Framtida er elektrisk. Det nye er biometri 16. Konkurranse 14 Premiekryss 15. Stabil nettleige 4. Korleis kan du unngå brann 12

Transkript

1 Konkurranse 14 Premiekryss 15 Vinn ein ipad! NR 1. VÅRUTGÅVE årgang LIVSSTILSMAGASIN FRÅ DITT NETTSELSKAP Det nye er biometri 16 Framtida er elektrisk FOTO: BRIAN CLIFF OLGUIN/DN Elbilen er på full fart inn i den norske marknaden også som ny og viktig straumbrukar. Satsinga på nye elektriske produkt krev fornybar kraft og stiller andre krav til straumnettet. Sjå side 6 Berekraftige lokalsamfunn er viktigast 2 Stabil nettleige 4 Fleire sider med gode råd 10 Korleis kan du unngå brann 12

2 ENERGI FORLAG AS Postboks 1182 Sentrum NO-0107 OSLO Tlf: Faks: ISSN Ansvarleg redaktør Fredrik Kveen Tlf: Meir enn pengar Eit berekraftig og godt lokalsamfunn er vel så viktig for energiselskapa som pengar. Abonnement Bård Knutsen Tlf: Mobil: Produksjon Artko Grafisk Produksjon Tlf: Design Anette Stabenfeldt Lokal forankring har vore avgjerande for utbygginga av straumnettet. Historisk var det lokale straumnettet bygd og finansiert av lokale musklar og midlar, organisert gjennom kommunale etatar. Andres Sætre, dagleg leiar i Tinn Energi, meiner historia er viktig for å forstå kva rolle kraft og nettselskapa spelar i norske lokalsamfunn i dag: Utbygginga av det lokale straumnettet var kanskje det viktigaste infrastrukturbidraget til etableringa av moderne og levande lokalsamfunn omkring i landet i si tid. Nett-Noreg har stort sett vore lokalt organisert frå starten av elektri fiseringa til langt opp på 1990-talet, og det er derfor naturleg at nettselskapa har ein betydeleg og aktiv posisjon i nettområda sine. Frode Næsvold, elverksjef i Bindal Kraftlag, trekkjer fram lokal sysselsetjing som særleg viktig: Selskapa nyttar seg av lokale leverandørar når det er mogleg. Studiar viser at dei lokale verka har mykje å seie for sysselsetjinga i distrikta. Vi har satsa på å ta inn Lærlingane har fordel av at energiselskapa held til i lokalsamfunnet. lærlingar med lokal forandring og har lykkast godt med dette. Tekst: Sigurd oland Nedrelid ill. Foto: hanne ringen viten, bkk Utgiver Energi Forlag AS Slik medverkar selskapa lokalt Energi Forlag AS eies av Europower AS, som igjen eies av NHST Media Group AS Sysselsetjing og kompetanse. Tilbyr varierte arbeidsplassar, der nokre krev høg kompetanse, både på små og store stader. Samarbeider med lokale skolar og tilbyr lærlingeplassar. Tek i bruk lokale innkjøpsordningar som medverkar til syselsetjing og verdiskaping også i andre næringar. Lokal næringsutvikling. Medverkar med høg kompetanse og finansielle musklar til anna utbygging som investeringar i moderne kommunikasjonsnett. Til dømes er fiber mange stader bygd ut av nettselskapa. Selskapa deltek også som ein aktiv part i lokal småkraftutbygging. Økonomisk. Utbyttet går til eigarane, som ofte er kommunane. I 2012 ytte kraftnæringa 5,5 milliardar kroner til kommunar og fylke. Selskapa deler ut sponsormidlar til lokale lag og foreiningar innanfor idrett og kultur. Kjære lesar Framtida er elektrisk, skriv vi i Vår Energi. Stadig fleire produkt som krev straum, er på veg inn i den norske marknaden. Ein av dei viktigaste nye straumbrukarane er elbilen. Auka straumbruk og nye straumbaserte produkt krev meir fornybar straum og meir nett for å frakte straumen frå produksjonsstaden og dit det er behov for den. I Noreg blir det derfor satsa kraftig på utbygging av nett på alle nivå. Heldigvis vil dei smarte straummålarane som skal vere installerte før 2019, hjelpe oss med å bruke straumen meir rasjonelt og effektivt. I tillegg kan ei rekkje tilleggstenester følgje med dei smarte målarane. Det kan vere alarmog tryggleikstenester, kommunale velferdstenester, jordfeilovervaking og fjernstyring av forbruket. Du kan lese om korleis energiselskapa jobbar før og under ekstremvêr. Du kan også lese om at inntektesrammene for nettselskapa totalt er kutta med nesten 20 prosent for 2014, men at nettleiga likevel er relativt stabil. Eit berekraftig og godt lokalsamfunn er vel så viktig for energiselskapa som pengar. Du går gode råd om korleis du skal unngå brann, og kva du skal gjere dersom det likevel skulle begynne å brenne. Studer også det som står om effektiv energibruk og etterisolering. Inne i bladet finn du det tradisjonelle premiekryssordet og konkurransen der du kan vinne ein ipad. God lesing! Fredrik Kveen Ansvarlig redaktør Vår Energi har som formål å gi deg informasjon om kraftmarknaden og kva du kan gjere for å påverke straumrekninga. Magasinet inneheld blant anna råd og tips om straumsparing og branntryggleik, og vi håper at innhaldet kan gi betre forståing for korleis kraftmarknaden fungerer. 2

