Helse vest. Beredskap til sjøs. Behandlar i Afrika. Sunn mat, sunn helse. Ambulansebåten gjer livet tryggare når det røyner på.

Transkript

1 Helse vest magasinet frå sjukehusa på Vestlandet 2014 Beredskap til sjøs Ambulansebåten gjer livet tryggare når det røyner på. Behandlar i Afrika Sjukehusa er aktive i internasjonalt arbeid. Sunn mat, sunn helse Slik bidreg du til betre helse og livskvalitet.

2 Helse i vest helse i vest kolofon Helse i vest 2014 Magasinet frå sjukehusa på Vestlandet Ansvarleg redaktør Bente Aae Redaktør Camilla Loddervik Redaksjon Helse Vest, Helse Førde, Helse Bergen, Helse Fonna, Helse Stavanger og Dinamo Magazine Art direction Dinamo Magazine Trykk Senter Grafisk as opplag Kontakt Helse Vest RHF Postboks 303 Forus 4066 Stavanger Tlf: Helse og livskvalitet Du held ei ny utgåve av magasinet frå Helse Vest i handa. I over ti år har vi fortalt historier frå sjukehusa, om pasientar og fagfolk, om behandling og førebygging. Det gjer vi for at du skal få sjå litt av kvardagen til nokre av dei største verk semdene på Vestlandet, og for at du skal få vite litt meir om oss enn det overskriftene i avisene seier. Visste du at sjukehusa behandlar fleire pasientar enn nokon gong før? Berre i 2013 hadde vi heile konsultasjonar. Dyktige medarbeidarar sørgjer for god behandling. Sjølvsagt er det område vi kan bli betre på. Helse- og omsorgsminister Bent Høie har understreka at meir makt må flyttast til pasienten i pasientens helseteneste. Det tek vi på alvor. Gjennom dei siste åra har vi lagt grunnlaget for framtidas helseteneste. Det kan høyrast tørt ut når vi snakkar om kor viktig det er med god økonomi og solid system bygging på data- og utstyrssida. Men det er altså her vi legg grunnlaget for noko av det pasientens helseteneste handlar om: gode løysingar for pasientar og medarbeidarar i sjukehusa, betre kvalitet på behandlinga og betre kommunikasjon. Har du for eksempel besøkt vestlandspasienten.no? Her får du oversikt over sjukehustimane dine og kan kommunisere med sjukehuset. Delar av magasinet er vigd temaet trening og meistring av sjukdom. Utgangspunktet er at god fysisk helse gjer livet lettare på alle måtar og i alle fasar. Det er ikkje alltid like enkelt å få til, men hugs at trening er viktig i arbeidet med å få ein betre kvardag. Det handlar om både helse og livskvalitet. Eg håpar at du nyttar høvet til bli litt meir kjend med oss på dei neste sidene. MILJØMERKET God lesing! 241 Trykksak 652 Senter Grafisk as Herlof Nilssen Administrerande direktør i Helse Vest RHF 2 helse i vest helse i vest 3

3 innhald innhald Innhald 18 Inga avgjerd UTAN DEG Helse- og omsorgsminister Bent Høie vil flytte meir makt til pasienten. Les meir i gjesteportrettet. 32 Med havet som motorveg Ambulansebåten «Rygerdoktoren» gjer livet tryggare for innbyggjarane i Ryfylkebassenget. Vi har vore med dei på oppdrag. 38 Alt er lov men ikkje alltid! Kosthaldsekspert Marianne H. Wennersberg gir deg tips og råd til eit sunnare kosthald. 42 Inn og ut på dagen Stadig fleire pasientar blir opererte med dagkirurgi. Ei positiv utvikling meiner Anette Marie Pettersen, som er glad ho slepp å vere mange døgn på sjukehuset. 46 Ambassadøren frå Ølen Elin Tvedt «møtte veggen» og trekte seg i 2006 tilbake frå TV-skjermen i ein periode. No har ho funne ro i heimbygda Moderne psykiatri Det er slutt på tida då ein sende pasientar ut på landet for å bli friske. Vi besøker moderne Kronstad DPS i Bergen sentrum. 60 internasjonalt arbeid Sjukehusa på Vestlandet samarbeider med sjukehus over heile verda. Vi har besøkt tre av dei i Malawi, Tanzania og Zambia. 80 Det store bildet Skribent og musikar Eduardo (Doddo) Andersen har skrive ein hyllest til sjukehusa på Vestlandet. 4 helse i vest helse i vest 5

4 HELSE I VEST HELSE I VEST Dette er Helse Vest Som innbyggjar i eit av dei tre vestlandsfylka Rogaland, Hordaland eller Sogn og Fjordane er du del av Helseregion Vest. Det er Helse Vest RHF (regionalt helseføretak) som har det overordna ansvaret for sjukehusa på Vestlandet. Vi skal sørgje for at du og over ein million andre vest lendingar har gode, trygge og like sjukehustenester. helse Førde Pasientkonsultasjonar ER TALET PÅ konsultasjonar VED sjukehusa PÅ VEST LANDET I Somatikk: Psykisk helsevern: Rus: medarbeidarar fordelt på region HELSE Førde HELSE bergen Frå 2010 til 2013 auka talet på polikliniske konsultasjonar med HELSE fonna HELSE stavanger helse bergen (Somatikk) Det arbeider om lag medarbeidarar på 50 sjukehus og institusjonar i Sogn og Fjordane, Hordland og Rogaland. Vi legg til rette for å fremje likestilling, sikre like moglegheiter og hindre diskriminering. 75% kvinner 25% menn Det er eit mål at 6-10 % av medarbeidarane skal komme frå andre land enn Noreg. helse fonna helse stavanger Kva er ein sjukehuskø? Det er ei generell oppfatning i befolkninga at det er lange ventetider for å komme til behandling i sjukehusa. Det viser både resultatet av den siste pasienterfaringsundersøkinga og Helse Vest si eiga omdømmeundersøking frå oktober Der svarte heile 31 prosent at dei opplever ventetida som lang eller svært lang. Men kva er eigentleg ein sjukehuskø? Er det ein kø av menneske som ikkje får den behandlinga dei eigentleg skulle hatt? Svaret er nei, sjølv om media nokre gonger skaper eit anna inntrykk. Ser vi på talet på pasientkonsultasjonar i Helse Vest dei siste åra, ser vi ein kraftig auke. Vi behandlar fleire pasientar no enn for ti år sidan. Men sjølv om vi har hatt mange fleire pasientkonsultasjonar dei siste åra, er talet på ventande ved sjukehusa i Helse Vest meir eller mindre konstant, fortel Hilde Christiansen, som leier prosjektet «Alle møter» i Helse Vest. Eg vil påstå at måten vi snakkar om vente lister og sjukehuskø på, gjer noko med opplevinga pasientane har av ventetider, seier Christiansen. Ein studie i Helse Fonna har vist at dei aller fleste telefonane inn til helseføretaket dreier seg om status på tilvisinga. Deretter kjem spørsmål om når pasienten har fått time. I prosjektet Alle møter blir det no teke grep for å gjere informasjonsflyten betre i ventetida. På vestlandspasienten.no, den nye nettløysinga for pasientar i Helse Vest, kan du snart gå inn og sjå status på tilvisinga di. I det same prosjektet blir det òg jobba med å betre planlegginga på sjukehusa, slik at pasientar skal få tildelt time i det første brevet dei får frå sjukehuset. På den måten slepp pasientane å gå rundt å engste seg for om dei er gløymde i systemet, og dei får ei heilt anna oppleving av ventetida, seier Christiansen. 38% I 2013 var det 3251 pasientar eller pårørande på Vest landet som tok kontakt med pasienthjelparen eller Fritt sjukehusval-telefonen. For 2012 var talet Det er ein auke på 38 prosent. 6 helse i vest helse i vest 7

5 fysisk helse fysisk helse Gjer livet litt hardare! Det er oppmodinga frå treningsguru Yngvar Andersen, kjend frå helseprogrammet «Puls» på NRK. Han meiner vi bør anstrengje oss litt for å gjere livet litt hardare for helsa si skuld. Eivind Eidslott Frode Sandbech Eg møtte ein gong ei kvinne som sa at målet med treninga hennar var å bli avhengig. Det var godt sagt, synest eg. Yngvar Andersen, kjend frå helseprogrammet «Puls» på NRK, står i shorts og t-skjorte ved Sognsvann i Oslo. No slår han eit slag for at folk flest skal leve litt hardare. No sit ungdom heilt i ro i ni og ein halv time kvar dag. Det er ein auke frå sju timar i Og på nittitalet var talet berre fire timar. Kva har skjedd? Det skjedde noko i Då kom Facebook, og etter kvart fekk vi fleire liknande digitale tenester. Dei sosiale media er noko heilt nytt for oss menneske, og dei har på ingen måte vore bra for aktivitets nivået vårt. Eg meiner at vi alle, unge og gamle, bør leve litt hardare i kvardagen. Du har sagt at ikkje all trening kan vere gøy? Mi hjartesak er at trening ikkje berre er moro. Veldig mange har som eit utgangspunkt at all trening skal vere gøy. Det fører til mindre meistring og mindre motivasjon. Det er verkeleg ikkje berre moro å trene. Det må vi leve med. Har dei som trener mykje, fått bestemme at trening skal vere gøy? Ja, det kan ein seie. Viss eg skal vere litt hard, så kjem mantraet om «gøy trening» frå ein liten friluftsmafia. Dette er folk som veks opp med fleire sunne aktivitetar, og som tek sine eigne barn med på dei same aktivitetane. Dei går i marka, står på ski, likar seg i fjellet, kan spele fotball og sykle Birken. Denne verda er diverre frykteleg fjern for dei fleste nordmenn i dag. Vi må sjå oss rundt. Det er ikkje alle som er aktive. Til dømes er det berre fire prosent av oss som syklar til jobb. Og for dei som ikkje er aktive, er det ikkje alltid moro å begynne med trening. Men når ein først får det til, er det ofte fantastisk. Yngvar Andersen meiner at barn i aktive familiar gjerne blir aktive sjølve, medan barn i inaktive familiar fortset å vere in aktive. Dermed går til dømes problem knytte til overvekt i arv. Vi bør snu på tankegangen om at det 8 helse i vest helse i vest 9

