Lita handbok i mjølkeproduksjon med SKIFTEBEITING

Transkript

1 1 Av Astrid Johansen og Mats Höglind, Januar 2003 Lita handbok i mjølkeproduksjon med SKIFTEBEITING Introduksjon I denne handboka vil ein finne bakgrunnsstoff og praktiske råd om planlegging og gjennomføring av mjølkeproduksjon i eit skiftebeitesystem. Den faglege bakgrunnen er dels basert på norske forsøk og erfaringar, men også på resultat frå andre land der beiting har ei lengre og meir kontinuerleg historie enn hjå oss. Målet er at innhaldet i boka vert fornya, kanskje også utvida, etter kvart som ein får ny og utvida kunnskap. Innhald: Er beiting bryet verd? s. 2 Plantevekst Vekstkurve for beiteplanter s. 4 Veksten varierar gjennom sesongen s. 7 Gjødsling, vatning og botanisk samansetjing påverkar veksten s. 9 Skiftebeiting som beitemetode s. 10 Næringsverdien av beitegrøde s. 14 Kor mykje êt kua på beite? s. 16 Må dyra vere ute heile døgnet? s. 22 Planlegging og gjennomføring av skiftebeiting Kor lang er beitesesongen? s. 24 Inndeling av sesongen etter grasveksten s. 26 Kor stort areal skal dyra ha? s. 27 Korleis måle grashøgda? s. 30 Når skal eg flytte dyra til neste skifte? s. 33 Kontroll av beiteopptaket? s. 37 Kor mykje kraftfôr skal eg gje? s. 38 Kor mykje og ofte skal eg gjødsle? s. 39

2 2 Er beiting bryet verd? Knapt noko anna fôr kan konkurrere med beite i pris (Tabell 1), og ved rett stell og bruk av beite, kan ein få fram eit fôr med høg næringsverdi. Dette gjev grunnlag for eit høgt fôropptak og høg mjølkeproduksjon, sjølv med lågt forbruk av kraftfôr. Beiting v/mære Landbruksskole, Foto: A.Johansen Auka bruk av beite kan difor vere eit godt tiltak for å redusere kostnadene og auke innteninga. Reduserte kostnader og høve til å auke innteninga er for mange gode nok argument for å produsere mjølk på beite. Men det er også andre forhold som kan vere avgjerande. Mange var skeptiske til kravet om at storfe på bås skulle ut i minst åtte veker om sommaren. Urolege dyr, større arealbehov, og ekstra arbeid var argument som vart brukt mot beite som driftsform. Erfaringane har synt at problemet med urolege dyr er lite såframt tilgangen på mat er tilstrekkeleg. Når den første gleda over vårsola har lagt seg, daglege rutinar er innarbeidd og dyra har funne sin plass på den sosiale rangstigen, er inntrykket at dyr på beite er veltilpassa og rolege. Vidare har mange undersøkingar synt at beiting har positiv innverknad på dyras helse, både på kort og lang sikt. I Stortingsmelding nr 12 "Om dyrehald og dyrevern" er det lagt stor vekt på at husdyra i størst mogleg grad skal få utøve sin naturlege åtferd. Såleis vert det foreslått at lova om uteliv for storfe skal gjelde både for dyr som til vanleg står på bås og for dyr som går i lausdrift.

3 3 Tabell 1. Variable og faste kostnader for ulike typar grovfôr (Kjelde: H.Stavrum, Stjørdal og omegn forsøksring). Surfôr frå Grasfôring Beite silo inne Fulldyrka Kulturbeite Nettoavling, FEm/daa Variable kostnader, kr per daa Variable kostnader, kr per FEm 0,54 0,38 0,61 0,58 Mekaniseringskostnader og andre 1,0-3,0 1,0-3,0?? faste kostnader SUM kostnader 1,54-3,0 1,38-3,38 0,61-? 0,58-0,? Som fylgje av bruksnedlegging og strukturrasjonalisering er tilgangen på grovfôrareal i dag jamt over god. Der grovfôrareala har liten alternativ verdi vil auka satsing på beite vere god ressursutnytting. Verdien av eit ope kulturlandskap med høgt biologisk mangfald vert i stadig sterkare grad framheva av styresmakter, turistar og "mannen i gata". Beiting er eitt av dei viktigaste tiltaka for å hindre attgroing av landskapet. Erfaringane syner dessutan at beiting er mindre arbeidskrevjande enn frykta. "Ferie" frå tungt fysisk arbeid i fjøset med utfôring og reinhald er for mange viktigare enn at arbeid med gjerding blir ei ekstra belastning under våronna. Alt i alt er det difor grunnlag for å hevde at beiting er bryet verd, både for dyr, gardbrukar og samfunn.

4 4 Plantevekst For å kunne utnytte beitet på beste måte er det viktig å forstå korleis beitegrøda veks og reagerar på beiting. Vekstkurve for beiteplanter Plantene får den energien dei treng for å vekse frå sola, via fotosyntesa som går føre seg i dei grøne blada. Plantene omdannar umiddelbart denne energien til karbohydrat som dei anten straks kan bruke til vekst, eller lagre for seinare bruk. Veksten er liten så lenge plantene er små (ved vekststart om våren eller etter avbeiting). Når ei plante har få grøne blad, må ho kunne bruke karbohydratreservar som energikjelde. Etter kvart som blada vert større, aukar fotosyntesa og vekstraten. Dei fleste beiteplantene har maksimal vekstrate i stengelstrekningsfasen, så framt ikkje andre faktorar hemmar veksten. Etter skyting minkar vekstraten, og mesteparten av energien vert brukt til produksjon av blomster og frø (Figur 1). Kvaliteten på fôret blir dårlegare etter kvart som plantene vert eldre. Det er fordi plantene blir større og får meir stenglar, blada begynner å visne, og ein større del av tørrstoffet og næringsstoffa blir bundne til ikkje-fordøyelege komponentar (til dømes lignin). Di høgare del ufordøyelege fiber i beitegrøda, dess lågare fôreiningskonsentrasjon (FEm per kg tørrstoff).

5 5 Kvalitet Avling Beste tidspunkt for beiting Tidleg vår el. nettopp beita -lite fotosyntetisk aktivitet -bruk av energireservar -svak vekst Sterk vegetativ vekst -stor fotosynt.aktivitet -fornying av energireservar -rask vekst Blomstring og frøsetjing -fotosyneseaktiviteten redusert grunna skygging -energi brukast til produksjon av blomster og frø -sakte vekst Stengelstrekning - stor fotosynt. aktivitet - akkumulering av energireserver - meget rask vekst Figur 1. Vekstkurve for eng og beitevekstar. Syner plantar i vegetativ og reproduktiv vekst, sigmoid vekstkurve for avling og omvendt kurve for kvalitet.