3 Når stormen råkar Når det oppstår feil i høgspentnettet, viser systemet kvar feilen ligg, slik at vaktmannskap kan rykkje ut og starte utbetringa. På biletet Arvid Skinnes, Sykkylven Energi. Dette skjer dersom straumen fell ut Varsling. Skjer linjeutfallet i høgspentnettet, får nettselskapet alarm gjennom driftskontrollsystemet. Dersom det er feil på lågspentnettet, vil ikkje alarmen gå av. Då er nettselskapet avhengig av at folk ringjer til driftssentralen, som har døgnbemanning. Trefall står for mange av straumbrotta. Les meir om korleis energi selskapa jobbar før og under ekstremvêr. Stormane som ramma Vest- og Midt-Noreg før jul, var ei påminning om kor sårbare vi er for naturkreftene. Straumen vi tek for gitt, kan brått bli borte. Trond Lauritsen, administrerande direktør i Sykkylven Energi, fortel korleis dei førebudde seg i timane før stormen slo innover Møre-kysten med orkan styrke i kasta. I ein slik situasjon blir det gjennomført ei rekkje tiltak lokalt med fokus på å førebyggje hendingar i tillegg til å rette feil så raskt som mogleg. Vi følgjer nøye med på vêrmeldigane og tek ein ekstra kvalitetssjekk på beredskapslageret for å forsikre oss om at vi har nødvendig reparasjonsmateriell som stolpar og liner lett tilgjengeleg. Eit anna tiltak er å kontrollere dieselaggregata og sjå til at dei har nok diesel. Aggregata kan på kort varsel fraktast ut i område som er ramma. I tillegg skaffar vi oss oversikt over tilgjengeleg personell. Tre som fell over leidningane, er årsaka til dei fleste straumbrotta, viser erfaringar frå stormane før jul. Lauritsen kan fortelje at selskapet hans gjer fleire tiltak for å unngå trefall. Vi har lagt meir enn femti prosent av nettet under bakken og har ein klar strategi om å kable meir. Vi har også eit maska nett med fleire framføringsvegar og seksjonerer nettet slik at det blir mindre sårbart for trefall. Selskapa høgg også tre rundt leidningane slik at trea ikkje skal falle over nettet. Minimumskrava for rydding, slik at straumen kjem fram, blir fastsette av styresmaktene ved Noregs vassdrags- og energidirektorat (NVE). Lauritsen meiner det gjerne kunne vere krav om breiare tregater, men tar inn over seg at det er ein balanse mellom forsyningstryggleik og naturinngrep. Arthur Gjengstø, seksjonssjef i NVE, meiner behovet for rydding kan drøftast, men at selskapa kan rydde betre og bli flinkare til å dele kunnskap. Spørsmålet er ikkje nødvendigvis om det blir rydda nok, men om det kan ryddast smartare. Vi trur på lokale vurderingar, og på kva ein kan lære av andre. Det verkar som om det er lite systematisk deling av slik kunnskap på tvers av selskapa. Det er viktig at nettselskapa tek dette på alvor, byggjer kunnskap og har god dialog med grunneigarane. Selskapa takla førjulsstormane godt, ifølgje Gjengstø. Han meiner at mobiliseringa av personell var rask, at kunnskapen om nettet og terrenget var god, og at smarbeidet på tvers av selskapa fungerte. Smatidig meiner han at trefall utgjorde eit problem, og at nokre selskap kunne ha vore endå flinkare til å levere informasjon til kundane og styresmaktene. tekst: sigurd oland nedrelid foto: Tommy Rasmussen Reparasjon på avstand. Vakthavande vil gjere eit forsøk på å prøvekople. Dersom til dømes ein fugl er årsaka, vil straumen komme tilbake, men dersom grunnen til straumbrottet er trefall, blir det ei ny kortslutning. Då må driftssentralen kalle ut montørvakter. Reparasjon i felten. Montørvaktene vil rykkje ut og raskast mogleg komme seg til området der ein meiner feilen kan ha oppstått. Feltmannskapa søkjer og måler seg bakover i nettet mot transformatoren for å finne feilen. Når grunnen til straumstansen er identifisert, blir det sett i kraft tiltak, og feilen blir reparert, Slik jobbar selskapa for å unngå straumbrott Systematisk vedlikehald. Linjesaumfaring, inspeksjon med helikopter og dokumentasjon med bilete. Faste besøk på alle nett stasjonar og periodevis vedlikehald på nettkomponentar. Unngå trefall. Legg kablar i bakken, ryddar tregater og deler kunnskap om effektiv skogrydding mellom selskapa. Byggjer nett smart. Lagar reit maska nett med ringdrift, slik at så mange kundar som mogleg ikkje er avhengig av berre ei linje. 3

4 Kutt i inntektsrammene Inntektsrammene for nettselskapa er totalt kutta med nesten 20 prosent for 2014 samanlikna med fjoråret. Kvifor blir ikkje nettleiga kutta like mykje? Trond Svartsund, næringspolitisk rådgivar for Energi Norge forklarar oss samanhengen. På kort sikt, frå eitt år til eit anna, vil ikkje nettleiga bli påverka så mykje av svingingane i inntektsrammene. Grunnen er blant anna ordninga med meirinntekter og mindreinntekter som gir stabilitet i inntektsrammene, og at mange andre faktorar påverkar nivået på nettleiga. Dessutan ønskjer mange selskap at kundane skal sikrast stabil nettleige. For det har vist seg at inntektsrammene kan variere mykje frå år til år. I år blir dei reduserte med 20 prosent, og frå 2012 til 2013 auka dei med nesten 30 prosent. Då er det kanskje like greitt at nettleiga har halde seg meir stabil enn inntektsrammene. Ifølgje Svartsund vil om lag 80 prosent av nettselskapa setje ned nettleiga eller halde den stabil i år, trass i den store nedgangen i inntektsrammer. Då det motsette skjedde i 2013, der nettselskapa fekk sjansen til å ta mykje høgare inntekter, heldt likevel 70 prosent av selskapa nettleiga stabil. Nettleiga vil likevel etter alt å dømme auke i tida framover. Noreg står framfor ei storstilt utbygging av fornybar kraft og treng dermed fleire leidningar. Investeringane i nettet er planlagt å auke i framtida. tekst: sigurd oland nedrelid foto: statnett Reiten-utvalet Utvalet skal komme med framlegg om korleis straumnettet bør organiserast best mogleg, og korleis skilnadene i nivået på nettleiga mellom nettselskapa kan reduserast. Færre får redusert nettleige Om lag kundar som bur i distrikt med høge nettleiger, opplever ein reduksjon i tariffane sine i 2014 gjennom nettutjamninga. Dette er færre samanlikna med fjoråret. Nettutjamninga er kutta med 75 prosent av det borgarlege stortingsfleirtalet, frå 120 til 30 millionar kroner. Nivået er dermed tilbakeført til 2006-nivået då nettutjamninga vart innført. Kuttet inneber at talet på kundar som er omfatta av ordninga, blir redusert frå til Dei kundane som blir omfatta av nettutjamninga, får i snitt 5,7 øre per kilowattime lågare nettleige. Gjennomsnittshusstanden sparer dermed 1120 kroner i året gjennom nettutjjamninga, rekna ut frå eit årleg forbruk på kilowattimar. Men det er store lokale endringar på kor stor støtta gjennom nettutjamninga er. I 2014 vil støtta variere frå 22 til 1 øre per kilowattime. Sjå oversikta. Stortinget løyver midlar til nettutjamninga for å gi lågare nettleige i område med vanskelige forsyningsforhold. Dei viktigaste grunnane til høg nettleige er avstand mellom kundane og vanskelege geografiske forhold. Det er derfor typisk at det er i distrikta vi finn høgare nettleige. Nettselskapa er pliktige til å bruke tilskottet til å redusere nettleiga direkte hos kundane sine. 4