6 fysisk helse fysisk helse 01 er foreldra sitt ansvar å gjere barna aktive, seier Andersen. Kva skal vi gjere med barna til dei foreldra som ikkje kan eller vil vere aktive? Skal det berre gå utforbakke med dei? Vi må gi meir av dette ansvaret over til skulen. Alle barn burde få minst éin time aktivitet på skulen kvar dag. Og det treng ikkje vere i form av ein klassisk gymtime. Aktivitet gir betre konsentrasjon, ro i klasse rommet, mindre mobbing og større vilje til å lære. Ikkje minst gir det betre folkehelse og færre kostnader for helsevesenet seinare. Vi veit så godt kva vi skal gjere, vi har berre ikkje begynt å gjere det enno, seier han. Men korleis kan vi alle begynne å leve hardare i kvardagen? Andersen har fleire gode råd på dette området. Eit viktig poeng er at alle bør vere litt aktive kvar einaste dag. Vi bør unngå lange periodar med stillesitjing: alle bør reise seg frå kontorstolen og gjere nokre øvingar i løpet av arbeidsdagen. Det kan vere å gå opp og ned trappene nokre gonger. Eller ta nokre knebøy framfor kaffiautomaten. Gjerne nokre pushups på golvet òg. Når du er heime, bør du gå til og frå butikken. (01-02) Yngvar Andersen meiner han har funne nøkkelen til korleis fleire kan bli glade i å springe: Ein må springe sakte nok. Veldig få spring sakte nok i dag, særleg av dei som nettopp har begynt. Men om du spring sakte, kan du òg springe langt. Og då vil du oppleve gleda ved å springe. Yngvar Andersen: Fødd i 1974 i Fortun i Sogn og Fjordane. I dag er han busett i Oslo. Andersen har vore friidrettsutøvar og trenar og er utdanna ved Noregs idrettshøgskule. Frå 2006 har han vore ein markant profil i NRK-programmet «Puls», der han har gitt treningsråd til tv-sjåarane. I 2008 fekk Andersen målprisen til Luster Mållag for bruken av dialekt i media. I 2011 fekk han målprisen til Sogn og Fjordane Mållag, og same året målprisen til Noregs Mållag. Andersen gav i 2011 ut boka «Kom i form med Yngvar». Klippe graset med ein grasklippar utan motor. Leike saman med barna. Rett og slett vere i aktivitet. Kor lenge bør ein halde på? Eg er ikkje så oppteken av tid. Det viktigaste er at ein gjer noko. Om du held på i 10, 20 eller 30 minutt, er ikkje så viktig. Små dosar med trening er alltid betre enn inga trening. Andersen meiner mange nordmenn har misforstått kva som er trening. Mange av oss har ei oppfatning om at ei god treningsøkt bør vare i minst ein time. Om du ikkje har ein time til disposisjon, tenkjer du gjerne at du ikkje har tid til å trene. Dette er ei stor misforståing. Du kan få svært mykje ut av 30 minutt med lett springing eller 20 minutt med styrketrening. Det er berre å setje i gang. 02 yngvars kvardagstips Ryddig heim: Eg tenkjer alltid at det er så kjedeleg å rydde heime. Det går så treigt. Men no har eg begynt å springe i 20 minutt før store ryddeøkter, og då går alt så utruleg mykje betre med rydding og vasking etterpå. Gjer du det slik, får du både god trening og eit ryddig og reint hus. Laurdagsgodteri er best: Eg er sjølv glad i bollar og godteri, men vi kan ikkje ete mat med mykje sukker og feitt kvar einaste dag. Så eg vil slå eit slag for tradisjonen med laurdags godteri. Alle kan få lyst på sjokolade på ein tysdag eller potetgull på ein fredag. Men klarer ein å vente med godteri til laurdags kvelden, vil mange få eit mykje sunnare liv. Friskare og glupare elevar Kva skjer med skuleprestasjon, trivsel og helse når mattetimen blir til ein fysisk reknestafett? Per Marifjæren NTB Scanpix Det er det forskingsprosjektet Active Smarter Kids (ASK) skal sjå nærmare på denne hausten. Dei skal nemleg sjekke kva som skjer når ein inte grerer fysisk aktivitet i tradisjonelle, teoretiske skulefag hos barn på 30 skular i Sogn og Fjordane. Dette er kunnskap vi manglar i dag. Derfor er prosjektet viktig, både i eit læringsperspektiv og i eit føre byggjande folkehelseperspektiv, seier førsteamanuensis og prosjektkoordinator ved institutt for idrett ved Høgskulen i Sogn og Fjordane, Geir Kåre Resaland. I perioden 2004 til 2007 deltok han i eit forskingsprosjekt der 125 fjerde- og femteklassingar hadde 60 minutt dagleg fysisk aktivitet gjennom to heile skuleår. Resultata viste ein svært positiv påverknad på sentrale punkt sett frå eit folkehelseperspektiv. Og dei som hadde den klart største fram gangen, var elevar med ugunstig risikoprofil for hjarte- og karsjukdom. (03) Forskarar skal sjå nærmare på kva som skjer når dei integrerer fysisk aktivitet i dei teoretiske skulefaga. (04) Geir Kåre Resaland, første amanuensis og prosjektkoordinator ved institutt for idrett ved Høgskulen i Sogn og Fjordane. Forskingsprosjektet vi no skal i gang med, vil kunne gi oss verdifull kunnskap om korleis skulekvardagen kan organiserast, metodar for betre læring og førebyggjande helsearbeid, seier Resaland. Forskingsprosjektet er eit samarbeid mellom Helse Førde, Høgskulen i Sogn og Fjordane (HiSF), Noregs idrettshøgskole, dei fire skuleregionane i Sogn og Fjordane og alle dei 26 kommunane i fylket. I tillegg er ei rekkje nasjonale og internasjonale samarbeidspartnarar med. Første året omfattar prosjektet halvparten av femteklassingane i Sogn og Fjordane. Neste skuleår vil den andre halvdelen, om lag 30 skular / 600 barn, få tilbod om same modellen. Målet er at resultata frå forskingsprosjektet skal nyttast til å skape ein modell som fungerer for alle norske skular. Foto privat 10 helse i vest helse i vest 11