6 6 For å lykkast med beitinga, må ein finne det optimale tidspunktet med omsyn til både avling og kvalitet. Det går fram av Figur 1 at det beste tidspunktet for beiting er i seint vegetativt stadium (berre blad, ingen strekte skott) eller tidlig strekningsfase (kan kjenne første noden på stengelen, men før skyting). På dette tidspunktet har planta hatt tid til å byggje opp nok energireservar og vekstpunktet sit nede ved bakken, godt verna mot beiting. Alt i alt sikrar dette ein rask gjenvekst. I tillegg er både avling og kvalitet høg. Med tidlegare avbeiting vert avlinga låg og plantene har ikkje fått nok tid til å byggje opp karbohydratreservar. Gjenveksten vert dermed sein, og redusert. De vil også kunne redusere overvintringsevna til plantene. Når planta er i reproduktivt stadium (strekte skott med blomster/blomster på vei) sit vekstpunktet i toppen og er dermed svært utsett for beting. Før gjenveksten kan ta til etter dette, må det utviklast nye vekstpunkt for å erstatte dei som er fjerna. Det gjer at gjenveksten er seinare for gras som vert beita i reproduktivt stadium enn for gras som vert beita i vegetativt stadium (Figur 2). Eit viktig mål vert difor å hindre at plante strekkjer strå om våren. I praksis løyser ein dette ved å sleppe dyra tidleg på beite og beite nokså intenst i starten. Samtidig som strekkingsveksten vert unngått, vert vekstraten halde noko attende i ei tid då den elles kan verte for stor (sjå neste avsnitt). Beiting er ikkje skadeleg for plantene. Faktisk kan beiting stimulere veksten, fordi gamle og daude blad ikkje lenger skygger for unge blad. Dei fleste grasartane og sortane som inngår i våre beitefrøblandingar er godt tilpassa eit skiftebeitesystem der dei får tid til kvile og oppbygging av energireservar mellom kvar avbeiting. Kvitkløver og fleirårig raigras toler både skiftebeiting og kontinuerleg beiting godt.

7 7 400 TS-avling (kg/daa) Tid etter beiting (dager) vegetativ stadium (bladstadium) reproduktiv stadium (skyting-blomstring) Figur 2. Gjenvekst etter tidleg beiting (i vegetativt stadium) og sein beiting (i reproduktivt stadium) (eksempel fra timoteieng, Bonesmo, 1999) Veksten varierar gjennom sesongen Tidleg om våren set temperaturen i luft og jord grense for vekstraten. Etter kvart som temperaturen stig, aukar vekstraten (Figur 3). Som før nemnt er den maksimal når plantene skyt stenglar, men før blomstring. På flatlandet i Sør-Norge vil dette vere i månadskiftet mai juni. Tilveksten kan då vere dobbelt så stor som på seinsommaren. Om hausten minkar tilveksten i takt med at dagane blir kortare og temperaturen lågare. Generelt vil vekstraten auke raskare fram mot maksium i område med kort vekstsesong (til dømes fjellstrøka), enn i område med lang vekstsesong. Sein

8 8 vekststart og raskt aukande daglengd gir ein raskare oppgang og ofte høgare maksimal vekstrate i Nord-Norge samanlikna med sørlege landsdelar. Tilvekst, kg TS/daa/dag 10 9 Gras 8 Kvitkløver/gras mar apr jun aug sep nov Vår Haust Figur 3. Typiske vekstkurver for grasbeite og kløverrike beite. Medan tilveksten på graset varierer gjennom sesongen, er dyra sitt fôrbehov relativt stabilt. Det er difor ein vanleg situasjon at graset vekst for fort, og at det vert for mykje gras på forsommaren. Seinare i sesongen er gjerne problemet det motsette. Å løyse dette problemet er den mest avgjerande utfordringa ein står ovanfor dersom ein skal lykkast med mjølkeproduksjon på beite. Det viktigaste tiltaket er å tilpassa arealet slik at ein har like mykje gras tilgjengeleg per dyr gjennom heile sesongen. Eit stykke på veg kan ein likevel påverke vekstkurva, mellom anna ved tidleg og intens avbeiting om våren, og ved å sikre at plantene får tid nok til å byggje opp energireservar før avbeitinga tar til i seinare beiterunder (Sjå avsnitta ovanfor).

9 9 Gjødsling, vatning og artssamansetjing påverkar veksten Jamn fordeling av nitrogengjødslinga mellom beiterundane vil også vere med på å jamne ut den sesongmessige variasjonen i palnteveksten. Det same kan ein opppnå med vatning dersom det er tørke. Den botaniske samansetjinga har også innverknad på kor rask og kor stor tilveksten er i ulike delar av sesongen. Kvitkløver veks oftast jamnare enn gras gjennom sesongen. Difor vil beite med mykje kvitkløver ha ei flatare vekstkurve enn eit grasdominert beite (Figur 3). Mål: 100 % grøne blad gjennom heile sesongen Dette oppnår ein ved: Tidleg beiteslepp og balanse mellom vekstrate, talet på dyr og beiteareal våren Jamn fordeling av N-gjødsel mellom beiterundane Fjerning av stenglar/gamalt gras ved behov, ved bruk av beitepussar eller etterbeitarar

10 10 Skiftebeiting som beitemetode Det er mange måtar å organisera beitinga på. Dyra kan vere på beite dag og natt, eller berre deler av døgnet. Vidare kan dyra gå på eitt stort skifte/areal heile beiteperioden (kontinuerleg beiting), eller ein kan dele beitearealet i ulike skifte og veksle mellom desse (skiftebeiting). Skiftebeiting (rotasjonsbeiting) er ein intensiv beitemetode, som gir god arealutnytting og gjer det lettare å styre planteveksten samanlikna med andre beitemetodar. Til gjengjeld er skiftebeiting meir arbeidskrevjande med omsyn til gjerding, pussing og gjødsling enn til dømes kontinuerleg beiting. Den viktigaste fordelen med denne metoden framfor andre er at det er lettare å styre grasveksten. Graset får kvile Ved skiftebeiting vert beitearealet inndelt i fleire skifte som dyra blir flytta mellom. Dyra er på kvart skifte i kort tid, frå 12 timar til 2-3 dagar. Med denne beitemåten får graset kvile og tid til gjenvekst mellom kvar avbeiting. Kyrne får dermed "langt" gras samanlikna med det dei får ved kontinuerleg beiting. Fordi graset ved skiftebeiting er høgare når dyra beiter, vil opptaket av gras bli større for kvart bitt dyra tar, og dei treng færre bitt og kortare beitetid for å dekke fôrbehovet. På den andre sida får ein ikkje den kraftige buskinga og den tette grassvoren som ved kontinuerleg beiting. Det er såleis ikkje grunnlag for å hevde at mjølkeavdråtten vert høgare med denne metoden enn med regulert kontinuerleg beiting. Tilgjengeleg grasmengd og graskvalitet betyr altså meir enn beitessystemet.

