna med mine budsjettansvarlege, og prioriterte gjeremål er basert på avtalte investeringsoppgåver omtalt i kommunen sin økonomiplan korrigert for viktige hendingar i ettertid. Nytt: Usedvanleg stramt kommunebudsjett. Vi har ledig kapasitet i pleie og omsorg. Vi har ledige senger sjølv om vi byggjer om dobbeltrom til enkeltrom. For tida har og kommunen ein ledig omsorgsbustad. Slik talgrunnlaget framstår i dag, er det all grunn til å vera varsame i våre disposisjonar. Driftsmessige tilpassingar må på plass FØR vi kan ta opp nye større låneopptak. Auka fokus på effektivisering + ta i bruk nye inntektskjelder deriblant utviding av eigedomsskatt. Kort tilbakeblikk: Styresmaktene er opptatt av at kommunane skal føra ein forsvarleg økonomisk politikk og kommunen har levert. Rett nok har kommuneøkonomien stramma seg til, men vi har i alle år presentert eit netto driftsresultat i tråd med regjeringa sine tilrådingar. Dei seinare år har utgiftene auka meir enn inntektene og vi har gjort eit stort innhogg i kommunen sin fondsreserve. 23

160 Kritiske faktorar : Tidsplan Investeringsramme Realisme og gjennomføringskraft Uføresette hendingar Ting tar tid. Utfordringar: Kapasitet og kompetanse i eigne rekker. Kostnadsutvikling/investeringsrammer og uføresette hendingar. Marknadsutsikter / tilgang på fagfolk og leverandørar. Forventningspress. Det er viktig at investeringsrammene er reelle. Utfordringar: Liten prosjektorganisasjon/ kapasitetsutfordringar. Gode kalkylar tar tid å få på plass. Høge byggjekostnader og redusert konkurranse om enkeltoppdrag. Aktiviteten bør helst tilpassast det apparatet vi har lokalt. Det er viktig at administrasjonen vert sett i stand til å ta hand om dei fleste arbeidsoppdrag i eigen regi. Vi må kunne snu oss rundt om nødvendig. Sats ikkje alt på eitt kort og syt for at det vert gjort eit godt forarbeid før nye tiltak vert sette i verk. Råd: Det er viktig å kunne ha reservar å setja inn om nødvendig. 24

161 Kort situasjonsrapport : + - Viktige velferdstiltak er på plass. Det er lov å Nye utfordringar står for tur. Dette gjeld både gleda seg over det vi har fått til. tenestetilbod og vedlikehaldsutfordringar. Gode og tilgjengelege tenester Fagfolk, tilvekst, velfungerande fellestenester + kommuneøkonomi. Velordna kommuneøkonomi Ny kommunestruktur, sterke motkrefter og tapte inntekter. Tidstjuv og usikre framtidsutsikter. Nye planar / offensiv tenking Risikosport. Nytt bustadfelt Næringssatsing Tidsbruk og krav om eigenfinansiering. Det er Samfunnsutviklar, deltaking på nye arenaer, ikkje utan vidare lett å henta ut statlege lokale og regionale utviklingsplanar innsatsmidlar. Vilje til å satsa vidare Nye og krevjande bindingar for framtida. Utfordringar: Mindre EK og auka gjeldsbyrde. Svakare driftsmarginar. Utgiftene aukar meir enn inntektene. Tærer på oppsparte midlar. Sentrale utbyggingsoppgåver tilbakeblikk på 2014 : Kommunale bygg Byggjefelt Vestkanten Investeringsrammene vert nytta fullt ut i mill. kroner. Nytt tak på næringsbygget i Kalvedalen, nytt sykesignalanlegg på sjukeheimen, grunnarbeid Fiskarkvinna, rehabilitering ballbinge og aggregat sjukeheimen. Dette arbeidet er i godt gjenge, men arbeidet vil ikkje verta avslutta før på nyåret. Kostnadsoverslag på 6,7 mill kr vart vedteke som k-sak 059/12. I dette overslaget var ikkje utgifter til grunnkjøp med. Dette har kosta 1,5 mill kr. Estimat for utgifter i 2015, er 3,6 mill kr. I 2015 vil vi få inntekter på 0,5 mill kr for private stikkleidningar. Utgifter med stikkleidningane er inkl. i overslaget. Finansiering: Bruk av unytta lånemidlar og bruk av fond. IKT Fellesinnkjøp i regi av vertskommunen Osterøy. Nødvendige og viktige fellessatsingar for å få til velfungerande it tenester i regionen. Pleie og omsorg Tomtespørsmålet har tatt lang tid å avklara. Nye utfordringar kom til skifting av signalanlegg + vøling av enkeltrom på sjukeheimen. Avtale med grunneigar er på plass, men denne saka har fått ei ny vending. Det er ledig kapasitet og mindre etterspurnad etter heildøgnstenester. Det er ingen umiddelbare behov for å forsera dette arbeidet. Dei av investeringane som av ulike årsaker er utsett i tid, må inn som nye tiltak i neste års budsjett. Dette er eit absolutt krav. 25