7 fysisk helse fysisk helse Trenar seg tilbake på sporet Trening er ikkje berre eit verktøy til styrke og kondisjon, men verkar positivt inn på helsa vår på fleire område. I Helse Førde nyttar dei trening som medisin. Per Marifjæren Øystein Torheim Tren med diabetes! Trening er bra for alle, også dei av oss som har diabetes. Men nokre ting bør du passe på, særleg dersom du vil trene hardt. Regelbunden trening kan ha stor effekt på blodsukkeret. Fysisk aktivitet aukar sukker opptaket frå blodet og gjer det lettare å halde eit jamt og godt blodsukkernivå. Alle som kan, bør vere i fysisk aktivitet minst 30 minutt dagleg, seier overlege Geir Hølleland ved medisinsk seksjon i Helse Førde. Når vi bruker musklane våre, får vi auka sukkeropptak i muskulaturen og betre insulinkjensle. Denne effekten kjem uansett alder og kjønn og om du har type 1- eller type 2 -diabetes. For dei som bruker insulin eller visse typar medikament for å senke blodsukkeret, er det viktig å hugse på at blodsukkeret kan gå ned i samband med trening. Denne effekten kan vare i fleire timar etter treningsøkta og gi auka fare for føling. Men dersom kroppen har for lite insulin, kan blodsukkeret stige i samband med trening. Med høgt blodsukkernivå bør ein derfor ikkje drive med hardtrening, fordi det kan medføre endå høgare nivå. Vi møter «Oskar» og treningskontakten hans, Ola Nesje, på Førde stadion ein lys maiettermiddag. Dei skal trene. «Oskar» er i startfasen av opp legget og i dårleg form. Men treningskontakten ventar rask framgang berre han følgjer opplegget. Eg ønskjer å komme i betre form og å kunne vere ute blant folk utan å måtte slite, seier «Oskar». Han er 18 år gammal og har hatt eit tøffare liv enn dei fleste av oss. Det handlar om rus og psykiatri og det evige problemet med tilbakefall når institusjonsbehandlinga er avslutta. «Oskar» har slite med sosial angst i fleire år. Han har hatt problem med å fungere i kvardagen og har droppa ut av skulen. No har han fått hjelp og ikkje minst oppfølging etter utskriving. Stikkordet er fysisk trening med eigen treningskontakt. Ordninga med treningskontaktar er ein unik måte å følgje opp og drive ettervern hos desse pasientgruppene på. Når brukarane trenar og kjem i betre form, får dei ei heilt anna oppleving av meistring og dermed auka livsglede, seier Nesje. God motivasjon. Oppvarminga er tusen meter rask gange på stadion. Dei to legg i veg, side om side. Første passering fire hundre meter og Nesje ser på armbandsuret Det er ok, smiler han idet dei hastar forbi. Treningskontaktordninga er organisert etter mønster av støttekontaktordninga, men går eit steg vidare ved å tilføre vanlege lekfolk kompetanse innan rus, psykiatri og trening. Vi har ei rekkje glimrande institusjonar innan psykiatri og rusbehandling. Men dersom arbeidet deira ikkje blir følgt opp etter utskriving, får vi store tilbakefall. Vi meiner dette prosjektet reddar liv og gjev folk betre livskvalitet, seier Harald Munkvoll, rusmiddelkoordinator ved psykiatrisk klinikk i Helse Førde. Han har vore med på å konstruere opplegget. Nasjonal satsing. Ordninga med treningskontaktaktar starta i Helse Førde for vel ti år sidan og er unik i Europa. Med sine gode resultat har tilbodet spreidd seg over det meste av landet vårt. I Helse Vest finst det liknande tilbod i alle helseføretaka, og ikkje berre innanfor rus og psykiatri. Kombinert med anna behandling er tilbodet utvida til sjukdomsgrupper som diabetes, overvekt, hjarte-, muskel- og skjelettlidingar og kreft. Ordninga har både førebyggjande og behandlande effekt. Vi har sett at ho held folk utanfor sjukehus, både psykiatrisk og somatisk, seier Munkvoll. Målet er klart for «Oskar». Han satsar på å begynne på vidaregåande skule til hausten og skal bruke denne våren og sommaren til å ruste seg for ein ny kvardag. På Førde stadion har «Oskar» og treningskontakt Nesje avslutta tusenmeteren på ni minutt jamt. Dei har funne fram ball og står tett på kvarandre og kastar. Dei trenar koordinasjon og armstyrke. «Oskar» kjempar for å komme tilbake. Sterkare tilbake. Og med hjelp frå treningskontakten er han allereie på god veg mot målet. «Oskar» og trenings kontakten hans, Ola Nesje, er godt i gang med treninga. Målet er å bli sterk nok til å starte på vidaregåande skule til hausten. «Oskar» skal nytte sommaren til å ruste seg for ein ny kvardag. Foto corbis Foto helse førde 30 min Kvar dag 12 helse i vest helse i vest 13

8 e-helsetenester e-helsetenester Vestlandspasienten.no: Her kan du som pasient på Vestlandet får oversikt over timane dine. Du kan òg bekrefte timen din og sende elektronisk melding om du har spørsmål eller vil endre timen. e-resept: Reseptane dine blir sende elektronisk til apotek/ bandasjist. Hos «Min helse» får du oversikt over aktive reseptar, lege middel/varer du har fått utlevert, og kor mange utleveringar du har igjen på resepten din. Løysinga omfattar òg reseptane til barna dine (0 16 år) og eventuelle fullmakter. Helsenorge.no: Portalen er ein rettleiar til den offentlege helsetenesta og til ulike sjølvbeteningsløysingar i helsesektoren, som «Min helse». I tillegg finn du informasjon om helse, sunnheit, sjukdom, behandling og pasientrettar. Pasient på nett Vi styrer stadig meir av liva våre via digitale løysingar. Smarttelefonar og digitale tenester overalt skaper store forventningar og krav hos brukarane, også når det gjeld helsetenesta. Camilla Loddervik Magne Sandnes Du har allereie nytta nettbank i fleire år, du leverer sjølvmeldinga på nett, bestiller flyreiser, frisørtime og sjekkar skatten. Men når det gjeld helsetenesta, er det framleis i stor grad brev som gjeld. I alle fall når det er snakk om pasientinformasjon. Kvifor er vi så bakpå? Kvifor kan vi ikkje leggje betre til rette for enkel og god pasient kommunikasjon når verktøya finst og har vore brukte av andre i minst ti år? Det er tydelegvis ikkje første gongen han får desse spørsmåla, Erik M. Hansen, administrerande direktør i Helse Vest IKT. Eller kanskje har han stilt seg dei same spørsmåla sjølv? Han tenkjer nemleg ikkje lenge før han parerer: Korleis ville du ete ein elefant? Eg vil foreslå at du deler han opp i mindre bitar før du et han. Det er nettopp det vi gjer når det gjeld e-helsetenester i helsesektoren. Det er eit komplekst system vi arbeider innanfor, og vi må ta fatt på éi oppgåve om gongen. Vi har bygd solide system gjennom ti år. Resultata viser seg no i form av felles elektronisk pasientjournal, kjernejournal, helsenorge.no, e-resept, vestlandspasienten.no og så vidare. Men dette er berre starten, seier Hansen. Han er nemleg framsynt og bruker mykje tid på tankearbeid. Han legg ikkje skjul på at det på spørsmåla ovanfor er eit sylkvast skilje mellom forklaring og bortforklaring. Det er lettare å svare for dei regionale helseføretaka enn for dei utfordringane som gjeld ei samla helse- og omsorgs teneste. Noko av det som har oppteke direktøren i Helse Vest IKT mest den siste tida, er arbeidet med å få endra lova om pasientjournal. Det er nemleg sjølve lovverket som har vore til hinder for god informasjonsflyt, ikkje teknologien. Det er eit paradigmeskifte. No kan informasjonen følgje pasienten frå sjukehus til sjukehus, slik at helsepersonell har oppdatert informasjon når dei treng det. Målet er éin innbyggjar, éin journal, der informasjonen følgjer pasienten også mellom helse regionar, mellom sjukehus og mellom sjukeheim og legekontor, men her har vi framleis ein veg å gå, seier Hansen. Mykje av utfordringa ligg i alle dei ulike IKT-systema som finst i Helse-Noreg. Meir samordning ved at det blir færre system og betre standardisering, slik at attverande system kan koplast saman via eit felles knutepunkt, er svaret, ifølgje Hansen. Det vi har gjort med felles elektronisk Helse Vest IKT er blant landets største IKT-bedrifter og er totalleverandør av IKT-tenester til sjukehusa på Vestlandet. Selskapet har i dag 320 med arbeidarar fordelt på sjukehusa i Stavanger, Haugesund, Stord, Odda, Voss, Bergen og Førde. Selskapet blei etablert i 2004 og feirar dermed tiårs jubileum i år. pasientjournal og vestlandspasienten.no, er å få til ei kopling mellom våre IKT-system og pasienten. No viser vi time avtalane pasienten har med sjukehusa. Vi vil komme med innsyn i eigen journal, status på tilvising, vising av brev og dokument som er sende frå sjukehusa, osv. Så vil det alltid komme ein diskusjon om kor vidt det som er mogleg, òg er det som er ønskeleg, seier Hansen. Éin innbyggjar éin journal: Helse personell skal ha rask, enkel og sikker tilgang til alle nødvendige helseopplysingar i pasientjournalen uavhengig av kvar i landet pasienten blir sjuk eller får behandling. Dette ligg enno eit stykke fram i tid. Min helse: Her kan du logge inn og sjå eigendelane, reseptane og vaksinane dine, du kan byte fastlege, bestille europeisk helsetrygdkort og melde biverknader. Logg på via helsenorge.no. Kjernejournal: Samlar viktige helseopplysingar om deg i éi kjelde. Blir du sjuk, får helsepersonell rask og sikker tilgang til viktige opplysingar om deg, slik at dei kan gi deg hjelpa du treng. Felles elektronisk pasient - journal: Alle relevante og nødvendige opp lysningar om ein pasient i samband med helsehjelp blir journalførte. Journalen er gjord elektronisk for å sikre effektiv og rask tilgang til helseopplysingar. I Helse Vest er det innført eit felles journalsystem i alle helseføretak for å leggje til rette for sam handling og heilskaplege pasientforløp. Det er tilgangs kontroll og logging av alle oppslag for å sikre personvernet. 14 helse i vest helse i vest 15