11 11 Mange skifte - kort beitetid - jamn kvalitet og avdrått Kor lenge dyra skal gå på kvart skifte vil avhenge av planteveksten, ikkje av eit fastlåst skjema. I utgangspunktet bør graset vere cm når dyra vert sleppt på eit nytt skifte, om våren noko mindre (8-10 cm). Om våren går det knapt meir enn 1-2 veker etter avbeiting før graset har nådd denne høgda. I periodar med tørke og utover sommaren når grasveksten minkar, trengst ei kviletid på 3-4 veker. Ideelt sett bør ein ha mange skifte fordi dyra då er kort tid på kvart skifte. Det gir mindre variasjon i beitetilbod og beitekvalitet enn når dyra går lenge på kvart skifte. Går dyra meir enn 3 dagar på same skiftet vil det også gå ut over mjølkeavdråtten (Figur 4). Med 2-3 dagar på kvart skifte trengst minst 6-8 skifte for at kviletida skal bli 3-4 veker. Talet på skifte kan gjerne vere mindre om våren (3-4) og meir om hausten (8-12). Stripebeiting er i prinsippet ei form for skiftebeiting. Dyra får tilgang til nytt gras ein eller fleire gonger kvar dag. Dette skjer ved at ein har eit flyttbart gjerde for å dele skifta opp i mindre rasjonar. Som regel vil ein la dyra få tilgang både på det nye og det "gamle" Stripebeiting. Illustrasjonsfoto (A.Johansen) arealet. Metoden gjev dyra ei konstant forsyning med gras og det blir liten variasjon i graskvaliteten. Dette er ein intensiv beitemetode og gjev også god utnytting av beitearealet. Dyra kan derimot bli litt urolege sidan dei berre har eit lite stykke å beite på. Også ved stripebeiting kan ein nytte etterbeitarar.

12 12 Stripebeiting kan nyttast i kombinasjon med vanleg skiftebeiting og er særleg aktuelt for å styre beitinga når det er mangel eller overskott på gras. Metoden gjev meir arbeid enn vanleg skiftebeiting fordi ein dagleg må flytte/sette opp gjerder. Beiteopptak, kg org.stoff kg Mjølk kg per ku per dag Skifte A Skifte B Dag 1 Dag 2 Dag 3 Dag 4 Dag 1 Dag 2 Dag 3 Dag 4 Figur 4. Døme på beiteopptak og mjølkeavdrått ved skiftebeiting

13 13 Pussing Ved skiftebeiting vil det vere naudsynt å pusse beita med jamne mellomrom (1-3 gonger i løpet av sesongen). Med beitepussar går dette arbeidet raskt og enkelt, og vanlegvis treng ein ikkje å fjerne graset som vert pussa av. Så framt pussinga vert gjennomført rett etter at dyra er flytta, treng ikkje kviletida vere lenger enn utan pussing. Ved å ha lågtytande kyr, gjeldkyr, kviger, ungdyr eller sau som følgjer etter dei mest høgtytande kyrne får ein betre arealutnytting. På den andre sida tar det lengre tid før kvart skifte er ferdigbeita. Derfor må talet på skifte vere høgare når ein nyttar etterbeitarar slik at kviletida ikkje skal verte for kort. Illustrasjonsfoto (Kjelde: AK Rønning Maskin)

14 14 Næringsverdien av beitegrøde Næringsverdien av beitegrøde er oftast høgare enn næringsverdien av gras som vert hausta for konservering eller direktefôring, sjølv når det vert hausta på same utviklingstrinn. Dette er fordi dyra kan plukke dei mest næringsrike plantedelane. Som ein tommelfingerregel kan ein rekne at 1 kg beitetørrstoff gir 1 FEm Dersom ein greier å gjennomføre avbeitinga kontrollert, slik at plantehøgda er om lag 15 cm når beitinga startar på eit nytt skifte og ein syter for at beita vert pussa med jamne mellomrom, vil næringsverdien av beitegrøda halde seg godt oppe gjennom heile sesongen. Den botaniske samansetjinga (med unnatak av beite med mykje kløver) har også relativt lite å seie dersom beiting, stell og gjødsling vert gjennomført slik det er tilrådd. På bakgrunn av verdiar som går fram av Fôrtabellen ( har vi i Tabell 2 sett opp retningsgjevande tal for endringar i energi- og proteinverdi gjennom sesongen. På beite med mykje kløver bør ein rekne noko høgare proteinverdiar. Omlag 100 g AAT per kg TS og 75 g PBV er retningsgjevande tal for eng med 30% kløver. Dersom beitinga vert gjennomført når beitegrøda er høgare enn 20 cm må ein rekne med lågare næringsverdiar enn det som er oppgitt her. På same vis må ein bruke lågare proteinverdi dersom beita ikkje vert gjødsla etter kvar avbeiting. Det vert no arbeidd med å få fram nye og fleire tal for næringsverdien av beitegrøde.