162 Investeringsplan 2015 alle tal i heile tusen. Funksjon Tiltak Kostnader ekskl. Moms Finansieringsplan moms 1200 Eignekapitaltilskot EK (150) 1203 IKT EK (200) 2220 Skule F (1250) 2610 Sjukeheim F (750) 2830 Avdrag forvaltningslån 500 F (500) 3150 Byggjefelt Vestkanten UL (3000) F (126) EK (474) 3253 Næringsutvikling EK (300) 3600 Friluftsføremål EK (100) 3390 Mannskapsbil /brannbil F (400) 2650 Kommunale bustader T(400) L(2100) 3530 Kloakk Kopper 150 EK (150) Totalt Forklaring: EK F UL T L Eigenkapital / overføring frå driftsbudsjettet Bruk av fond Bruk av unytta lån Tilskotsmidlar Bruk av nye lån Det samla investeringsnivået neste år ligg innafor dei rammer økonomiplanen legg opp til. Finansieringsplan: Finansieringsbehov/inndekning: Sum Bruk av lån unytta lånemidlar lik 3000 Mottekne avdrag utlån 200 Momsrefusjonar 675 Bruk av fond 2107 Tilskot / refusjonar frå staten 400 Sal av fast eigedom 1000 Overføring investeringsrekneskapen 1093 Total finansiering Alle tal er i heile tusen. Tilskotsmidlar kommunale bygg / anlegg : Fleirbrukshallen Kunstgrasbana Alle tilsegnsmidlar er på plass. Kommunen har ikkje noko uteståande her. Mesteparten av utgiftene her er betalt av kommunen. Søknad om spelemidlar vart avvist i år, men dette vil koma på plass før el. seinare. Til gode: Litt i underkant av 2 mill. kroner. 26

163 Lån: Nye lån : Låneramme : Utleigebustad kr Byggjefelt Torvhaugane Sluttfinansiering. Bruk av unytta låneopptak inntil kr Lån til vidare utlån Låneramme forvaltningslån: Inntil 1 mill. kroner. I den grad dette viser seg å vera for lite, er det høve til å søkja om utviding av låneramma. Krev godkjenning i kommunestyret. Kort om dei einskilde tiltak i investeringsplanen for 2015: Eigenkapitaltilskot KLP IKT Skule Mindre utgiftspost som vi alt er kjent med. Fellesinnkjøp i regi av IKT Nordhordland. Lokale tiltak må i stor grad finansierast under eige delbudsjett. Delar av skuleanlegget har fått ny utvendig kledning, men arbeid gjenstår. Sjukeheim Ombygging av to dobbeltrom til enkeltrom med eige bad. Vi får då 4 enkeltrom med eige bad i den gamle delen av sjukeheimen. Ingen rom har i dag eige bad i den gamle delen av sjukeheimen. Nye omsorgsbustader Vert sett på vent. Byggjefelt Vestkanten Prosjektet vert ferdig først i Næringslivet Eigenandel i lokale prosjekt som pågår Liv og lyst + omstillingsprogrammet fase 2. Trivselstiltak Mannskapsbil Utleigebustad Rammeløyving lokale samfunnsutviklingsoppgåver. Det er nødvendig med ny brannbil. Viktig for å kunne oppretthalda ein tilfredsstillande brannberedskap. Eksisterande bil er frå Alt er utleigd og presset utanfrå er mindre enn før. Det inneber ikkje at alt berre er idyll. Kommunen har gjort positivt vedtak om å ta i mot flyktningar og samstundes er vanskeleg å avvisa andre som har behov for eigen bustad. Dei seinare år har private i større grad enn før leigd ut til andre. Dette har vore eit godt supplement som vi må byggja vidare på. Vurdering: Behov for nye tilgjengelege bustader. Prioritert tiltak i kommunen sin økonomiplan. Viktig stimuleringstiltak. Ta i bruk kommunen sitt nye bustadfelt. Kloakk Kopper Råd: Viktig satsingsområde for å få nye familiar til å slå seg ned på Fedje. Vi har forventningar til at dette kan få andre til å koma i gang med sine bustadprosjekt. Litt drahjelp kan vera ein fornuftig strategi. I budsjettet for 2014, er det sett av ,- kr. Desse pengane vil vi ikkje nytta. Seks grunneigarar på Kopper har slått seg samen om eit felles kloakkprosjekt. Desse er i dag ikkje knyta til den kommunale leidningen i området. Prosjektet går ut på å byggja små pumpestasjonar som pumper mot ein felles trykkleidning. Kloakken vil verta leia til kommunal kloakkleidning ved Skotholmevegen 4. 27