9 BRUKARMEDVERKNAD BRUKARMEDVERKNAD Pårørande: Ein ressurs «Om dei berre hadde spurt meg om eg hadde hatt lyst på ein kopp kaffi!» Det er ikkje så mykje som skal til alltid, men ofte er det dei små tinga som er med på å byggje opp eller spolere relasjonen mellom dei pårørande og helsetenesta. I løpet av livet vil dei fleste av oss vere nær nokon som blir alvorleg sjuke. Nokre blir pårørande over lang tid, mens andre er det over pasientreiser Du kan ha rett til å få dekt nødvendige utgifter når du skal reise til og frå offentleg godkjend behandling. Hovudregelen er at du får dekt den billegaste reisemåten med rutegåande transport til og frå den nærmaste behandlingsstaden. Avstanden til behandlingsstaden må vere minst tre kilometer, og reisa må koste meir enn lokal minstetakst. Du ordnar reisa sjølv og sender reiserekningsskjema etterpå. Skjema finn du hos behandlaren din eller på nettstaden pasientreiser.no. Dersom du av helsemessige årsaker ikkje kan ta rutegåande transport, kan du få rekvisisjon til annan transport. Det er behandlaren din som skal vurdere behovet og skrive ut rekvisisjonen. Det er det lokale sjukehuset som dekkjer reisa di. Les meir på pasientreiser.no. kort tid. Uansett kor lang tida som pårørande er, kjem du til å bli stilt overfor både kjenslemessige og praktiske utfordringar. I ein slik situasjon kan det vere nyttig å vite noko om kva rettar du har som pårørande. For pårørande kan òg vere ein viktig ressurs i behandlinga av pasienten. Les meir om kva rettar du har som pårørande på helsenorge.no. Foto corbis Fritt sjukehusval I Noreg har du rett til fritt sjukehusval. Det vil seie at du som pasient fritt kan velje kva for eit sjukehus du vil bli behandla ved. Fleire private institusjonar er òg blant dei sjukehusa du kan velje mellom. Oversikta finn du på frittsykehusvalg.no. Dersom du lurer på noko, kan du ringje ein pasient rådgivar på telefon Rådgivarane kan gi deg informasjon om ventetider for utgreiing og behandling for dei vanlegaste diagnosane innanfor fysisk helse, psykisk helse og rus. Dei kan òg forklare deg korleis du kan gå fram for å byte sjukehus. Les meir på frittsykehusvalg.no. Foto corbis Når brukaren får bestemme Dei hadde alle tankar om korleis helsetenesta kunne bli betre på kommunikasjon med pasientane. Endeleg var det nokon som ville lytte! Tove Sæther Hagland Helge Skodvin / BT Birthe: Eg må vite kva sonen min skal gjere når han kjem til poliklinikken, slik at eg kan føre bu han på det. Derfor er det viktig at det ikkje berre står når eg skal ha time, men òg kva slags time det er. Thomas: Det er viktig å vite når timen sluttar, så eg veit om eg har tid til å hente i barnehagen, for eksempel, eller om eg må ordne det på anna vis. Johan: Eg skjønner ikkje automatisk at det der er ei lenkje eg skal trykkje på. Kan ein gjere noko for å gjere det meir forståeleg? Dialogen er henta frå eit møte i brukarpanelet for Alle møter-prosjektet. Rundt bordet sit ni vaksne personar og ser på ein demo av den nye nettløysinga vestlandspasienten.no. Ein nettstad der du som pasient kan sjå oversikt over timane du har på sjukehuset, og der du kan kommunisere med sjuke huset på nett. Brukarpanelet er ekspertane. Prosjektleiaren frå Helse Vest IKT lyttar og noterer. Her er det brukaren som er eksperten. Det er dei som har kjent kvar skoen trykkjer i kommunika sjonen med sjukehuset, og det er dei som veit kva som manglar, seier Margrete Lexow, som er prosjektleiar for Vestlandspasienten. Det var i august i fjor Helse Vest søkte etter sjuke, friske, unge og gamle som hadde eit genuint ønske om å bidra til å gjere helsekvardagen enklare for innbyggjarane på Vestlandet. Responsen var overveldande. Nær hundre personar søkte om å bli med i brukarpanelet. Åtte personar blei valde ut på bakgrunn av søknaden dei skreiv, alder, kjønn og geografisk plassering. Alle fylka er representere. Eldstemann er 80, yngstemann er 26. Brukarmedverknad er ikkje noko nytt i Helse Vest. Det regionale brukarutvalet har eksistert like lenge som det regionale helseføretaket. Dei er pasientane sitt rådgjevande organ overfor Helse Vest RHF, og dei sikrar at pasientane kjem til orde i saker som påverkar helse tenesta. Dei er òg eit samarbeidsforum mellom Helse Vest og brukarorganisasjonane. F.v. Gunvor Thuestad, Johan Mohr, Birthe Sivertsen og Thomas Nesse i brukarpanelet til Alle møter-prosjektet er glade for at dei kan vere med og påverke korleis sjukehusa skal kommunisere med pasientar og pårørande. I tillegg har kvart helseføretak eit brukar utval, og det finst eit pasient- og brukarombod i kvart fylke. Mange vaksne slit med å forstå. Tilbake hos brukarpanelet handlar det no om innkallingsbreva. Dei breva som kjem i posten når du har fått ein time på sjukehuset, eller når du har fått eit avslag. Her er det mange som har dårlege erfaringar. Eg jobbar med framandspråklege elevar og vaksne som slit med å lese og skrive, og eg har mang ein gong måtta hjelpe dei med å tyde kva som står i breva, seier Gunvor Thuestad frå Haugesund. Bakgrunnen hennar som lærar for framand språklege var éin av grunnane til at ho søkte om å sitte i brukarpanelet. Eg føler at eg har noko å bidra med. Det er mange i dette landet som vil dra nytte av at tekstane blir enklare og språket betre i informasjonen som kjem frå helsetenesta. Eg håper eg kan vere med og bidra til ei betring, seier Thuestad. 16 helse i vest helse i vest 17

10 Gjesteportrett Gjesteportrett Inga avgjerd utan deg Helse- og omsorgsminister Bent Høie (H) vil flytte meir makt til pasienten. Tove Bø Laundal Thomas Ekström og NTB Scanpix Den mest radikale endringsagenten vi har i norsk helseteneste i dag, er pasienten. Pasienten er best kvalifisert på si eiga helse, seier Høie. Og det ser ut som han verkeleg meiner det. Han har snakka mykje om akkurat dette sidan han blei helse- og omsorgsminister i Høgre/FrP-regjeringa. Eg seier på vegner av alle pasientar: Inga avgjerd skal takast om meg utan meg. Når vi skal skape framtidas pasienthelseteneste, må vi ta utgangspunkt i kva som fungerer for pasienten. Det er utruleg viktig at alle avgjerder involverer pasienten. Det gjeld sjølve behandlingssituasjonen og på overordna nivå. I til dømes nasjonal helse- og sjukehusplan som vi lagar no, eller når vi utviklar helsetilbodet lokalt. Kan pasienten ta eit slikt ansvar? Det er ikkje slik at pasientane skal ta desse vala åleine. Poenget er at helsepersonell ikkje tek i bruk sin faglege autoritet og overstyrer kva som er pasientane sine ønske og behov. Sjølv om du har ein diagnose, varierer situasjonen og behandlinga frå pasient til pasient. Det er helsefremjande at pasienten er med på å ta avgjerdene. Ikkje utan støtte frå helse personell, men med pasienten sitt utgangspunkt. Dei som las Helse i Vest i fjor, såg kanskje intervjuet med Per Fugelli, der han mellom anna snakka om korleis han som pasient blei til konfetti: «Eg blei tusen bitar og strødd utover helsevesenet.» Og du har kanskje opplevd det same sjølv. Det er akkurat dette det handlar om: Folk skal sleppe å bli sin diagnose, vi må sjå heile mennesket. Noko av årsaka til at vi er hamna der vi er no, er at vi har ein heilt feil definisjon på helse. Han er altfor snever og definerer ein situasjon som ingen av oss vil få oppleve. Mange av oss skal leve med ein kronisk sjukdom store delar av livet, og vi må bort frå ein definisjon som seier at helse er å vere frisk, seier Høie. Verdas helseorganisasjon sin definisjon på helse er frå 40-talet, og helse er her «ein tilstand av fullkomen kroppsleg, sjeleleg og sosialt velvære.» Høie har laga ein ny definisjon. Den lyder slik: «Helse er å meistre dei fysiske og psykiske bent høie Bent Høie (f. 1971, frå Randaberg i Rogaland), helse- og omsorgsminister (H) i Høgre/FrP-regjeringa sidan oktober Helsepolitikar i Rogaland sidan 1990, fast stortingsrepresentant for Rogaland Høgre sidan 2000 og andre nestleiiar i partiet sidan Høie har utdanning innanfor hotelladministrasjon. Det er vel dokumentert at det å involvere pasientane har stor helsegevinst, seier helse- og omsorgsminister Bent Høie. Han vil gi meir makt til pasientane. 18 helse i vest helse i vest 19