15 15 Tabell 2. Energi- og proteinverdi av beitegrøde i 15 cm beitehøgde i ulike periodar av beitesesongen. Verdiane føreset lite eller moderat innhald av kløver. Vår Forsommar Seinsommar Haust FEm per kg TS 1,05 1,00 0,95 0,90 g AAT per kg TS g PBV per kg TS Foto: A.Johansen

16 16 Kor mykje êt kua på beite? Spørsmålet har ikkje eitt enkelt svar. Ei rekke forhold ved dyret sjølv, beitet og ytre miljøfaktorar påverkar kor mange bitt ho tar og kor lenge ho beiter. Vi skal her sette fokus på dei viktigaste forholda. Dyret sjølv I norske forsøk har ein hjå enkelte individ målt dagleg beiteopptak til meir enn 20 kg tørrstoff, eller meir enn 3,5 kg tørrstoff per kilo levandevekt. På same tid og på same beite har andre individ tatt opp mindre enn 8 kg beitetørrstoff per dag. Kua sin avdrått og storleik betyr mykje for beiteopptaket. I første del av laktasjonen kan ein rekne at beiteopptaket aukar med 0,25-0,35 kg tørrstoff for kvart kilo ekstra med mjølk over 10 kg. Tilsvarande aukar beitopptaket med om lag 0,5 kg tørrstoff for kvart 50. kg levandevekta aukar. Dagleg beiteopptak på FEm vert rekna som middels, over 15 FEm som høgt. Beitet Fôropptaket vert påverka av smaken av beiteplantene. Blant grasslaga vert raigras rekna som meir smakeleg enn timotei og engsvingel som igjen er meir smakelege enn engrapp. Engkvein og raudsvingel vert rekna som lite smakelege artar. Med innslag av kvitkløver i beitet har dyra som regel høgare beiteopptak enn dei har på reine grasbeite.

17 17 Mest betyr likevel tilgangen på gras. Generelt aukar opptaket med auka tilgang på gras heilt til det er så mykje gras at dyra ikkje greier å ete meir. Då er det ikkje lenger tilgangen på gras, men kapasiteten dyret sjølv har til å ta opp fôr som avgrensar beiteopptaket. Beitetilbodet på eit skifte gjev uttrykk for kor mykje gras som er tilgjengeleg per ku og tidseining (Kg TS/ku/dag, eventuelt FEm/ku/dag) og er ein funksjon av avling og areal i høve til kutal og beitetid: Beitetilbo ( Avling Areal ) d = ( Kutal Beitedagar ) I forsøk som Planteforsk har gjennomført på raigrasdominerte kulturbeiter ved Åna Kretsfengsel i Rogaland har beiteopptaket auka sterkt med aukande beitetilbod opp til FEm/ku/dag (Figur 5). Ved å auke tilbodet ut over dette har ein fått avtakande meirutbytte, truleg fordi opptaket har nærma seg kapasiteten dyra har til å ta opp fôr. Resultata er i godt samsvar med resultat frå liknande forsøk på engrappdominerte beiter ved Noregs landbrukshøgskole, Ås og ved Sveriges Lantbruksuniversitet i Uppsala. Både norske og utanlandske forsøk har synt at beitetilbodet må vere 30-40% større enn det planlagte opptaket dersom ein ønskjer at dyra skal ha eit høgt beiteopptak. For at ei ku skal kunne ête 15 FEm eller meir per dag, må ho altså få tilgang på minst 20 FEm.

18 18 At tilbodet må vere så mykje høgare enn det planlagde beiteopptaket heng saman med at graset må ha ei viss høgde etter beitinga (sjå neste avsnitt) og at noko gras vert trampa ned og vraka på same måte som gras rundt gjødselrukene. 15 Beiteopptak, kg ts/ku Beitetilbod, kg ts/ku Figur 5. Samanheng mellom beitetilbod og beiteopptak (Höglind og Johansen 2002). Dersom beitetilbodet er stort ved at dyra får tilgang på eit stort areal med lite gras per dekar, kan likevel beiteopptaket bli lågt. Høgda på graset har stor innverknad på opptaket til kyrne, fordi det verkar inn på kor mykje gras dyra får i seg for kvar munnfull/bitt. Når graset er høgt blir munnfullane store og det trengst færre bitt og kortare beitetid, enn når graset er kort og munnfullane små. Når graset er kort må kua auke talet på bitt og total beitetid for å oppnå same opptak som når graset er høgt. Dette vil ho ofte ikkje greie heilt ut, fordi ho også treng tid til drøvtygging, inntak av kraftfôr, mjølking, vandring og kvile. Dette kan forklare den sterke samanhengen mellom grashøgde ved beitestart og opptaket av beitegras i forsøk gjennomført ved Åna Kretsfengsel (Figur 6). Opptaket

19 19 auka med om lag 1,4 kg tørrstoff for kvar cm auke i grashøgde frå 6 til 12 cm (målt med grashøgdemålar). I svenske forsøk på engrappbeite har ein fått noko mindre utslag ved å auke grashøgda; 0,9 kg tørrstoff for kvar cm. At auken var større på Åna enn i dei svenske forsøka, kan truleg ha samanheng med at raigrasbestandet var tettare enn engrappbestandet. Eit tett beite inneheld meir tørrstoff per cm grashøgde enn eit mindre tett beite. 15 Beiteopptak, kg ts/ku Grashøgde, cm Figur 6. Samanheng mellom grashøgde og beiteopptak (Höglind og Johansen 2000). Av forsøka går det fram at grashøgda ikkje bør vere lågare cm når dyra blir sleppt på nytt skifte, dersom ein ønskjer maksimalt beiteopptak. Graset bør heller ikkje vere høgare enn 20 cm ved beitestart. Når graset blir for høgt, blir det grovt, kvaliteten og smaken dårlegare og opptaket går ned. Etter kvart som grastilbodet på beitet minkar går opptaket av beitegrøde ned. Difor må dyra ikkje beite for lenge på det same skiftet. Ved skiftebeiting bør ikkje grashøgda kome under 6-8 cm før ein flytter dyra. Om våren kan ein likevel tilrå lågare høgde både ved start og slutt av beitinga. Dette vil redusere beiteopptaket litt, men det kan vere med på sikra at

20 20 graset ikkje får høve til å vekse seg for langt slik at det set frøstenglar, noko som raskt gir dårlegare kvalitet på beitegrøda. Tildeling av kraftfôr Kapasiteten hjå eit dyr til å ta opp tørrstoff er avgrensa. Ved å gje kraftfôr vil derfor beiteopptaket verte mindre enn om dyret får tilgang berre på beite. Utbytingseffekten (også kalla substitusjonseffekt og fortrengingseffekt) av kraftfôret fortel kor mykje beiteopptaket vert redusert av å gje 1 kg kraftfôr ekstra. Utbytingseffekten vil oftast auke med stigande mjølkeavdrått, næringsverdi av beitegrøda og kraftfôrnivå. Avhengig av desse faktorane har ein i norske og utanlandske forsøk funne at utbytingseffekten på beite varierar frå 0,5 til om lag 1,0. For høgtytande kyr og på godt beite kan ein rekne at utbytingseffekten er om lag 0,75.