5 men stabil nettleige Tilskott til selskapa gjennom nettutjamninga i 2014: Nettselskap Fylke Gjennomsnittleg tilskott i øre/kwh * Totalt innskott i mill kroner Tysnes Kraftlag SA Hordaland 21,86 8,9 Rødøy-Lurøy Kraftverk AS Nordland 10,93 8,6 Nore Energi AS Buskerud 5,57 1,6 Bindal Kraftlag SA Nordland 5,45 1,3 Rauland Kraftforsyningslag Telemark 4,56 2,7 Uvdal Kraftforsyning SA Buskerud 4,02 1,0 Ballangen Energi AS Nordland 3,95 1,8 Fitjar Kraftlag PL Hordaland 2,82 1,3 Drangedal Elverk KF Telemark 1,95 1,0 Flesberg Elektrisitetsverk AS Buskerud 1,61 0,8 Fusa Kraftlag SA Hordaland 1,26 0,9 Inntektsrammene blir fastsette av Noregs vassdrags- og energidirektorat (NVE). Kva er inntektsrammene? Oversikt over kostnadskomponentar i nettleiga, eksklusive mva. Forbruksavgift 31 % Nettap 10 % Lønn 14 % Inntektsrammene blir fastsette av styresmaktene ved NVE. Distribusjon av straum er eit såkalla naturleg monopol. Grunnen er at det ikkje er mogleg å ha fleire konkurrerande straumkablar for distribusjon av straum. Tenk deg at det skulle vere fem straumkablar i gata eller vegen der du bur. Dermed har ditt lokale nettselskap eit regionalt monopol. Utrekninga for inntektsrammene er likevel lagt opp slik at nettselskapa må drive effektivt for å auke avkastninga, og slik at dei ikkje skal ta for høg nettleige. Dersom eit nettselskap eit år tek meir enn inntektsramma tillèt, må dei neste år betale tilbake overskottet til kundane. Overskottet inklusive renter skal då betalast tilbake i form av lågare nettleige. Slik er systemet lagt opp for å sikre stabile vilkår for kundane, og ei nettleige som ikkje veks seg for stor. Enova-avgift 3 % Kapital og avkastning 14 % Andre driftskostnader 5 % Kva er nettleige? Nettleiga er prisen du betaler for å få straumen inn til huset ditt. Kraftprisen er prisen du betaler for straumen du bruker. Nettselskapa har naturlege monopol fordi det ikkje er mogleg med konkurrerande kraftleidningar. Derfor blir nivået på nettleiga fastsett av nettselskapet ditt, Drift og vedlikehold 23 % Kjelde: Energi Norge i motsetning til kraftprisen der du kan velje fritt blant mange tilbydarar. Nettleiga skal gi nettselskapet inntekter for å dekkje konstnader ved transport av straum, drift og utvikling av nettet. NVE kontrollerer at nettselskapa ikkje tek for høg nettleige. 5

6 Smart revolusjon Smarte straummålarar (AMS) er første steget på vegen mot den nye generasjonen straumbruk. Satsing på fornybar kraftproduksjon i Noreg og over heile Europa set nye krav til straumnettet og forbruket. Dessutan aukar det elektriske forbruket vårt: Elbilar er på full fart inn i den norske marknaden, og oljefyren blir skifta ut. Heldigvis skal smarte straummålarar (AMS) hjelpe oss med å bruke straumen meir effektivt. Den store fordelen for kundar med smarte straummålarar er at dei får betre informasjon om eige forbruk, og at dei ikkje må lese av forbrukstala sjølve. Dette gjer at kundane lettare kan styre sitt eige forbruk, sier Arne Venjum, seniorrådgivar i Noregs vassdrags- og energidirektorat (NVE). Tilleggstenester. Straumavlesing og forbruksrapportar vil automatisk bli rapportert. I tillegg kan ei rekkje tilleggstenester følgje med AMS. Dette kan vere alarm- og tryggingstenester, kommunale velferdstenester, jordfeilovervaking og fjernstyring av forbruk, for å nemne noko. Nøyaktig kva tenester som blir tilbodne, og når dei eventuelt kjem, er vanskeleg å seie. Alle skal ha installert dei smarte målarane innan Sparer pengar og miljø. Likevel er nokre tilleggstenester meir synlege enn andre. Du vil truleg kunne overvake straumprisane gjennom døgnet, truleg på mobiltelefonen eller nettbrettet. Med slik informasjon kan du automatisere justeringar i forbruket, som sparer deg og storsamfunnet for kostnader og sparer miljøet for unødvendig kraftproduksjon. Å kople ut varmekablane på golvet og varmtvassberedarane ein halv time kvar dag når straumen er dyrast, er knapt fysisk merkbart for deg som kunde. Men det kan spare deg og samfunnet for kostnader og unødvendig straumbruk. Slik utkopling kan automatiserast. På same måten kan du setje den framtidige elbilen din til lading om natta når straumen er billigast. Og alternativa er endå fleire, skal vi tru Venjum: Det er krav om at dei smarte straummålarane kan måle innmating i nettet i tillegg til det som blir teke ut gjennom eige forbruk. Dermed kan kundar som ønskjer det, produsere straum sjølv ved å leggje solceller på taket i staden for takstein. AMS-systmet vil gjere det mogleg å mate overskottskraft inn i nettet og få betalt for denne krafta. Skreddarsydde straumavtalar. Innføringa av AMS kan også føre til betre tilpassa staumavtalar, ettersom informasjonen om forbruket til kundane blir meir detaljert. Det kan medføre at fleire typar straumavtalar dukkar opp på marknaden, og du kan velje som det passar deg. Dessutan er det sannsynleg at sjølve bytet av straumavtale vil bli enklare med MS enn det er i dag. Sparer kostnader i bygginga av straumnettet. Også storsamfunnet vil nyte godt av dei smarte straummålarane. Ein håper at smart straumbruk vil føre til mindre forbrukstoppar, som vi kan kalle rush-tida innan straumforsyninga. Desse toppane oppstår når det stor aktivitet Nye produkter stiller andre krav til straumnettet. Elbilar har blitt eit vanleg syn på norske vegar. på kjøkken og bad, om morgonen eller rundt middagstid, og dei blir forsterka av kulde. AMS gjer det mogleg å kutte i forbrukstoppane, seier Venjum. Grønt forbruk i framtida. Dessutan kan kraftproduksjonen i framtida komme til å variere meir. Jamvel om norsk vasskraft er regulert i magasin, vil produksjonen frå energiformer som vind og sol variere etter vêrforholda. Smart straum kan bruke informasjons- og kommunikasjonsteknologi til å kombinere bruken av fleire ulike energiformer meir effektivt og fleksibelt. Og ikkje minst vil eit meir effektivt og lågare forbruk føre til mindre kraftproduksjon til det beste for miljøet. tekst: sigurd oland nedrelid foto: hege hegle/dn Innan 2019 skal alle i Noreg ha installert avanserte måle- og styringssystem (AMS). Installeringa står ditt nettselskap for. Nettselskapa vel ulik løysingar for AMS-satsinga, og sjølve installeringa går føre seg i ulikt tempo. Smarte straummålarar skal medføre enklare bruk og gi innsparingar for privatkundar og samfunn. Investeringane vil koste rundt fem milliardar kroner, og skal finansierast gjennom nettleiga. Smarte straummålarar er første steget på vegen mot eit nytt og smartare system også kalla Smart Grid. Smart Grid er nemninga på straumnettet i framtida, som tar i bruk kommunikasjonsteknologi for å utnytte straumen meir effektivt og fleksibelt. 6