11 Gjesteportrett Demens fakta om demens Å leve med demens påkjenningane som kropp og sjel blir utsette for.» Det var éin som sa på helsekonferansen i vår: Eg har hatt kronisk sjukdom i mange år, men det er lenge sidan eg har vore sjuk. Helsetenesta kan ikkje gi folk meistring. Ein kan ikkje vere passiv mottakar av meistring. Vi skal ikkje overlate folk til seg sjølve, men i større grad involvere dei i si eiga helse. Høie meiner at involvering og faglegheit er to sider av same sak, og han aksepterer ikkje at nokon i helse vesenet skil på dette. Fagfolk skal ikkje kunne seie at dei vil jobbe fagleg, mens andre skal ta seg av involver inga. Det er vel dokumentert at det å involvere pasientane har stor helse gevinst. Det handlar ikkje berre om å gi pasienten ei god oppleving, men faktisk om å gi fagleg god helseteneste. Ingen blei overraska då Bent Høie blei helse- og omsorgsminister i haust. Han er «Helse er å meistre dei fysiske og psykiske påkjenningane som kropp og sjel blir utsette for.» Bent Høie på heimebane og har allereie hausta 25 års erfaring som helsepolitikar. Det starta då eg som 19-åring var aktiv ungdomspolitikar og fylkespolitikar i Rogaland. Den gongen var det fylkes kommunen som hadde ansvar for sjuke husa. Arne Rettedal, høgreleiar i Rogaland, var lei av at ungdomspolitikarane berre ville sitje i skulestyret, og meinte vi burde lære om andre viktige delar av samfunnet. Han plasserte meg i helse- og sosialstyret i fylkes kommunen, dei som hadde ansvar for sjukehus, rus og psykiatri. At eg engasjerer meg i denne delen av politikken, kjem av at han betyr så enormt mykje for veldig mange menneske, seier Høie, som opphavleg kjem frå Randaberg kommune i Rogaland. Kva har du lært av nye ting om sjukehusa etter at du blei minister? Eg lærer noko nytt kvar dag, både om sjukehus og resten av helsevesenet. Det er ein enormt stor sektor, og det skjer mykje (01) Bent Høie får nøklane til Helseog omsorgsdepartementet av avtroppande helse- og omsorgsminister Jonas Gahr Støre. (02) Helse- og omsorgsministeren held sin første sjukehustale som statsråd på Rikshospitalet. spanande. Eg reiser ein del rundt på sjukehusa og møter dei som jobbar der, og ser korleis dei jobbar for å forbetre tilbodet til pasienten. Kva er den største utfordringa? Etter mi meining er det å organisere tilbodet ut frå pasienten sine behov. Eg trur at vi i for stor grad har organisert ut frå enkeltdiagnosar, faggrupper og tilbodet ved sjukehusa, ikkje ut frå pasienten. Kva gjer du med det? Vi vigde heile helsekonferansen til temaet. Og vi har oppretta ei eiga ekspertgruppe med pasientar i utviklinga av ny nasjonal helse- og sjukehusplan. Eg har òg gitt klar melding til helseføretaka om at dei må tenkje på same måten. Dei må involvere pasienten i avgjerdene. Ifølgje Høie er det like mykje snakk om kultur og kompetanse som struktur og organisering. Alle som jobbar i helsetenesta, er der fordi dei vil gi pasientane eit godt tilbod. Vi må ikkje organisere arbeidet vårt ut frå inn sparingar og effektivitet, men ut frå pasienten sitt perspektiv. Fellesnemning på ei gruppe hjernesjukdommar som ofte rammar eldre, og som fører til at ein ikkje kan ta vare på seg sjølv. Alzheimer er eitt døme på ein slik sjukdom. Det viktigaste kjenneteiknet er minnesvikt. Andre symptom er problem med å utføre vanlege oppgåver (som å køyre bil), språk problem, forvirring om tid og stad, nedsett dømme kraft, at ein ikkje forstår abstrakt tenking eller legg ting på feil stader, forandrar humør og åtferd, og at ein mistar interessa for det som var viktig før. I Noreg er det cirka personar med demens. Kvart år får rundt nye personar sjukdommen. Det viktigaste førebyggjande tiltaket er å ete og leve sunt, vere engasjert og ha eit aktivt liv personar får demens i Noreg kvart år. Demensskulen skal hjelpe fleire å leve godt med demens og til å klare seg betre i kvardagen. Mirjam Pletanek Klingenberg Svein Lunde og Corbis Fram til no er det pårørande til personar med demens som har fått mest støtte og merksemd. Dette er ei viktig og prioritert oppgåve, men no er det på tide at pasienten sjølv får hjelp til å forstå og meistre sjukdommen sin, seier Ingelin Testad, som er prosjektleiar for demensskulen. Demensskulen er ein del av forskingsstudien «Meistring og mulegheiter for personar med demens» ved regionalt kompetansesenter for eldremedisin og samhandling (SESAM) i Helse Vest. Hovudprosjektet startar no i haust, men ei gruppe seniorrådgivarar ved SESAM starta med pilotstudien i vår. Etter TV-aksjonen 2013, der midlane gjekk til demens, er også Nasjonalforeininga for folkehelsa blitt ein viktig støttespelar for prosjektet. Personar som nyleg har fått diagnosen, og som sjølve vil bidra til at vi kan lære meir om det å leve eit godt liv med demens, kan delta. Deltakarane blir undersøkte på sjuke huset før dei får tilbod om eit strukturert undervisningsopplegg eller eit aktivitetstilbod i regi av nasjonalforeininga, seier Testad. Ingelin Testad er prosjektleiar for demensskulen, ein del av ein forskingsstudie som skal hjelpe fleire til å leve godt med demens. 20 helse i vest helse i vest 21

12 pasienttryggleik Foto corbis Når kvart sekund tel Då Helge Alne fekk hjerneslag, ringde kona 113 utan å vente. Hadde ho ikkje gjort det, kunne følgjene av slaget ha blitt langt meir alvorlege. Kjartan T. Melheim Grethe Nygaard og Tine Poppe 22 helse i vest helse i vest 23

13 pasienttryggleik pasienttryggleik Eg veit eg har vore heldig. Eg veit òg grunnen til at eg har vore så heldig. Det er fordi kona ringde 113 med éin gong og ikkje venta. Helge Alne Dette er symptoma på hjerneslag 1 Lamming i fjeset er eit vanleg symptom på hjerneslag. 2 Lamming i arm eller fot er eit anna vanleg symptom. 3 Språkforstyrringar er det tredje vanlege symptomet på hjerneslag. Om du sjølv eller andre opplever noko av dette, skal du ringje 113 med éin gong. Kvart sekund tel. 1 2 hjerneslag Eit hjerneslag kjem som oftast utan forvarsel. Straks begynner cellene i hjernen å døy. For at konsekvensane Helge Alne hugsar det framleis. Det var om kvelden sjukehuset. slag. mogleg, er det avgjerande at du kan slo straks fast at det hasta med å få Helge til festa eller avkrefta mistanken om hjerne av eit hjerneslag skal bli så små som den 15. november for vel Etter det blei eg sett på blodfortynnande medisinar, fortel Helge. Det kan redde liv. symptoma og ringjer 113 med éin gong. halvtanna år sidan. Dei køyrde med blålys og sirener. Framme Grunnen til at eg på sjukehuset i Haugesund stod nevrolog Kvart år blir om lag personar i hugsar den datoen, er at det er bryllaupsdagen vår, seier han. hadde mistanke om at Helge hadde fått hjerne slag, kan ein nemleg ved hjelp av Kamaljit Kaur og teamet hennar klare. Dei Kjem ein raskt til behandling etter eit Noreg ramma av hjerneslag. Hjerneslag er ei av dei hyppig aste Og hadde det ikkje vore for nettopp kona, hjerneslag. medisinar skru på igjen blodstraumen til årsakene til død og funksjonshemming og er ei stor utfordring både for så hadde han nok ikkje vore like frisk og rask Ved mistanke om hjerneslag er tid heilt hjernen. som han er i dag. Helge hadde vore ute på avgjerande, forklarar Kaur. Det gjorde at Helge etter fire dagar kunne den som blir ramma, dei pårørande, kjøkkenet og henta seg te. På veg tilbake til Hjernen treng nemleg kontinuerleg reise heim igjen frå sjukehuset. helsetenesta og samfunnet. godstolen merka han at ikkje alt var som det skulle vere. tilførsel av friskt blod. Det som skjer ved eit hjerneslag, er at blodstraumen til hjernen Eg veit eg har vore heldig. Eg veit òg grunnen til at eg har vore så heldig. Det er Hjerneslag kan ramme både menn og kvinner, gamle og unge. Det var som om lynet slo ned i hovudet blir skrudd av. Det betyr at hjernecellene tek fordi kona ringde 113 med éin gong og ikkje På sjukehuset finst det effektive på meg. Foten byrja å bli lam. Eg mista til å døy. Dess lengre tid det går før ein får venta. behandlingsmetodar, men den mest effektive behandlinga er det berre te koppen i golvet, men eg klarte å dra meg behandling, dess fleire hjerneceller døyr, og Han har vore til fleire kontrollar på sjukehuset i ettertid, og legane har konkludert mogleg å gi dei første timane etter at bort til stolen. Eg hugsar at eg ikkje klarte å dess meir alvorleg blir konsekvensane av symptoma oppstod. setje meg, og at eg meir eller mindre datt slaget. med at han ikkje har fått varige skadar etter ned, fortel Helge. slaget. Du finn meir informasjon om hjerne slag, Kona skjønte at det var alvor, og ho ringde På sjukehuset blei Helge derfor send rett Det einaste som blei øydelagt, var godstolen, behandling og rehabilitering på nett sida straks 113. Ho har arbeidd på sjukeheim sidan ho var 16 år, så ho har sett det meste. Derfor til CT-skanning. Resultatet av skanninga gir legen svar på kvar i hjernen problemet er. Det gir òg svar på om det er snakk om fortel Helge. Det viste seg at då han fekk hjerneslag og deiste ned i den, blei ryggen på stolen øydelagd. til helsenorge.no. Her er òg infor masjon som kan vere nyttig dersom du er pårørande til nokon som har hatt hjerneslag. veit ho kva ein skal gjere når slike ting skjer. hjerne bløding eller hjerneinfarkt, og om det Men i den store samanhengen er det ein Etterpå gikk ting fort. Ambulansen kom er éin eller fleire blodproppar som blokkerer for blodstraumen. Slik får legen stad konstaterer Helge Alne med eit smil. liten pris å betale etter eit hjerneslag, Les meir på helsenorge.no. 3 raskt til staden, og ambulansearbeidarane 24 helse i vest helse i vest 25