21 21 Tabell 3. Utslag på beiteopptak (kg tørrstoff/dyr/dag) som fylgje av yting, vekt, beitetilbod, beitehøgde og kraftfôrtildeling. Endring i faktor Utslag på beiteopptak, kg tørrstoff Yting, +1 kg EKM + 0,25-0,35 kg Vekt, + 50 kg LV + 0,5 kg Beitetilbod kg TS/dyr/dag + 0,1-0,5 kg Beitehøgde, 6-12 cm; + 1 cm + 1,4-2,0 kg > 12 cm; + 1 cm + 0,1-0,9 kg Kraftfôrtildeling - 0, ,0 kg + 1kg Til kyr som mjølkar meir enn 25 kg vil kvart kg ekstra kraftfôr ut over 3 kg redusere beiteopptaket med minst 0,75 kg tørrstoff.

22 22 Må dyra vere ute heile døgnet? Mange vil av praktiske årsaker velje å halde dyra inne i periodar av døgnet og kanskje spesielt om natta. Det kan også vere aktuelt å halde dyra inne ei tid etter morgonmjølkinga dersom det er dyr som skal inseminerast eller treng tilsyn av andre årsaker. Det gir også mulegheit for å få dyra til å ête høy eller anna strukturfôr for å stabilisere forholda i vomma. I periodar med svært høge temperaturar kan det dessutan vere godt for dyra å vere inne midt på dagen, særleg dersom dei ikkje har mulegheit til å finne skygge ute på beita. Dyra har stor evne til å kompensere den reduserte beitetida med å beite meir aktivt når dei først blir sleppt ut. Det er også slik at beiteaktiviteten varierar gjennom døgnet. Dersom ein ønskjer å maksimere beiteopptaket kan ein freiste å tilpasse driftsopplegget etter dette. Etter soloppgang aukar beiteaktiviteten fram mot klokka 0700, men minkar deretter gradvis. Midt på dagen er beiteaktiviteten låg. Dersom ein ønskjer å halde dyra inne nokre timar etter morgonmjølkinga eller midt på dagen vil det neppe påverke beiteopptaket i særleg mon så framt dei ikkje får fri tilgang på fersk eller konservert grovfôr av høg kvalitet. Det ser ut til at dyra har sin mest aktive beiteperiode om ettermiddagen og tidleg på kvelden. Størst beiteopptak er registert omkring klokka Etter solnedgang er beiteaktiviteten svært låg. For å oppnå størst mogleg beiteopptak bør ein difor sørgje for at dyra kjem raskt tilbake på beitet etter kveldsmjølkinga dersom den blir gjennomført tidleg på ettermiddagen. På den andre sida har dyra lite behov for ekstra grovfôrtildeling sjølv om dei står inne om natta, så framt dei har nok beitetid totalt. For å vere sikker på at dyra får nok tid til beiting bør den totale tida på beite vere minst 16

23 23 timar i døgnet. Kua vil kunne beite aktivt inntil av desse timane. Resten trengst til jorting og kvile. Av omsyn til beiteopptaket kan ein difor med fordel utsette eller framskunde mjølkinga både morgon og kveld i høve til det som ofte er praksis ( og ). For å oppnå maksimalt beiteopptak bør tida på beite vere minst 16 timar i døgnet. Kua vil beite aktivt i av desse timane, resten går med til jorting og kvile. Foto:A.Johansen

24 24 Praktisk planlegging og gjennomføring av skiftebeiting Sjølv om grasveksten må styre avbeitinga, må ein lage ein grov plan for inndeling av skifta, og for når og korleis dei skal beitast. Kor lang er beitesesongen? Tidspunktet for beiteslepp er sjølvsagt avhengig av vêr og vekseforhold på staden. Ut over dette er det mjølkeprodusenten sjølv og hans/hennar strategiske mål for drifta som avgjer beitesleppet. Til hjelp i planlegginga kan ein freiste å svare på fylgjande spørsmål: 1. Kor stor del av årsfôret skal beite etter planen utgjere i di mjølkebesetning? <14% Du greier deg med kort beitesesong (minimum 8 veker)! For låglandet i Sør-Norge har beitesleppet ingen hast! Her går det bra å vente til etter 1.slåtten. For fjellbygdene og dei nordlegaste fylka kan ein ikkje vente på grunn av den korte vekstsesongen. Tidspunkt for innsett kan vere relativt tidleg % Du treng middels lang beitesesong ( dagar). Di kortare sesong, dess høgare må dagleg beiteopptak vere. I dei fleste høve må dyra ut så snart det er lagleg om våren. I Sør-Noreg kan ein oppnå ønska beite-% om ein ventar med beitesleppet til etter 1.slåtten. Då må ein vere sikker på gode beiteforhold fram mot midten av oktober og at kyr som kalvar tidleg om hausten har høgt beiteopptak også etter kalving. > 20% Du har ambisjonar og må utytte heile beitesesongen! Slepp dyra ut så snart det byrjar å bli grønt og det har tørka brukbart opp. Sørg for god og jamn beitekvalitet frå beiteslepp til innsett. 2.Kor høgt kan/vil de prioritere arbeid med gjerding i høve til anna våronnarbeid? Det har lett for at arbeidet med gjerding og andre førebuingar til beitesesongen får lågare prioritet enn jordarbeiding og såing! Tenk over din situasjon, og jamfør med svaret i spørsmål 1.

25 25 3. Er det uråd å hauste delar av beitearealet maskinelt? Dersom delar av beitearealet ikkje kan haustast maskinelt MÅ ein sleppe dyra på desse skifta tidleg om våren, så framt dei skal inngå i skifteplanen til mjølkekyrne seinare i sesongen. Her i landet kan ein berre unntaksvis rekne med grasvekst og reelt beiteopptak før siste del av april og seinare enn 15.november. Utlandske forsøk har likevel synt at beiting nokre få timar for dagen, både seint om hausten og tidleg om våren har positiv effekt på mjølkeproduksjonen som fylgje av beiteopptaket. Er høg beiteandel eit mål for gardsdrifta, kan ein ikkje utsette beitesleppet om våren! Tabell 4. Døme på inndeling av beitesesongen i periodar etter lenga på beitesesongen Kort <70 dagar Middels dagar Lang >120 dagar Døme: (63 dagar) Døme: (105 dagar) Døme: (133 dagar) 1. Sommar: Haust: Vår: Sommar: Haust: Vår: Midt-sommar: Ettersommar: Haust:

26 26 Inndeling av sesongen etter grasveksten Ein kan med fordel dele sesongen i to tre, eller fire periodar (Tabell 4) avhengig av lengda på beitesesongen, og gjennomsnittleg vekstkurve for skifta på bruket. Denne inndelinga er særleg med tanke på at arealkravet vert endra i takt med grasveksten, gitt at talet på beitedyr er om lag det same vår og haust. Det er naturleg også å lage fôrplanar som høver til denne inndelinga. Figur 7 syner tilvekstkurver for ulike område av landet. Desse kurvene vert også lagt til grunn for inndelinga av beitesesongen i programmet for beiteplanlegging som Planteforsk har under utvikling. Ein kan også nytte tal frå eige bruk eller frå forsøksringen. kg tørrstoff/daa/dag Oslofjordområdet Sør-Vestlandet (Jæren) Flatbygdene i Trøndelag og på Austlandet Vestlandet Nordland, kyststrøk Fjellbygder i Nordland, Tr.lag og Austlandet Troms og Finmark Dato Figur 7. Normal tilvekst for beitegrøde på fulldyrka mark i ulike område av landet.