7 Arbeidsplassar er avhengig av stabil tilgang på straum. straumnettet for at kraftsystemet skal fungere, må det vere balanse mellom kor mykje straum vi bruker og kor mykje vi produserer, kvar dag, året rundt. ProdUksjon av kraft kjem frå mange kjelder. I Noreg produserer vi mest vasskraft, men har no auka satsinga på andre energiformer, som vindkraft. Norske kraftprodusentar er avhengig av sikre forsyningsvegar for å levere straumen til kunden. Sentralnett for framtida statnett er i gang med omfattande investeringar i sentralnettet. oppgradering og nybygging skal svare på det aukande behovet for for straum i samfunnet, og gjere noreg meir miljøvennleg. statnett har det overordna ansvaret for at sentralnettet fraktar nok straum til alle, til både hushald, bygg og næringsliv. Kraftsystemet må driftast og byggjast ut slik at straumen kan leverast, på dei mildaste sommardagane og dei kaldaste vinternettene, jamvel om det skulle oppstå feil i systemet. Dette er ei formidabel oppgåve. Kraftprodusentane må levere straum til kundane utan at for mykje blir borte på vegen. Mykje av næringslivet, særleg kraftkrevjande industri, har stabile kraftleveransar som ein viktig innsatsfaktor i produksjonen. Mangel på straum kan derfor bremse utviklinga i ein heil landsdel. Med auka satsing på fornybar energi vil dessutan miljøomsyn krevje at straumnettet bør byggjast ut. Det er politisk vilje både i Noreg og EU for reduksjon av klimagassutslepp ved å erstatte fossile energikjelder med produksjon av fornybar kraft. I Noreg har vi potensial for å byggje ut meir grøn kraftproduksjon. Dessutan er det politisk vilje til å elektrifisere delar av petoleumssektoren som i dag får straum ved brenning av olje og gass. Oppgradering av nettet fører ofte til at mindre straum går tapt på vegen under overføring, og vi får meir ut av produksjonen. Arbeidsplassar og verdiskaping er avhengig av stabil tilgang på straum. Tenesteytande sektor dreg i dag forbruket opp, medan kraftintensive industribedrifter framleis er hjørnesteinsbedrifter rundt om i norske lokalsameunn. Statnett skal sikre forsyningstryggleik, effektiv drift av straumnettet og nødvendig utvikling og vedlikehald av sentralnettet. Det vil seie at Statnett til eikvar tid skal sikre balansen mellom produksjon og forbruk, riktig spenning, beredskap for feilsituasjonar og stå for utbygging i Noreg og mellom Noreg og nabolanda våre. TeksT: Sigurd oland nedrelid FoTo: emil løkås/statnett forbruket er delt mellom privatkundar og industri, næringsliv og offentleg verksemd. Straumen må brukast i same sekund som den blir laga. I same augneblinken du set telefonen til lading, må den same mengda straum bli produsert av eit kraftverk. Vi må heile tida halde oppe balansen mellom det vi matar inn, og det vi hentar ut av straum. straumen blir transportert gjennom straumnettet. Straumnettet kan samanliknast med vegnettet: Motorvegane i straumforsyninga er sentralnettet som blir drifta av Statnett. Der bruker vi dei største linjen og mastene som vi har. Derfrå går straumen over i regionalnettet og det lokale distribusjonsnettet, som blir drifta av nettselskapa. Dei fører straumen heilt fram til dit du bur. Det er ikkje økonomisk mogleg å ha fleire straumnett ved sidan av kvarandre, og drift og eigarskap til straumnettet er derfor ei monopolverksemd. handel med straum går føre seg ved kraftbørsen Nord Pool. Her er det marknaden som avgjer prisen på straumen. Kraftleverandørane kjøper og kraftprodusentane sel i ei bodrunde som går sin gang til ein finn ein pris. Større forbruk krev meir produksjon og overføring og gir dermed høgare kraftprisar. Som forbrukar kan du velje fritt kva leverandør du ønskjer å kjøpe straum frå. 7

8 Nettselskapa legg stor vekt på å gi god informasjon til kundane sine. Trefall er ei vanleg årsak til straumbrott. Tek kundeforhold på alvor Det er viktig for selskapa å ha god kommunikasjon med kundane sine. Dessutan er noko lovpålagt. Det er avgjerande å ha ein god kommuniksjon med kundane. Alle tilsette i nettselskapet er opplærte til å ta imot førespurnader frå kundane. Vi har telefonoperatørar som alltid skal svare på dagtid, og beredskapsvakt om kvelden og natta, seier Ketil Kvaale, administrerande direktør i Vest-Telemark Kraftlag. Bemanninga er lettare ved normal drift, men ved store hendingar blir det verre, seier Kvaale. Ved feilsituasjonar der tusenvis er utan straum, er det vanskelegare. Då har vi ikkje ressursar til å svare alle som ringjer, og prøver i staden å leggje ut informasjon på annan måte, seier Kvaale. Informasjon til kundane. Nettselskapa pliktar å gi informasjon til kundane sine. Informasjon om endringar i prisar og vilkår, om feil og forventa utkoplingstid er lovpålagd frå styresmaktene. Dessutan pliktar nettselskapa å halde seg nøytrale til kva kraftleverandør kunden vel. Kvaale meiner kommunikasjonen til kundane er viktig, men at ressursbruken samtidig ikkje må bli for stor. Vi prøver å finne balansen mellom å gi ut god kommunikasjon og ikkje bruke unødvendige ressursar. Også kommunikasjon kostar, og den må kundane betale for. Kva informasjon som skal ut er sterkt forskriftsregulert, og vi har som mål å oppfylle minimumskrava. Dette oppfyller som regel også behovet til kundane. Kvaale kan fortelje at kundane oftast tek kontakt med nettselskapet ved feilsituasjonar eller når det er spørsmål om nettleiga. Kundar spør kvifor det er eit energiledd i nettleiga. Dette er i stor grad avgifter til staten. Når det er feilsituasjonar, lurer dei på når straumen kjem tilbake. Vi gjer alltid vårt beste, men før vi har fått oversikt og identifisert feilen, er det vanskeleg å svare sikkert. SMS-varsling vanlegare. SMS-varsling er i vinden. Når straumen går og pc-en og tv-en sluttar å fungere, har ein kanskje batteri på telefonen. Kvaale sier at målet er meir og meir varsling over telefonen i framtida. Han legg også vekt på at informasjonen frå kundane om feil ved straumnettet, eit tre over linja eller om ei kortslutning, er viktig for nettselskapet. Tekst: sigurd oland nedrelid foto: nte 8