14 Pasienttryggleik Pasienttryggleik TRYGG SOM PASIENT Den norske helsetenesta er blant dei beste i verda. Likevel skjer det feil. Slik skal det ikkje vere. At tenestene du får som pasient, er trygge og sikre, er viktig for oss. Kvar dag arbeider medarbeidarar for å gi deg eit godt helsetilbod. Pasientskadar kan skuldast risiko som er knytt til behandlinga, eller det kan vere gjort feil. Pasienttryggleik handlar om korleis vi kan identifisere typar og omfang av pasientskadar, og korleis vi kan finne effektive tiltak for å verne deg som pasient mot skade. I Helse Vest har vi organisert dette arbeidet i eit program for pasienttryggleik. Målet er å redusere talet på pasientskadar og byggje varige strukturar for pasienttryggleik. For å få dette til har vi sett i verk tiltak på 14 innsatsområde. Mellom desse er innføring av sjekkliste for trygg kirurgi, tiltak for å redusere trykksår (liggjesår), førebygging av infeksjonar, samstemming av legemiddel og behandling av hjerneslag. Som pasient kan du òg bidra til eigen tryggleik. Ved å vere ein aktiv pasient kan du hjelpe oss med å hindre uønskte hendingar. Les meir om pasienttryggleiksarbeidet i sjukehusa på helse-vest.no/pasienttryggleik og på pasientsikkerhetsprogrammet.no. Du finn nyttig informasjon og tips du kan dra nytte av som pasient, på helsenorge.no. Foto corbis Praktiske råd ved legemiddelbruk Om lag halvparten av dei som bruker legemiddel for kroniske sjuk dommar, tek ikkje legemidla sine som avtalt med legen. Her er nokre enkle hugsereglar som kan gjere det enklare for deg å ta medisinane dine rett: Det er viktig å vite kvifor du skal ta eit legemiddel, og kor stor dose du skal ta. Skriv ei liste over alle legemiddel du bruker også reseptfrie kjøpte på apotek. Bruk doseringseske dersom du bruker meir enn eitt legemiddel. Hugs å ta legemidla til rett tid. Ta dei gjerne i samband med eit måltid dersom ikkje anna er sagt i pakningsvedlegget. Legemiddel kan påverke kvarandre, så gi beskjed til lege/apotek dersom du bruker fleire legemiddel. Det gjeld også reseptfrie legemiddel og kosttilskot. Endring i eiga medisinering skal gjerast i samråd med lege. Gi legen din tilbakemelding om ubehag, forverring av sjukdom eller anna. Ikkje bruk andre sin medisin. Legemiddel verkar ikkje likt på alle menneske. Generelt skal legemiddel oppbevarast i romtemperatur (8 25 grader). Kjelde: Nina Carstens, av delings leiar i publikumsavdelinga og i avdeling for farma søytiske tenester ved Sjukehusapoteka Vest i Haugesund. Foto corbis Like viktig som mobilen og bankkortet I framtida vil pasienttryggleiksprogrammet «I trygge hender» at det skal bli like vanleg å ha med seg oppdatert medikamentliste som det er å ha med seg bankkortet og mobilen. Kjartan T. Melheim Helse Fonna og Corbis Mange pasientar har meir enn éin sjukdom, og det gjer at dei bruker fleire medisinar samstundes. I vinter hadde vi ein periode der vi kartla kor mange av pasientane over 70 år som hadde med seg legemiddelliste då dei kom inn til akuttmottaket ved sjukehuset, seier Annika Marie Kragh Ekstam, seksjons leiar ved geriatrisk eining, Haugesund sjukehus. Og resultatet var lite oppløftande. Av 228 pasientar var det berre 28 prosent som hadde legemiddelliste med seg, fortel ho. Nokre av pasientane hadde tilvisingsskriv med frå fastlegen, og her står det òg kva medisinar pasienten bruker. Samla sett var det likevel godt under halvparten som hadde med seg slik informasjon, seier Ekstam. Eldre er ei pasientgruppe som ofte kan ha problem med sjølv å gjere greie for kva legemiddel dei bruker, og derfor for å (01-02) Dersom ulykka skulle vere ute og du hamnar på sjukehus, er det viktig for helsepersonell å vite kva medisinar du bruker. Pasient tryggleiksprogrammet «I trygge hender» oppmodar derfor alle til å ha med seg oppdatert legemiddelliste i lommeboka eller handveska. (03) Annika Marie Kragh Ekstam, seksjonsleiar ved geriatrisk eining, Haugesund sjukehus. Ho har kartlagt kor mange pasientar over 70 år som hadde med seg legemiddelliste då dei kom til akuttmottaket. Resultatet var lite oppløftande. 03 unngå feilmedisinering eller feil bruk av legemiddel er det viktig å sørgje for at pasientane har med seg legemiddelliste når dei kjem til sjukehuset. Det nasjonale pasienttryggleiksprogrammet «I trygge hender» opp modar pasientar som bruker reseptpliktige legemiddel, om å passe på at dei har med seg oppdatert liste over medikamenta dei bruker. For at ein alltid skal ha lista med seg, bør ein ha henne i lommeboka eller i handveska. 26 helse i vest helse i vest 27

15 Beredskap til sjøs Beredskap til sjøs Med havet som motorveg Fleire liv er komne til om bord i båten. Ingen har så langt gått tapt. MS «Rygerdoktoren» skaper tryggleik for dei kring fastbuande og ferierande i Ryfylkebassenget. Camilla Loddervik Rune Bendiksen 2014 helse i vest 29

16 Beredskap til sjøs Beredskap til sjøs Beredskap til sjøs I Helse Vest er det sju ambulansebåtar som skal sikre at innbyggjarane utan fastlandssamband får eit tilsvarande tilbod som dei på fastlandet. Helse Førde har flest ambulansebåtar med fire, Helse Fonna, Helse Bergen og Helse Stavanger har ein kvar. Ambulansebåtane er eigde av private selskap, men blir leigde ut til helseføretaka på anbod. Dei er rigga som fullverdige am bulansar, men opererer som legevaktbåtar i tillegg. Ambulansebåtane er ein viktig del av det totale beredskapstilbodet til sjukehusa i Helse Vest, på lik linje med bil og luft ambulanse. I nokre tilfelle er det ambulansebåten som kan gjere jobben best, i andre tilfelle er det bil eller luftambulanse. Det er AMK-sentralane som til kvar tid gjer denne vurderinga, seier Guttorm Brattebø, avdelingsoverlege og avdelingssjef ved akuttmedisinsk avdeling ved Haukeland universitetssjukehus. Ambulansebåt Redningshelikopter 01 Ambulansehelikopter FØRDE 113 For dei fastbuande og ferierande i skjergarden i Ryfylke er ambulanse båten ein sentral del av det akutte beredskapstilbodet. Utan fastlandssamband finst det ofte ikkje alternativ for innbyggjarane i øysamfunnet når ulykka er ute. Då er det godt å kunne nytte havet som motorveg. Reddar mange liv. Eg tør ikkje å tenkje på kva som hadde skjedd om vi ikkje hadde vore her. Det er jo klart at det finst rednings helikopter og Sea King, men vi kan ferdast i nær allslags vêr og kan hjelpe også i situasjonar der helikoptera blir sette på bakken, seier Bjørn Terje Sjursen, skipper om bord på «Rygerdoktoren». Han har 35 års fartstid på ambulansebåten og er veteranen om bord. Saman med ambulansearbeidarane Ole Henrik Olsen og Alf Gerhard Kvia utgjer han beredskapsteamet denne veka. MS «Rygerdoktoren» er stasjonert på Judaberg i Finnøy kommune i Rogaland og dekkjer heile Ryfylke. Frå Suldal i nord, Kvitsøy i vest og Forsand i aust til Sandnes i sør. Vi er bindeleddet mellom øy og fastland og mellom fastland og fastland. Vi køyrer for eksempel strekninga Stavanger Tau på minutt. Tau-ferja tek 35 minutt på same strekninga. Når minutta tel, blir ferja ein flaskehals, og då er det godt å ha ambulansebåten. Andre gonger er det slik at vegen til sjøs er kortare enn på land, seier Olsen. Alltid på vakt. Ambulansebåten i Ryfylke er døgnbemanna, og teamet om bord er klar til å rykkje ut omgåande. Noko dei har gjort nær 300 gonger så langt i år. Det er tida frå vi får meldinga frå AMKsentralen, til vi er ute hos pasienten, som tel. Det er her vi må handle raskt og komme raskt til staden. Når vi først er komne fram til pasienten, har vi kunnskapen som skal til for å ta hand om situasjonen til pasienten kjem til sjukehus, seier Olsen. Ambulansebåten er bygd som eit flytande legekontor og har alt nødvendig beredskapsutstyr, inklusive hjartestartar og EKG. Dette har medført at tenesta har utvikla seg frå å vere ei transportteneste til å vere eit aktivt og viktig ledd i pasientbehandlinga. I tillegg til å vere ambulansebåt fungerer «Rygerdoktoren» som legevaktbåt for kommunane Kvitsøy, Rennesøy, Finnøy og Hjelmeland. Båten blir nokre gonger òg nytta som bistand ved søk og redning for politi, Hovudredningssentralen og brannetaten (01) Det er eit tøft liv her ute i Ryfylkebassenget. Det er mykje vêr og mindre ressursar som kan hjelpe. Det krev at vi gjer vårt yttarste når ulykka er ute, seier Ole Henrik Olsen, som er ambulansearbeidar om bord på «Rygerdoktoren». Så langt i år har dei rykt ut nær 300 gonger. (02 Ambulansebåten er ein del av beredskapstilbodet, som inkluderer både bil, båt og helikopter. Dei samarbeider og utfyller kvarandre på ein god måte. (03) Ei kvinne har fått akutte brystsmerter, og «Rygerdoktoren» har rykt ut for å hjelpe. I sjukestova om bord i båten blir ho passa godt på av ambulansearbeidar Ole Henrik Olsen. EKG-målinga viste at det ikkje var eit akutt hjarteinfarkt, men sjukehuset vil likevel ha kvinna inn til observasjon. 113 AMK-sentral Døgnambulanse Dagambulanse 113 BERGEN 113 HauGesund 113 stavanger 30 helse i vest helse i vest 31