27 27 Kor stort areal skal dyra ha? Arealbehovet vil variere både med planlagt beiteopptak og med dei sesongmessige variasjonane i grasveksten. Ein må rekne med lågare arealutnytting dersom ein ønskjer høgt beiteopptak enn om ein tar sikte på moderat eller lågt. Ein bør såleis ikkje rekne med meir enn 60% beiteutnytting dersom målet er maksimalt beiteopptak. Dette betyr i praksis at kvar ku må ha tilgang på kg tørrstoff per dag dersom ein ønskjer at opptaket skal vere 15 kg TS eller meir. Er ambisjonane at beiteopptaket skal vere rundt 12 kg TS, kan ein derimot ha ei arealutnytting på om lag 75% (Tabell 5). Med stripebeiting kan utnyttingsgraden setjast høgare enn med vanleg skiftebeiting. Tabell 5. Beiteopptak ved ulike beitekvalitetar/beitetilbod. Svært godt Godt Middels Dårleg Tilbod, FEm/ku/dag Opptak, FEm/ku/dag > >10 Arealutnytting, % I planlegginga av beitesesongen kan ein bruke desse tala saman med tilvekstkurvene for å rekne ut arealbehovet. Nedom er synt eit rekneeksempel der ein planlegg eit gjennomsnittleg beiteopptak på 14 FEm for 15 kyr og tilveksten på graset i den aktuelle perioden (ca. 15 juni) er 10 kg TS/daa/dag:

28 28 Døme: Planlagt beiteopptak: 14 FEm/dyr/dag Beiteutnytting: 65 % Grasvekst: 10 kg TS/daa/dag Næringsverdi: 1 FEm/kg TS Arealbehov i perioden: 14FEm / dyr / dag /10kgTS / daa / dag 1FEm / kgts 0,65 = 2,15 daa Altså må kvar ku disponere 2,15 daa, og totalt vert arealbehovet 2,15 daa/dyr x 15 dyr = 32 daa i den aktuelle perioden. På dette grunnlaget kan ein også rekne ut kor mange skifte ein treng, og kor stort kvart skifte bør vere: Døme, framhald: Totalt arealbehov i perioden: Tilrådd kviletid: Tilrådd beitetid per skifte ved det aktuelle beiteopptaket: 32 daa 14 dagar 2 dagar Talet på skifte i den aktuelle perioden : Gjennomsnittleg storleik på kvart skifte: 32 7 daa skifte 14 2 dagar dagar skifte = 7 skifte = 4,6 daa per skifte

29 29 Di høgare beiteopptak ein planlegg, dess kortare beitetid bør dyra ha på kvart skifte. Dersom målet er eit særs høgt beiteopptak kan det vere rett å bruke stripebeiting der dyra får gå berre ein dag på kvart skifte. I dømet har ein rekna relativt kort kvileperiode fordi det er tidleg i sesongen og beiteveksten er stor. Ein ser tydeleg av utrekningane at talet på skifte som dyra skal veksle mellom vert større di lengre kviletid som trengst mellom kvar avbeiting. Undervegs i sesongen kan ein kontrollere om beitetilbodet er i samsvar med planane ved å måle beitehøgda. Dersom beitehøgda er omkring cm når beitinga startar, er beitetilbodet som planlagt. Ved lågare eller høgare beitehøgd kan det ha interesse å rekne ut det aktuelle beitetilbodet (Sjå neste avsnitt).

30 30 Korleis måle grashøgda? I tilrådingane som vert gitt om høveleg plantehøgde før og etter avbeiting til ulike tider av beitesesongen (Tabell 4), vert det føresett at høgda er målt med ein grashøgdemålar, også kalt platemålar (Figur 8). Instrumentet består av ei rund skive som glir fritt langs ein målestav. Plata skal ligge i enden av staven. Når staven vert sett i bakken, vil skiva bli løfta opp som fylgje av motstanden frå graset under skiva, og den komprimerte plantehøgda kan lesast direkte av på målestaven. Fordi motstanden vert mindre med eit tynt enn eit tett plantedekke, krevst dermed at den gjennomsnittlege plantehøgda må vere noko høgare med eit tynt plantedekke for å oppnå den same komprimerte plantehøgda som med eit tett plantedekke. Som hovudregel bør ein ta seriar à målingar på eitt og same skifte. Ein bør ta målingar langs begge diagonalane, eller ein kan gå gjennom skiftet i ein W. Det vil då høve å lese av høgda for kvart 10-ande steg. Det er utarbeidd eitt noteringsskjema som hjelpemiddel i samband med slike målingar. Ved å bruke dette skjemaet får ein umiddelbart fram den gjennomsnittlege plantehøgda for skiftet. Dersom ein nyttar andre måleinstrument for å fastsette grashøgda bør ein freiste å etterlikne grashøgdemålaren, til dømes med å trykke ned Figur 8. Skisse av grashøgdemålar graset med handa til ein kjenner at det yter jamn motstand mot handflata.

31 31 Ein har funne relativt god samanheng mellom beitehøgde og avling (Figur 9). Dette kan ein bruke dersom ein ynskjer å berekne beitetilbodet (kg ts per dyr og dag) ved ei gitt grashøgde. Dei stipla linene indikerer minste og største sannsynlege avling ved ei gitt plantehøgde. På beite med tynt plantedekke vil avlinga oftast vere mindre ved ei gitt høgde, enn på beite med eit tett plantedekke, sjølv om høgda er avlest med ein platemålar. Av figuren ser ein at ei plantehøgde på 10 cm svarar til ei gjennomsnittleg avling på om lag 120 kg tørrstoff. Dersom storleiken på skiftet er 4,6 daa og talet på dyr er 15 vert reknestykket fylgjande: Døme: Målt grashøgde 10 cm Estimert avling 120 kg tørrstoff per daa Skiftestorleik 4,6 daa Tal dyr 15 Planlagt beitetid 2 dagar Utrekning av beitetilbod: 4,6daa 120kgTS / daa 15dyr 2dagar 18,4 kg TS per dyr per dag Med ei beiteutnytting på 65-70% kan ein i så fall ikkje vente at beiteopptaket vert høgare enn kg tørrstoff per ku per dag, altså noko lågare enn det ein hadde planlagt (jfr. døme på utrekning av arealbehov).