164 Prosjektet kan vera med på å rydda opp i den kommunale synda på Kopper. Administrasjonen har gjeve tilsegn om å gå inn i prosjektet med ,- kr. Dette vil gje kommunen eigen pumpeleidning frå eit punkt aust for Fedje mekaniske, til kommunal kloakk ved Skotholmevegen 4. I tillegg må kommunen byggja ein pumpestasjon ved Fedje mekaniske. Andre tiltak som er vurdert: Fedje kommune er vel kjent med at inneklima på skulen ikkje tilfredsstiller krava i Forskrifter om miljørettet helsevern i barnehagar og skoler. Miljøretta helsevern har gjennomført målingar av inneklimaet og dei rår til at vi installerer ventilasjonsanlegg. Dette må til for å få alle godkjenningar på plass. Nytt ventilasjonsanlegg er ikkje med i budsjettet for Råd: Dette er heilt klart eit ønska tiltak, men slik kommuneøkonomien er i dag, er det ikkje tilrådeleg å gjennomføra dette. Dette er eit kostnadskrevjande tiltak. Driftsmargin: Styresmaktene er opptatt av at kommunesektoren driv økonomisk forsvarleg, men samstundes er det store forventningar til at vi skal ta nye utfordringar på strak arm. Det er ein krevjande situasjon for mange kommunar. Når inntektsflyten uteblir, må det strammast til og/eller så må kommunesektoren ta i bruk nye inntektskjelder. På makronivå ser statsbudsjettet tilfredsstillande ut, men bryt vi dette talmaterialet ned på kommunenivå, er det store variasjonar. Små og sårbare lokalsamfunn får då valet mellom å effektivisera tenestene og / el. utvida ordninga med eigedomsskatt. Effektivisera tenestene Igjennom stillingsreduksjonar, auka bruk av elektroniske løysingar og bortfall av frivillige kostnadsulemper/ lokale stimuleringstiltak og samarbeid med andre kommunar. Forventa effekt. Meir robuste kommunar. Velordna kommuneøkonomi. Meir effektiv drift. Råd: Når etterspurnaden etter kommunale tenester avtar, må vi justera aktivitetsnivået. Det har vi full respekt for. Når det er sagt, må vi få tilstrekkeleg med tid på oss til å gjennomføra dette arbeidet på ein smidig måte. Mindre kommunar er meir utsett enn andre. Det bør storsamfunnet kunne ta omsyn til i sine disponeringar. Store og raske omleggingar kan fort påføra oss nye banesår i ei tid vi treng positiv stimulering. Eg er redd for at dette lett vil forsterka dei utfordringar vi alt har. Gode framtidsutsikter er avgjerande for å sikra tilvekst og positiv utvikling. 28

165 Eigedomsskatt Kommunen har i dag innført eigedomsskatt for verk og bruk. Dette var lenge ei god inntektskjelde. Begrensningane når det gjeld skattlegging i sjø var eit tungt slag for Fedje og andre mindre kystsamfunn. Dette forstyrrar driftsbalansen til kommunen. Inntektstapet her utgjorde 1.5 mill. kroner i året. Vi kan som andre vurdera å utvida eigedomsskatten til hus og fritidseigedom for å dekka inn dette inntektstapet. Vurdering: Viktig inntektskjelde sjølv om ikkje fylkesmannen lenger går inn med ekstra skjønnsmidlar. Ingen god profileringssak. Ordninga har ingen god sosial profil. Unge familiar i nye hus må bera den største byrda. Råd: Dette er på ingen måte eit positivt stimuleringstiltak for dei som i dag strever med avskalingar i næringslivet, manglande tilvekst og / el. stor utflytting. Mål for 2015: Kontrollert og godt forankra investeringsplan basert på dei føringar / bindingar som ligg i økonomiplanen. Få på plass investeringar som av ulike årsaker er forsinka / utsett i tid. Budsjettet for 2015 tar høgde for dei utgifter som vil kom neste år. Frå og med 2014 vert momsinntektene fullt ut ført i investeringsbudsjettet. Dette vil påverkar driftsresultatet. Driftsmarginane går ned, men neste års budsjett må gje rom for nye og planlagde tiltak. Planlagde investeringar i 2015 må inn i budsjettvedtaket. Tiltak pluss investeringsramme og finansiering. Tilfredsstillande eigenkapitaldekning. Nye låneopptak må liggja innafor eit forsvarleg nivå. Det er viktig at vi kan betale våre løpande lånekostnader utan å måtte forringa våre velferdstenester. Fedje, 21. oktober 2014 Vidar Bråthen 29

166 BUDSJETT 2015 FEDJE KOMMUNE Versjon 204 Framlegg frå rådmann

167 INNHOLD Hovedoversikter drift- og investeringsbudsjett -3- KOSTRA oversikter -5- Budsjettskjema 1A, 1B - drift -9- Budsjettskjema 2A, 2B - investering

168 HOVEDOVERSIKTER BUDSJETT 2015 v /204 DRIFT Budsjett Budsjett 2015 v / Rådmann Kultursekretær Bibliotekstyrar IT-konsulent Tiltakssjef Miljøvernleiar Driftssjef oppvekst og omsorg Rektor Barnehagestyrar Pleie-og omsorgsleiar Helsesøster Lege Sosialkontor Teknisk sjef Avskrivinger Finansiering T O T A L T

169 HOVEDOVERSIKTER BUDSJETT 2015 v /204 INVESTERING Budsjett Budsjett 2015 v / Rådmann Finansiering T O T A L T