17 Beredskap til sjøs Beredskap til sjøs Ingen arbeidsdagar er like. Vi er i beredskap 24/7 og aner ingenting om kva dagen eller natta kjem til å by på. Ole Henrik Olsen 01 Ingen arbeidsdagar er like. Vi er i beredskap 24/7 og aner ingenting om kva dagen eller natta kjem til å by på. Det kjekkaste er sjølvsagt når vi får vere med på fødslar. Ingenting er meir givande enn det. Då har eg stått med tårer i auga fleire gonger. Det er sterkt. Det er andre utfordringar her ute enn det det er på land. Det er meir vêr og færre ressursar som kan hjelpe, seier Olsen. Mange i same båt. Øybuarane i Ryfylke er ikkje i noka særstilling. Det finst mange slike øysamfunn lands kysten i Noreg. I nedslagsfeltet til Helse Vest sikrar sju ambulansebåtar at øyfolket og dei ferierande får eit tilsvarande godt beredskapstilbod som dei som bur på fastlandet. Det er nytta båt i samband med redningsarbeid i skjergarden gjennom alle tider. Først blei jordmor og lege frakta med robåt og seglbåt, så med motorbåt. Først på 1970-talet kom den første spesialbygde ambulansebåten i Ryfylkebassenget. Det var forgjengaren til «Rygerdoktoren», som då han sto ferdig i 2002, blei rekna som ein av dei mest avanserte ambulansebåtane i verda, fortel Olsen. Så går plutseleg alarmen. AMK-sentralen på Stavanger universitetssjukehus har fått melding om ei kvinne med akutte brystsmerter. Kvinna er på Sjernarøy, ei øy i Ryfylkebassenget utan fastlandssamband. Då er sjøvegen raskaste vegen til sjukehuset. På få minutt er mannskapet om bord på «Rygerdoktoren» klare. Dei gir full gass. Med 40 knop er fjorden kryssa på i underkant av 15 minutt. På Stjernarøy får dei pasienten raskt om bord i båten. Ole Henrik Olsen koplar rutinert til EKG-utstyret. Resultatet frå EKGmålinga går direkte til hjarteavdelinga på Stavanger universitetssjukehus. Der blir det raskt klart at det ikkje er eit på gåande infarkt. Sjukehuset vil likevel ha pasienten inn til overvaking. 40 minutt seinare legg «Rygerdoktoren» til kai i Stavanger. Der ventar sjukebilen for å ta pasienten det siste stykket fram til sjukehuset. Det er det beste med jobben. Å sjå at det går godt. Det er fint å sjå at det vi gjer, utgjer ein forskjell. Det er det som held oss gåande, seier Olsen. «Rygerdoktoren» legg frå kai. Ferda går tilbake til basen på Finnøy. Der ventar dei på nye oppdrag. Oppdrag som gjer livet litt tryggare for fastbuande og ferierande i Ryfylkebassenget når det røyner på. 02 (01) Ambulansebåten er utstyrt som eit flytande legekontor og har både hjartestartar og EKG. Tenesta har utvikla seg frå å vere ei transportteneste til å vere eit aktivt og viktig ledd i pasientbehandlinga. (02) MS «Rygerdoktoren» på full fart mellom nokre av dei mange øyene i Ryfylke. Båten har 40 knop som toppfart og bruker berre minutt frå hovudkvarteret på Judaberg i Finnøy til Stavanger sentrum. 32 helse i vest helse i vest 33

18 kosthald kosthald 10 gode råd for eit sunt kosthald Alt er lov men ikkje alltid! Kosthaldsekspert Marianne H. Wennersberg er ein tungvektar når det gjeld kunnskap om e rnæring. Ho meiner vi ofte hengjer oss for mykje opp i detaljane når det gjeld mat. Kjartan T. Melheim Haakon Nordvik og Getty Images Vi menneske er vanedyr. Visste du til dømes at kvar av oss i snitt har ti middagsrettar som vi rullerer på? Det er slikt Marianne H. Wennersberg veit alt om. Når vi ikkje klarer å nå dei måla vi set oss om vekt, trening og ernæring, handlar det som oftast om at vi ikkje klarer å endre på vanane våre, seier ho. Og det er ikkje nødvendigvis viljen det står på. Folk flest tykkjer dette med ernæring er forvirrande, seier Wennersberg. Noko som slett ikkje er så rart. For når det gjeld ernæring og kosthald, er det mange aktørar som ønskjer å vere med og påverke. Som forbrukar sit ein då gjerne i midten og lurer på kven det er ein eigentleg skal høyre på, fortel ho. Mangfald kan ofte vere av det gode, men det kan òg vere til hinder. Dette handlar 01 om korleis hjernen vår fungerer. Når vi menneske får for mykje å velje mellom, ja, då vel vi ofte ingenting, eller så grip vi til det gamle, vande, altså rutinen. Eg tykkjer mange hengjer seg for mykje opp i detaljar, slik som at brunost er usunt, at karbohydrat er fy-fy, og at ein bør pøse på med protein etter å ha trena. Sjølv er eg oppteken av at alt er lov når det gjeld ernæring, men ikkje alltid, seier Wennersberg. Som ernæringsfysiolog hjelper Marianne H. Wennersberg folk med å endre på kosthaldsvanane sine. Som oftast handlar det om å bryte med rutinen og ta steg for steg i rett retning. Ved å få hjelp til å velje og planleggje kva mat dei skal lage, er nemleg sjansen større for at dei klarer å nå måla dei har sett seg, seier ho. I snitt har vi nordmenn ti middags rettar som vi rullerer på. Marianne H. Wennersberg Et minst fem porsjonar grønsaker, bær og frukt kvar dag. Halvparten bør vere grønsaker. Et grove kornprodukt kvar dag. La magre meieriprodukt vere ein del av det daglege kosthaldet. Et fisk til middag to til tre gonger i veka. Bruk også gjerne fisk som pålegg. Vel magert kjøt og magre kjøtprodukt. Avgrens inntaket av foredla kjøtprodukt og raudt kjøt. Vel matoljar, flytande margarin og mjuk margarin framfor hard margarin og smør. Vel matvarer med lite salt, og avgrens bruken av salt i matlaging og på maten. Unngå mat og drikke med mykje sukker til kvardags. Vel vatn som tørstedrikk. Ha god balanse mellom kor mykje energi du får i deg gjennom mat og drikke, og kor mykje du forbruker gjennom aktivitet. Kjelde: Helsedirektoratet (01-04) Ønskjer du eit sunt kosthald er det viktig å ete variert. Mykje frukt og grønt, grove kornprodukt og fisk er bra for helsa. Hugs at alt er lov, men ikkje alltid! (05) Ernæringsekspert Marianne H. Wennersberg hjelper folk med å endre på kosthaldsvanane sine. Som oftast handlar det om å bryte med rutinen og ta steg for steg i rett retning. 34 helse i vest helse i vest 35