9 Slik finn du din riktige straumavtale Slik går du fram 1 Ta utgangspunkt i Konkurransetilsynets prisoversikt. Finn ein avtale som verkar gunstig, og noter nøyaktig namnet på avtalen og kva pris som gjeld. 2 Gå inn på nettsida til leverandøren og finn den same avtalen. Dette kan vere vanskeleg, for fleire avtalar kan ha svært like namn. Dessutan må du vere merksam på utforminga av nettsida. Det er ikkje sikkert at avtalen du ønskjer er den som kjem tydelegast fram på skjermen. 3 Ha tunga beint i munnen. Du må sjekke at avtalen har same namn på prisoversikta som på heimesida. 4 Dersom du blir oppringd av selskapet om å gå over til nye avtalar eller andre enn den avtalen du gjekk inn på, tenk deg nøye om. Somme marknads førarar tilbyr vilkår som du godt kan greie deg utan, til dømes at du kan betale ein garantipremie som sikrar at straumprisen ikkje går over eit fastsett nivå. Du kan spare mykje på å velje den rimelegaste straumavtalen. Bruk gjerne ei samanlikningsoversikt. Konkurransetilsynets prisoversikt er best, men kunne ha vore betre. Konkurransetilsynets prisoversikt er best, man langt frå perfekt, meiner Forbrukarrådet. Å finne den rimelegaste straumavtalen kan vere vanskeleg. Derfor finst det samanlikningsoversikter over straumavtalar. Desse er rangert etter pris og kundetilfredsstilling. Du finn dei på nettsidene til både staten ved Konkurransetilsynet og hos fleire straumbyteportalar. Konkurransetilsynets prisoversikt er best, men kunne ha vore betre. Konkurransetilsynet har sjølv gjort framlegg om å leggje ned oversikta, fordi dei manglar ressursar. Oversikta omfattar ikkje alle avtalane som finst, og hol i utrekninga gjer det mogleg å skreddar sy avtalar slik at ein kjem høgt opp, seier Thomas Bartholdsen, fagdirektør for bustader i Forbrukarrådet. Han presiserer at ikkje alle leverandørar som skårar høgt på Konkurransetilsynets prisoversikt, skreddarsyr avtalane sine for å komme på topplista. Trass i at Konkurransetilsynets oversikt ikkje er feilfri, tilrår Bartholdsen likevel å bruke denne framfor private straumbyteportalar. Dei andre portalane blir finansierte av aktørar som stadig er avhengig av fleire inntekter. Konkurransetilsynets oversikt er derimot finansiert av fem millionar nordmenn. Annan kritikk er dessutan retta mot dei private straumbyteportalane. Somme aktørar meiner dei viser lågare prisar enn det reelt er grunnlag for, og at dei berre gir tilboda til kundane av leverandørar dei har gjort avtale med, slik at ikkje alle tilboda blir samanlikna. Bartholdsen meiner dei først og fremst genererer marknadsføring for selskapa, som aukar kostnaden, som i neste omgang må betalast av kundane. Likevel vil ikkje Forbrukarrådets mann fråråde folk å gjere seg nytte av dei private byteportalane. I departementet blir det nå arbeidd med å utvikle ei ny og betre statleg prisoversikt. tekst: sigurd oland nedrelid illustrasjon: fredrik kveen Tre vanlege straumavtalar Marknadspris med påslag Dette er den vanlegaste avtaleforma. Prisen byggjer på marknadsprisen i det prisområdet du bur, basert på snittprisen for kvar månad. I tillegg kjem det eit fast påslag per kilowattime. Standard variabel pris Her reknar straumleverandøren ut kva straumpris dei må ta for å kunne dekkje opp den framtidige utgifta dei har med å handle inn straumen som skal leverast. Prisen vil derfor variere heile tida. Fastprisavtale Her blir prisen fastsett for eitt eller fleire år om gongen. Dette er nok den dyraste avtalen, men du unngår pristoppar, og du veit kva pris du har å halde deg til. 9