32 32 Figur 9. Samanheng mellom plantehøgde og avling. Heiltrekt line syner gjennomsnittverdiar. Dei stipla linene syner største og minste sannsynlege verdi. Måling av grashøgde på beite ved Mære Landbruksskole. Foto: A.Johansen.

33 33 Når skal eg flytte dyra til neste skifte? For å tilpasse planane etter endringar i forhold ein ikkje kan kontrollere (i første rekke vêret) er det nødvendig med kontroll og justering gjennom vekstsesongen. Det er særleg to faktorar som er avgjerande for kor vidt planane kan fylgjast eller om det må gjerast endringar: Kviletida og grashøgda før og etter avbeiting. Mange vil vere freista til berre å basere avgjerda om kor vidt dyra skal flyttast til neste skifte eller ikkje, på kor hardt nedbeita skiftet er der dyra går no. Graden av nedbeiting fortel oss likevel berre om beitepresset (talet på dyr per areal) er høveleg eller ikkje. Minst like viktig er det å vite noko om det som ligg framover og bakover i tid. For å kunne vite om det er på tide å flytte dyra er det tre spørsmål som krev svar og tre område der gardbrukaren må avsette fotspor: 1.Gå bakover - til avbeita skifte: Kor lang kvileperiode trengst før dei kan beitast på nytt? Kvileperioden må tilpassast (gjen)vekstraten til beitegrøda. Svak vekst - lang kvileperiode, God vekst kort kvileperiode. Kvileperioden og beiteperioden er avhengige av kvarandre. For å korte ned kvileperioden må vi korte ned tida som dyra får gå på kvart skifte. For å auke kvileperioden må vi auke beitetida på kvart skifte, eventuelt kan ein auke talet på skifte. Ettersom vekstraten endrar seg, må vi altså endre både på kvileperioden og beitetida. Ein må derfor finne ut kor fort beitegrøda veks. Det gjer ein enklast ved å gå gjennom skifte som allereie er beita.

34 34 Dersom grashøgda er <10 cm etter 1-2 veker må ein ta sikte på lengre kvileperiode (3-4 veker) og bruke lengre tid på kvart skifte. Dersom grashøgda er > 10 cm etter 1-2 veker må ein ha relativt kort kvileperiode (2-3 veker) og dermed kort beitetid på kvart skifte. 2. Gå framover - til dei skifta som står for tur til avbeiting: Har kviletida vore lang nok? Ver sikker på at beitet er klart. For å få eit høgast mogleg beiteopptak og samtidig god arealutnytting, vert det tilrådd at grashøgda er omlag 15 cm når avbeitinga startar (Tabell 6). Unntaket er den første avbeitingsrunden om våren som bør starte før graset er 8-10 cm. Dersom beitegrøda er kortare, har kvileperioden ikkje vore lang nok. For å forlenge kvileperioden, må ein halde dyra lenger der dei er. Ved å flytte dyra for raskt vil det verte ein vond sirkel slik at det stadig vert mindre og mindre gras for kvar beiterunde. 3.Gå i lag med dyra: Er beitepresset høveleg? Det tredje settet med fotspor bør ein sette der dyra går og beiter. Til vanleg bør beitinga avsluttast når grashøgda er 6-8 cm. Kor raskt og kor sterkt graset er nedbeita fortel om beitepresset er høveleg. Dersom graset er kortare enn 6-8 cm etter 2-3 dagar, er problemet anten for stort beitepress (for mange dyr) eller for kort kvileperiode (graset var for kort då vi starta beitinga).

35 35 Tabell 6. Retningsliner for grashøgde før og etter avbeiting, samt kviletid ved skiftebeiting på fulldyrka mark. Tilrådd grashøgde, cm Tilrådd kviletid, Før beiting Etter beiting veker Mai-juni (1. beiterunde) Juni juli Juli august September - oktober For å halde beiteopptaket jamt høgt bør ikkje beitetida på kvart skifte vere for lang. 1-3 dagar er høveleg. For å auke kviletida kan det likevel vere naudsynt å auke beitetida, og dermed akseptere at beitinga held fram sjølv om det er beita meir ned enn til 6-8 cm. Å auke talet på skifte er likevel eit betre alternativ fordi dette gir eit jamnare beiteopptak. Vanlegvis vil ein planlegge å utvide talet på skifte utover i sesongen fordi ein kan ta inn skifte som har vore nytta til slått. Får ein derimot periodar med uventa låg tilvekst vil det også hjelpe å dele inn dei eksisterande skifta i fleire små, eller gå over til stripebeitiing med bakgjerde. Ved å auke talet på skifte og samtidig redusere beitetida på kvart skifte vil ein automatisk auke kvileperioden:

36 36 Døme: Etter planen: 8 skifte à 3 beitedagar = 24 dagar kvileperiode Kontroll syner at grasveksten er dårleg. Kviletida må aukast til > 30 dagar. Justering: Deler alle skifte i to og beitar kortare tid på kvart skifte 16 skifte à 2 beitedagar = 32 dagar kvileperiode Lag fotspor og bli kjend med beita gjennom grashøgdemålingar!