19 dagkirurgi dagkirurgi NYE OPERASJONSSTOVER Inn og ut på dagen Stadig fleire pasientar blir opererte og skrivne ut på éin og same dag. Dagkirurgi sørgjer ikkje berre for at pasienten kjem fort heim, behandlinga reduserer òg ventetida i helsekøen og minskar risikoen for å bli påført sjukehusinfeksjonar. Hausten 2013 stod 10 flunkande nye operasjonsstover, 25 oppvakningsplassar og topp moderne medisinsk utstyr klar i andre etasje på Sentralblokka. Noko av det medisinske utstyret på operasjonsstovene er så moderne at berre to tre andre stader i verda kan vise til det same. Prosjektet, som har hatt ein prislapp på 380 millionar kroner, er ikkje det dyraste, men noko av det mest kompliserte sjukehuset har bygd nokon gong. Dei nye stovene skal etter planen vere med på å auke operasjonskapasiteten ved kirurgisk serviceklinikk med nærmare 30 prosent. Anette Hellstrøm Øyvind Blom og Magnes Sandens A nette Marie Pettersen låser døra til huset sitt. Ho er på veg til Haukeland universitetssjukehus. Den siste veka har ho brukt til å førebu seg. Det er jo ikkje kvar dag ein blir operert. Ho er første pasient for dagen. Endeleg skal ho fjerne delar av skjoldbruskkjertelen, ein struma, som har vore så plagsam. Eg skal heldigvis ikkje vere lenge vekke, seier Pettersen. Dagkirurgi betyr at pasienten møter opp, blir operert og deretter skriven ut frå sjukehuset på éin og same dag. Hos oss går alle pasientane inn i operasjons salen sjølve. Dei blir ikkje køyrde i seng eller stol. Vi behandlar dei ikkje som om dei er sjuke. Det er dette som er poenget med dagkirurgi, forklarar Ryan Villacarillo Pangilinan, seksjonsleiar ved dagkirurgisk seksjon ved Haukeland universitetssjukehus. Kraftig auke. Mens berre prosent av alle planlagde inngrep i Noreg blei gjorde dagkirurgisk tidleg på 1990-talet, viser tal dei siste åra at denne delen har auka til over 60 prosent. I 1994 opererte dagkirurgisk seksjon ved Haukeland universitets sjukehus i overkant av eitt tusen pasientar. På berre dei første fire månadene i år var dette talet nesten nådd. Det ser ut til at 2014 blir eit rekordår. Utviklinga er først og fremst eit resultat av teknologisk framgang, både for anestesi og kirurgi, men òg av at helsevesenet har hatt fokus på å arbeide meir effektivt og redusere kostnadar, seier Pangilinan. Han forklarer vidare at effektiviteten på ingen måte har gått utover kvaliteten eller pasienttryggleiken. Tryggleiken ved moderne dagkirurgi er særs høg. Pasientane skal varetakast både før, under og etter operasjonen. Vi er sikre på at det er god kvalitet i det vi leverer, seier han. Glad for å reise heim. Anette Marie er klar til å reise heim. Operasjonen var vellykka. Skjoldbruskkjertelen er no halvert, strumaen er borte, og ho kan puste letta ut. Det var ikkje noko å grue seg til. Det er utruleg godt å komme heim så raskt. Tenk så heldig eg er som slepp å bruke mykje tid på sjukehus. Det viser kor langt vi har komme i utviklinga, seier ho. 01 Dagkirurgi på Haukeland Ortopedi: kikholskirurgi av ankel, kne, olboge, handledd og skulder, operasjon av korsband, pluss ein del små inngrep som må gjerast i narkose Plastikk kirurgi: reduksjon av bryst (medisinsk indikasjon), rekonstruksjon av bryst med protese, leppekorreksjon på leppe/kjeve/ gane på barn, operasjon av øyre på barn med medfødt misdanning, handkirurgi, seneskade, nerveskade Endokrin: struma og brystkreft Gastro: fjerning av galle, brokk, operasjon av trong forhud, testiklar som ikkje har komne ned i pungen på barn, mindre analinngrep Urologi: steinknusing (01) Ryan Villacarillo Pangilinan, seksjonsleiar ved dagkirurgisk seksjon ved Haukeland universitetssjukehus. (02) Berre prosent av alle planlagde inngrep i Noreg blei gjorde dagkirurgisk tidleg på 1990-talet. No blir over 60 prosent av inngrepa gjorde på denne måten. (03) Anette Marie Pettersen er klar til å reise heim. Operasjonen var vellykka. Ho er glad ho slepp å vere mange døgn på sjukehuset. tips til deg som skal til dagkirurgi 1 Lær deg på førehand mest mogleg om operasjonen du skal gjennom. Som regel vil sjukehuset sende deg ein informasjonsbrosjyre om inngrepet du skal gjennom. Les den. Her finn du sannsynlegvis svar på mange av spørsmåla du har. 2 Det er vanleg å ha ein samtale med kirurgen som skal utføre inngrepet, før operasjonen. Om det framleis er ting du lurer på, skal du ikkje nøle med å spørje. 3 Dersom du gruar deg til operasjonen, kan det hjelpe å snakke med andre som har vore gjennom ein liknande operasjon tidlegare. 4 I mange tilfelle bør du ikkje køyre bil før 24 timar etter operasjonen. Det gjer at du kanskje må organisere alternativ transport til og frå sjukehuset på førehand. 36 helse i vest helse i vest 37

20 notisar notisar Kvifor græt vi? Blir vi emosjonelt påverka, så kjem ofte tårene. Men kvifor? Tårer blir skilde ut frå tårekjertelen ved auget. Tårer er saltvatn med fleire ulike enzym og antistoff som skal hindre at bakteriar, pollen og anna smuss kjem inn på sjølve auget. I tillegg hindrar tårevæska at hornhinna tørkar ut. Når vi græt, produserer vi meir tårevæske enn det som er nødvendig for å halde auga passe fuktige. Forskarane veit framleis ikkje alt om det som skjer i hjernen når vi bryt ut i gråt, men meldinga om å gråte kjem frå området hypotalamus i hjernen. Det styrer mange av kroppsfunksjonane vi ikkje har kontroll over, slik som hjarteslag og fordøyelse. Og altså frislepp av tårene. Kaffi, sunt eller usunt? Du veit sikkert at kaffi og koffein kan påverke oss til å bli meir vakne, men visste du at kaffi òg inneheld store mengder antioksidantar? Antioksidantar er veldig helsebringande, seier Henriette Santi, klinisk ernæringsfysiolog ved Haukeland universitetssjukehus. Kaffi er forbunde med lågare risiko for å utvikle type 2-diabetes og Parkinsons sjukdom, blodpropp og hjernebløding, og skal òg ha gunstig effekt på Alzheimers og depresjon. Gravide og dei som får i seg lite kalsium gjennom kosten, bør derimot avgrense inntaket. Dessutan kjem det an på korleis kaffien blir laga. Filterkaffi er den sunnaste varianten fordi dei ugunstige stoffa sit igjen i filteret under brygginga. Den kliniske ernæringsfysiologen konkluderer likevel med at kaffi er sunt for dei fleste av oss, men alt med måte. For meg er kaffi først og fremst sunt for sjela, og 3 4 koppar om dagen nyt eg med godt samvit. Foto corbis Foto thinkstock Allergi frå farleg til plagsamt Kløe. Snørr. Tårer. Utslett. Opphovning. Diaré. Allergi er plagsamt og i nokre tilfelle farleg. Allergi er sjeldan livstrugande, men folk som har for eksempel nøtteallergi eller allergi mot bier eller veps, bør unngå kontakt med desse. Blir dei eksponerte, kan dei mellom anna få akutte og alvorlege pusteproblem. Heldigvis er dei fleste med slike allergiar klar over faren og unngår eksponering. Langt fleire av oss har allergiar av den meir ufarlege, men plagsame typen som pollenallergi (for eksempel mot timotei, burot eller bjørk), dyreallergi eller støvmiddellergi. Også her gjeld det i første rekkje å unngå kontakt med stoffa. Behandling skjer normalt hos fastlege, i nokre tilfelle i spesialisthelse tenesta, og blir utført med kortison- eller antihistaminpreparat i form av tablettar, nasespray, augedropar eller hudsalve. I enkelte tilfelle er det nødvendig med allergi vaksinasjon over ein periode på tre til fem år. Foto thinkstock Er det farleg å Svelgje tyggis? Det finst mange mytar rundt kva som skjer når du svelgjer ein tyggegummi. Den vanlegaste er nok at tyggisen blir liggjande i magen i sju år. Men stemmer eigentleg dette? Enkelt forklart: Som næring generelt blir tyggegummien frakta gjennom fordøyings systemet ditt og ut med avføringa. Å svelgje tyggegummi er derfor ganske harmlaust og uproblematisk. Du treng med andre ord ikkje vere engsteleg for at tyggegummien skal klistre seg fast på innsida av magesekken din, eller at han blir verande i magen i årevis. Du kan likevel bli oppblåst av å tyggje mykje tyggegummi, då sukkerfrie produkt kan innehalde kunstige søtingsmiddel som somme reagerer på. 3-4 koppar kaffi kan du nyte med godt samvit. Foto svein lunde Krystallsjuke eller virus på balansenerven? Det finst to typar sjukdommar som begge kan gjere deg svimmel og kvalm: krystallsjuka og virus på balansenerven. Mens krystallsjuka er ei ufarleg, men ubehageleg form for svimmelheit som ikkje varer i meir enn 30 sekund, er virus på balansenerven eit resultat av ein virusinfeksjon og kan føre til at ein blir sjukmeld i fleire veker. Virus på balansenerven må behandlast med medisinar og balansetrening. Krystallsjuka rammar fleire og blir behandla med eigentrening, seier Jörg Törpel, avdelingssjef ved øyre-nase-hals-avdelinga ved Stavanger universitetssjukehus. Foto thinkstock Slik får du perfekt avføring Det du et, har mykje å seie for korleis magen din fungerer, seier ernæringskoordinator Mari Helene Kårstad. Kårstad, som jobbar ved avdeling for klinisk ernæring på Haukeland universitetssjukehus, forklarer at fiberrike matvarer gir gode levekår for tarmbakteriar, og at det er nøkkelen til ein tarm som gir mjuk og fin avføring. I praksis er det lurt å få i seg ei blanding av alle fibertypar, og det gjer du med å bruke grove kornprodukt og mykje frukt og grønt, seier ho. Vi kan dele fiber inn i to typar: Løyseleg fiber er det mykje av i frukt, grønsaker, belgfrukter, havre, rug, soya, linser, bær, gulrøter og potet. Denne typen fiber fungerer som næring for tarm bakteriane, som igjen sørgjer for at tarmen fungerer godt. Uløyseleg fiber finst mest i grove kornprodukt og grønsaker. Denne typen fiber er ikkje «bakteriemat», men gir volum til tarm innhaldet ved at fiberen held på væske så lenge det er nok væske i tarmen. Et du mat med mykje kli, er det viktig å drikke rikeleg. Tips til fiberrike rettar finn du på frukt.no. 38 helse i vest helse i vest 39