10 Fornybar boom norske og svenske forbrukarar finansierer ei betydeleg utbygging av fornybar kraft i begge land. men mest er bygd ut i sverige. mari hegg gundersen, seksjonssjef i Noregs vassdrags-og energidirektorat (NVE) seier at ordninga med elsertifikat som starta i 2012, så langt er vellykka ettersom forbrukarane har merka lite til ordninga, og mengda fornybar kraftproduksjon aukar. Ordninga med elsertifikat er så langt verd prisen. Vi er på god veg mot målet om å byggje ut 26,4 terawattimar ny fornybar kraftproduksjon i Noreg og Sverige innan utgangen av Ordninga er lagt opp slik at dei billigaste prosjekta blir utløyste først. Kostnadene for forbrukarane blir derfor relativt låge. Sidan elsertifikatprisen har vore relativt låg, og delen det skal kjøpast elsertifikatar for i Norge er låg dei første åra, er vurderinga vår at kundane har merka lite til ordninga. Kraftmarknaden Noreg deltek i ein felles nordisk marknad der prisen på straum blir fastsett av tilbod og etterspurnad. Kraftmarknaden ordnar med effektiv produksjon og omsetning av elektrisitet. Det norske vasskraftsystemet opplever store variasjonar i tilsig av vatn til magasina. Derfor er Noreg avhengig av å utveksle kraft med nabolanda. I periodar med lite vasstilsig importerer norske vasskraftprodusentar, medan dei eksporterer når dei har mykje vatn. søta bror. Det meste av den nye fornybare krafta er til no bygd i Sverige. Grunnen er at svenskane var komne lenger med prosjekteringa av ny fornybar kraftproduksjon enn Noreg, fordi dei har hatt sitt elsertifikatsystem sidan I tillegg har Sverige hatt betre skatteordningar for vindkraftutbygging enn vi har i Noreg. Dette er likevel gunstig for norske forbrukarar, ettersom dei vil tene på at fornybar kraft blir bygd der kostnadene for investorane er lågast, ifølgje Dag Roar Christensen, næringspolitisk rådgivar i Energi Norge. Det er bygd mindre fornybar kraft i Noreg dei to første åra av elsertifikatordninga, og det er mindre utbygging i dag enn vi hadde trudd før systemet starta opp i Dette uroar energibransjen, men det gjer liten eller ingen skilnad for privatkundane, ettersom krafta i den felles nordiske kraftmarknaden flyt fritt. Tilgangen på fornybar kraft for norske forbrukarar blir like god uavhengig av kor mykje som blir bygd i Sverige eller Noreg, men prisen forbrukarane betaler blir truleg lågare, fordi det kostar Ordninga med elsertifikat Ordninga med elsertifikat er så langt verd prisen. Vi er på god veg mot målet om å byggje ut 26,4 terawattimar fornybar kraftproduksjon i Noreg og Sverige innan utgangen av 2020, seier Mari Hegg Gundersen, seksjonssjef i Noregs vassdrags- og energidirektorat. mindre å byggje i Sverige. I tillegg viser studiar at elsertifikat ordninga kan komme til å redusere straumprisane på grunn av den auka straumproduksjonen ordninga medfører. EU-kommisjonen har gjort framlegg om å kutte utslepp av klimagassar med 40 prosent frå 1990-nivået innan 2030, og auke fornybar kraftproduksjon til 27 prosent. Også i Noreg er det brei politisk semje om å kutte utslepp. Den auka produksjonen av kraft frå fornybare kjelder må brukast til å erstatte fossil energi der det er mogleg, for å få ned klimagass utsleppa. Elektrisitet vil truleg i framtida dekkje ein endå større del av den samla energibruken vår. TeksT: Sigurd oland nedrelid FoTo: gunnar bløndal/dn Elsertifikat er ei felles ordning mellom Sverige og Noreg som skal gjere det økonomisk lønnsamt for investorar å byggje ut kraftproduksjon frå fornybare energikjelder. Innan 2020 skal ordninga utløyse ein samla årleg produksjon på 26,4 terawattimar i Noreg og Sverige. Dette tilsvarer om lag ti prosent av dagens forbruk i dei to landa. Straumkundane finansierer ordninga over straumrekninga. I 2012 ytte norske straumkundar 560 millionar kroner til utbygginga av fornybar kraft gjennom elsertifikatordninga. 10

11 Når bør eg etterisolere? alderen på bustaden din er det første du bør sjå på dersom du har bestemt deg for å etterisolere. bustader bygde før 1955 har gjerne lite eller ingen isolasjon. Bustader bygde etter 1955 har som regel mineralull i vegger og tak, men isolasjonen er ikkje særleg tjukk. Bustader frå 70-, 80- og 90-talet har ikkje så tjukk isolasjon som moderne bustader, typisk mellom 10 og centimeter. Det oppstår eit energitap når isolasjonen ikkje er så tjukk, og i tillegg kan tapet bli forsterka av at isolasjonen kan vere samantrykt, deformert eller utsett for byggjefeil på annan måte. Kuldebruer er område i bygningen der isolasjonen er mykje dårlegare enn i resten av konstruksjonen. Kuldebruer oppstår gjerne ved vindauge, der det er ubroten betong gjennom bygningskonstruksjonen eller ved hol i isolasjons laget. Ved å leggje isolasjonen i lag unngår ein slike kuldebruer. Luftlekkasjar eller kuldebruer kan innebere store kostnader jamvel om bustaden elles er godt isolert. Etterisolering vil stoppe energitapet. Spar pengar på etterisolering. Enklast kan du kjenne luftlekkasjar som trekk rundt vindauge, dører og i overgangen mellom veggene og golvet eller taket. Dersom du har mistanke om luftlekkasjar, kan du utføre trykktest og termofotografering av bustaden din for å avsløre kor stort omfanget av varmetapet er, og kvar tapet er størst. TeksT: Sigurd oland nedrelid FoTo: foto: enova, glava spar 7700 kroner i året dette dømet viser at du kan spare 7700 kroner årleg med etterisolering, eksklusive eingongsinvesteringa. For mange kan etterisoleringa uansett lønne seg etter nokre få år, jamvel om du ikkje pussar opp samtidig. Flyreise for to til New York kostar til samanlikning 5600 kroner i skrivande stund. Oversikta tek utgangspunkt i bustader med 10 cm isolasjon i golv, tak og vegger med straumpris og nettleige på éi krone per kilowattime, som blir etterisolert til forskriftsnivået i dag. Hugs at dersom den opphavlege isolasjonen er tynnare, mangelfullt lagd, eller dersom du etterisolerer etter høgare standardar enn det er lagt til grunn i tabellen til høgre, vil du spare endå meir. Hugs Det er viktig kor tjukk isolasjonen er, men det er ikkje berre storleiken som tel: Kvaliteten på arbeidet kan vere skilnaden på god og dårleg isolering. Det er viktig å sjå til at dampsperra blir tett og vindtettinga god. Planlegging og utføring av delar isoleringa med fagfolk kan derfor vere ei klok investering. Det finst fleire måtar å etterisolere bustaden på. Kva metode du bør velje, vil variere med eigenskapane ved bustaden din. Generelt kan vi skilje mellom innvendig isolering, utvendig isolering og isolering ved innblåsing. Innvendig isolering er tilrådd av Enova, men andre typar etterisolering kan passe betre for huset ditt. Planlegg før du startar arbeidet. Desse tiltaka gir best effekt i forhold til investeringa Etterisolering av kalde loft Etterisolering av enkelte stubbeloftsgolv og betonggolv over kjellar eller kryprom. I bustad utan oppvarma kjellar er god isolasjon av golvet nødvendig for å unngå kalde golv Veggisolering i samanheng med oppussing eller rehabilitering Innblåsing av mineralull i bindingsverkvegger, bjelkelag med holrom og i holmurar kjelde: enova tiltak i eksisterande hus Etterisolering av tak (frå 10 cm til totalt 30 cm) Etterisolering mot kald kjellar (frå 10 cm til totalt 20 cm) Utvendig etterisolering av yttervegg med ny vindtetting (fra 10 cm til totalt 25 cm, l ekkasjetall forbedra frå 6,0 til 2,5) årleg energiinnsparing (kwh/m²) *årleg innsparing ved 100 m² (kr/år) 23 kwh/m² Isolert areal kr/år 15 kwh/m² Isolert areal kr/år 39 kwh/m² Isolert areal kr/år kjelde: enova du kan også ringje gratis enova Svarer frå din fasttelefon for å rekne ut energiinnsparinga for bustaden din, på telefon

12 Når katastrofen hender er gode råd dyre. her gir vi deg tips om korleis du kan førebyggje brann og straumutfall, og kva du skal gjere dersom ulykka først er ute. dersom straumen går Nettselskapa jobbar kvar dag med å sikre straumen vår. Likevel kan straumforsyninga aldri bli heilt garantert sikker. dette gjer du Dersom du ikkje har motteke varsel om straumstans i postkassa eller gjennom media: Sjekk om naboane dine også er straumlause. Dersom også naboane er utan straum, kontaktar du drifttssentralen til nettselskapet ditt. Dersom naboane har straum, må du kontrollere det elektriske anlegget ditt. Kontroller sikringar, jordfeilbrytar og overspenningsvern dersom anlegget har dette. Sikringsbrott er den mest vanlege grunnen til straumbrott. Ta vare på batteriet til mobilen. Det er blitt vanleg at nettselskapa gir meldingar på sms. dette har du krav på Gjennom KILE-ordninga har du krav på kompensasjon ved straumbrott som varer meir enn tolv timar. KILE står for kvalitetsjusterte inntektsrammer ved ikkje-levert energi. Formålet med ordninga er å gi nettselskapa insentiv til å byggje og drive nettet samfunnsøkonomisk optimalt og pålitande. KILE-ordninga dekkjer alle avbrott i hjøgspentnettet. TeksT: Sigurd oland nedrelid FoTo: brann- og redningsetaten Gjer heimen din brannsikker Elektrisitet er årsaka til om lag alvparten av alle brannar i bygningar. som regel kjem brannen av feil bruk eller teknisk feil på elektrisk utstyr. dette gjer du dersom det brenn: redde, varsle, sløkkje Du må sjølv avgjere rekkjefølgja, ut ifrå di vurdering av situasjonen. 1 redde. Varsle alle som er i huset. Hjelp kvarandre til møteplassen de har avtalt på førehand, og kontroller at alle er ute av huset. Lukk dører på veg ut for å avgrense brannen og røyken. 2 varsle. Ring brannvesenet på naudnummer 110. Gi opp nøyaktig adresse. Dette bør du også lære barna. Legg ikkje på før du får annan beskjed, til dømes at brannvesenet er på veg medan du snakkar. 3 sløkkje. Dersom brannen ikkje er blitt for stor, prøver du å sløkkje. Utset ikkje deg sjølv eller andre for stor fare. Hugs at røyken er svært giftig og kan setje deg ut av spel etter berre nokre få andedrag. når brannvesenet kjem. Ta imot og orienter brannvesenet. Gi straks beskjed dersom det er menneske som ikkje har komme seg ut av huset. Gå ikkje inn i huset for å redde kjæledyr. 10 elsikre tips Elektrisitet er årsaka til om lag halvparten av alle bygningsbrannar. Som regel oppstår brannen på grunn av feil bruk av, eller teknisk feil på, elektrisk utstyr. Med enkel tiltak kan heimen din bli sikrare. 1 Unngå komfyrbrann, monter komfyrvakt 2 Tørk ikkje ty på elektriske omnar, og ha god avstand til møblar og gardiner 3 Bruk aldri sterkare pære enn lampen er merkt for 4 Bruk vaskemaskin og tørketrommel berre når du er heime og vaken 5 Bruk ikkje skøyteleidningar til varmeomnar og kvitevarer. 6 Slå av eller trekk ut kontakten til elektriske apparat som ikkje er i bruk 7 Slå av tv apparatet med av/ på knappen eller trekk ut støpselet 8 Sjå regelmessig etter brende stikkontaktar 9 Unormalt varme sikringar, brytarar, stikkontaktar og koplingsboksar kan tyde på overbelastning. Få dette undersøkt av fagfolk 10 Utfør ikkje meir elektrisk arbeid enn du har lov til kjelde: elsikkerhetsportalen 12

13 Jussråd fra advokat Inge A. Fredriksen Jus ved ekstremvêr og storbrannar FoTo: igor Zh./ShutterStock.com Force majeur vis major act of god er uttrykk som blir brukte om særlege omstende som ikkje er under menneskeleg kontroll. når «naturen» tek styringa, og vi blir tilskodarar som ikkje har stort å stille opp anna enn å gjere det vi kan for å redde livet EkstrEmvÊr Er Eit døme på vis major. Brann stifta av naturen sjølv ved lynnedslag er eit anna døme. Brann stifta ved menneskeleg aktløyse eller forsett fell vanlegvis utanfor vis major, men brann i kombinasjon med til dømes sterk vind som mangedoblar øydeleggingane ved brannen er etter alt å dømme vis major. Å vere presis og uttømmande når det gjelder rettslege konsekvensar av øydeleggingar som skuldast konsekvensen av «naturens storhendingar», er umogleg. Temaet er stort og har mange fasettar. Her kan eg berre gi nokre stikkord. Eit spørsmål er om vi kunne unngått eller redusert øydeleggingane ved at «noko» var blitt gjort annleis tidlegare, og i framhaldet av dette: Kven har eventuelt ansvaret for at dette «noko» ikkje var gjort? Spørsmålet er nokre gonger rettkomme og kan føre til at klare forsømmingar, som kan knytast til partar som har eit klart rettsleg ansvar for at forsømminga har skjedd, kan gi erstatningsansvar. Andre gonger er det etterpåklokskap om at staten, kommunen eller «nokon» burde ha prioritert dette tidlegare og ytt pengar til forsking og/ eller tiltak som kan førebyggje skade. Vi har to ordinære og eitt ekstraordinært kompensasjonssystem for dei som er påførte tap på grunn av ekstraordinære hendingar. Erstatning der ein kan peike på ein skadegjerar som etter dei rettsreglane som gjeld er ansvarleg for tapet til den som blir påført skaden. Forsikring ein har gjort ein avtale med eit forsikringsselskap om at selskapet skal erstatte tapet dersom dei objekta som er forsikra, blir skadde eller går tapt. Ekstraordinære, øyremerkte løyvingar frå staten dette skjer ikkje ofte og skal behandlast særskilt kvar gong. Etter norsk erstatningsrett inneber vis major som oftast at erstatning frå ein skadegjerar sjeldan kjem på tale. Skadegjerar er jo «naturkreftene», og at naturkreftene har herja med «ting og tang» som har medført at Når naturen tar styringa, har vi lite å stille opp med. skade utløysende hendingar har skjedd, eller at skadar har blitt meir omfattende, endrar normalt ikkje dette. Når naturkreftene har herja, er forsikring den vanlege kompensasjonsforma for tap. Den som er påført skaden, må med andre ord ha forsikra eigedelane sine for å få erstatte tapet sitt. I tillegg til individuell forsikring har vi Norsk Naturskadepool som utbetaler erstatning ved visse typar naturskadar. Heimesida til Norsk Naturskadepool, er instruktiv og svarer på mange spørsmål som vi ikkie kan ta her. Løyvingar frå staten kan ein gi til privatpersonar offer og etterlatne etter er eit døme på det. Vanlegare er det at kommunar og infrastruktureigarar får økonomisk støtte til å reetablere øydelagd infrastruktur og til å etablere nye skadeførebyggjande tiltak som skal førebyggje liknande hendingar for framtida. TeksT: advokat inge a. fredriksen, Partner i advokatfirmaet nordia da 13

14 FoTo: apple konkurranse test kunnskapane dine når du har lese vår Energi: 1 Kva er den viktigaste årsaka til straumbrott? Svar: A: Snø som fester seg til linja B: Tre som fell over linja C: Overforbruk av straum om vinteren klipp Her 2 Kva påstand er mest riktig? Svar: A: Kraftproduksjonen er i ferd med å bli seld til Asia og Nord-Amerika B: Kraftselskapa medverkar til verdiskaping i norske lokalsamfunn C: Kraftselskapa held nesten berre til i dei største byane 3 Kva er inntektsramme for eit nettselskap? Svar: A: Styresmaktene har fastsett inntektsavgrensingar for nettselskapa B: Ei ordning som vart innfasa for ti år sidan då nettselskapa begynte med å byggje ut konkurrerande straumkablar C: Rammene for kor mykje kundane til netteselskapa kan tene 4 Kor mange kundar får redusert nettleige gjennom nettutjamninga i 2014? Svar: A: B: C: Kva funksjon har KILE-ordninga? Svar: A: Gi økonomisk kompensasjon ved straumbrott over tolv timar B: Gjere heimen din meir brannsikker C: Sjå til at samarbeidet blir tettare mellom energiselskapa slik at beredskapen blir betre Send løysing på konkurransen innan 20. august 2014 til: Vår Energi Postboks 1182 Sentrum, 0107 OSLO Merk konvolutten «konkurranse 1 14» Vi trekkjer ein vinnar som får ein ipad! Vi gratulerer vinnaren av ein ipad i Vår Energi nr : Johan Alfred Olsen, 9520 KAUTOKEINO Namn: Adresse: Postnr/ stad: 14

15 energi-kryss Send løysing på premiekryssordet innan 20. august 2014 til: Vår Energi Postboks 1182 Sentrum, 0107 OSLO Merk konvolutten «kryssord 1 14» Vi trekkjer ein vinnar som får ei elektronisk kjøkkenvekt i rustfritt stål Namn: Riktig løysing frå nr 2 13: LÆR DEG Å BRUKE STRØMMEN RIKTIG Vi gratulerer vinnaren av ei elektronisk kjøkkenvekt i Vår Energi nr 2 i 2013: Audun Brekke, 5736 GRANVIN Adresse: Postnr/ stad: 15

16 Returadresse: Energi Forlag AS Christian Krohgs gate 16 Postboks 1182 Sentrum NO-0107 OSLO Fingerskanning er berre starten Snart vil mobilen kjenne deg igjen på ganglaget eller måten du stryk skjermen på. Fingerskanning og attkjenning av ansikt har så vidt begynt å komme inn i smarttelefonar og nettbrett som metodar for å identifisere ein brukar. Men om kort tid kan meir avansert biometri gjere desse teknologiane forelda. Biometri er eit samleomgrep for metodar for å identifisere ein person ved hjelp av unike bio logiske eigenskapar som fingeravtrykk, ansiktsform, regnbogehinna i auget eller avtrykk av handa. Dagens metodar for tilkomstkontroll, biometrisk eller ikkje, er basert på at ein identifiserer seg i forkant av ein brukersesjon. Men kva skjer dersom ein annan person overtek utan at smarttelefonen eller pc-en er låst, spør professor Patrick Bours ved Norsk Biometrilaboratorium på Høgskolen i Gjøvik. Konstant tryggleik. På Høgskolen i Gjøvik forskar eit internasjonalt lag av ekspertar på atferdsbiometri og kontinuerleg brukeridentifisering. Denne forma for identifisering baserer seg på teknologiar som ganglag, tredimensjonal ansiktseller hovudform og ikkje minst måten vi handterer elektronikken vår på. Vi oppfører oss alle etter spesielle mønster. Vi går på ein spesiell måte, og vi har unike rytmar i måten vi skriv på, måten vi bruker ei datamus på, og måten vi bruker ein trykkskjerm på, seier doktorgradstudent Soumik Modal ved Høgskolen i Gjøvik. Han forklarer metoden slik at underliggjande programvare studerer brukermønsteret til brukeren kontinuerleg og analyserer det mot ein algoritme som lærer dei karakteristiske trekka våre. Tryggingssystemet opererer med ein tillitsfaktor som blir forsterka av venta atferd og svekt av uvanleg framferd. Kjem tillitsnivået under ei viss grense, blir pc-en eller smarttelefonen låst. Ved å kombinere fleire teknologiar kan vi få ei særleg presis identifisering, seier Modal. 99 prosent sikkert. Mondal og dei andre forskarane i Gjøvik har framleis eit stykke igjen før løysingane deira kan bli brukte i pc-ar og smartelefonar. Men i nokre bransjar, til dømes finans, er liknande løysingar på plass for pc-brukarar. Vi overvaker tastatur- og musbruk for over ein million testbrukarar hos kundane våre. Løysinga er 99 prosent treffsikker, sier dr Ingo Deutschmann, direktør for forretningsutvikling i it-tryggingsselskapet Behaviosec. På Høgskolen i Gjøvik forskar eit internasjonalt lag av ekspertar på atferdsbiometri og kontinuerleg brukaridentifisering. Løysinga Behaviosec har utvikla, følgjer ikkje med på kva men korleis brukarane skriv. Ein komplisert algoritme lagrar informasjon om rytmen ein skriv med, om ein bruker hurtigtastar eller bruker museklikk for visse kommandoar. Algoritmen må lærast opp, men blir meir presis over tid. Behaviosecs løysing blir lansert i år, og allereie før lanseringa, har selskapet fått inn bestilling på meir enn ti millionar brukarar, først og fremst innan bank- og finansbransjen. tekst: magnus eidem foto: colourbox 16