37 37 Kontroll av beiteopptaket? Ved å kontrollere mjølkeproduksjonen og tildelinga av tilskottsfôr (kraftfôr og anna fôr enn beite), kan ein rekne ut beiteopptaket. Slike utrekningar kan ein gjere for heile mjølkebesetninga under eitt, eller for kvart enkelt dyr. Det siste krev individuell mjølkeveging. Mjølkeproduksjonen kan ein kontrollere som siste mjølkeleveranse (sjå døme) eller ved individuell veging. Døme: Siste mjølkeleveranse: 1000 liter (1 liter = 1 kg) Dagar frå førre henting 2 Tal kyr som mjølkar: 20 Kraftfortildeling 3 FEm i gjennomsnitt per ku FEm-behov per kg mjølk 0,45 FEm Vedlikehaldsbehov 4,8 FEm Gjennomsnitleg avdrått = 1000liter 2dagar 20kyr =25 liter per ku per dag Dersom beiteopptaket er lågare enn planlagt må ein på nytt vurdere : - er beitepresset høveleg? (For mange dyr?) - er kviletida lang nok (nok gras?) - tilskottsfôringa Aktuelle tiltak: utvide beitetilbodet auke tildelinga av tilskottsfôr (helst grovfôr) redusere tildelinga av tilskottsfôr

38 38 Kor mykje kraftfôr skal eg gje til beitedyra? Norske mjølkekyr vert i hovudsak fôra etter eit såkalla forenkla normfôringsprinsipp. Dette fôringsprinsippet er basert på ei nøyaktig vurdering av næringsinnhaldet i fôret, rett registrering eller utrekning av grovfôropptaket og at kua fylgjer normtala for næringsbehov til mjølkeyting, vekst og vedlikehald. Sjølv om grovfôret vert tildelt etter appetitt vert samla fôrrasjon i praksis regulert gjennom tildeling av kraftfôr. Dette fôringsprinsippet er mindre eigna i beitesituasjonar der ein har rikeleg med næringsrikt og billeg grovfôr. Ein ønskjer då å gi dei gode beitedyra høve til å vise sin kapasitet og produsere mest mogleg mjølk frå beitegrøda. Vi har tidlegare halde fram at kraftfôr byttar ut grovfôr/beite med ein faktor på 0,7-1,0 - altså at 1 kg ekstra kraftfôr reduserer beiteopptaket med 0,7-1,0 kg tørrstoff. På bakgrunn av dette er det sjeldan økonomisk rekningssvarande å gi meir enn 5-6 kg kraftfôr på godt beite (Beitetilbod = FEm/ku/dag). På dårleg beite må ein derimot fôre etter norm på vanleg måte dersom ein ynskjer å halde oppe avdrått og mjølkekvalitet. Tabell 7. Kraftfôrtildeling på beite. Avdrått, kg EKM/ku/dag Beitetilbod FEm/ku/dag "Dårleg" "Middels" "Godt" FEm FEm FEm 10 1, ,5 0, ,0 3,0 1,0-25 8,0 5,5 3,5 0, ,0 7,5 5,5 3,0 "Svært godt" >20 FEm 35 12,0 8,0 (+/-) 6,0 (+/-) 4,0 (+/-) 40 14,0 8,0 (+/-) 6,0 (+/-) 4,0 (+/-).

39 39 Kor mykje og ofte skal eg gjødsle beita? Nitrogen er det næringsstoffet som verkar sterkast på avlinga. Om våren bør ein gjødsle tidleg - så fort marka toler køyring. Seinare skal det gjødslast etter kvar avbeiting, men ikkje etter den siste. Behovet er 4-5 kg N per daa og beiterunde eller totalt kg N per daa og år ved 4-5 avbeitingar. Desse tilrådingane gjeld grasdominerte beite på god jord. For mindre produktive beite bør ein gjødsle svakare. Ved å gjødsle like mykje etter kvar avbeiting får ein jamna ut litt av skilnadene i beitegrøda si tilvekstevne gjennom sesongen. Variasjonen i kvaliteten på beitegrøda frå første til siste beiterunde vert også mindre med ei slik gjødsling. Som hovudregel bør det gå minst 14 dagar frå gjødsling til beiting. Dette er av omsyn til risikoen for nitratforgifting. Ved langvarig tørke vil utbyttet av gjødslinga bli dårleg og ein kan då vurdere å hoppe over ei gjødsling. På beite med mykje kvitkløver vert gjødslingsstrategien noko annleis. Her vil ein få lite utbytte av nitrogen, våren unnateke fordi veksten av kløver då er liten på grunn av låge temperaturar. Svak vårgjødsling vert tilrådd dersom ein ønskjer tidleg beiteslepp. Prisen ein må betale for det, er mindre kløver i første beiterunde fordi nitrogengjødsla stimulerer graset framfor kløveren. Seinare i sesongen kan ein ikkje vente at gjødsling har merkbar effekt på avlinga dersom det er mykje kløver i beitet (> 30%). I denne perioden er difor gjødsling mest ein måte å regulere kløverinnhaldet på. Maksimal gjødsling etter kvar avbeiting på kløverrikt beite er 3-4 kg N/daa om våren og 2-3 kg N/daa om sommaren, totalt kg N/daa.

40 40 Fordi fosfor og kalium vert tilbakeført til beitet med gjødsel og urin er gjødslingsbehovet med desse næringsstoffa lågare i beite enn i slåtteng. Tilrådingar om høveleg mengd fosfor, kalium, og andre næringsstoff får ein hjå forsøksringen eller andre lokale rådgjevarar. Her er det viktig å ta omsyn til jordart, klima og andre lokale forhold. Som ei rettesnor trengst om lag 1 kg P og 4 kg K per daa og år på jord i middels klasse, dersom det ikkje vert tatt ein eller fleire slåttar i tillegg til beitinga. Gjødsling med nitrogen på beite: Gras/grasdominerte beite: 4-5 kg N/daa om våren og etter kvar beiterunde Kløverrike beite: kg N/daa for å stimulere grasveksten om våren, ved behov kg N/daa etter kvar beiterunde for å stimulere grasveksten om sommaren og for å regulere kløverandelen, ved behov - Inga gjødsling dersom ein ønskjer maksimal vekst og utnytting av kløver

41 41 Kan eg spreie husdyrgjødsel på beitet? For å oppfylle kravet om spreieareal og auke utnyttinga av næringsstoffa i husdyrgjødsel, er det ofte nødvendig og ønskjeleg å spreie husdyrgjødsel på eng og beite. Spreiing av husdyrgjødsel på beite representerer på den andre sida alltid ein risiko for overføring av skadelege organismar til dyra. Det kan vere egg eller larvar av innvollssnyltarar, eincella parasittar eller sjukdomsframkallande bakteriar og virus. Kompostering (oppvarming til > 55 C) vil drepe ei rekke skadelege organismar og ugrasfrø. Når dyra går på beite vil dei unngå områda omkring eigne gjødselruker. Ei rekke forsøk har synt at dyra helst vil ha beite som er gjødsla med mineralsk gjødsel framfor beite der det er spreidd husdyrgjødsel. Dei bruker meir tid til beiting og mindre tid til vandring og får dermed eit høgare beiteopptak på "reine" beite enn på beite der det er spreidd husdyrgjødsel. Risikoen for at spreiing av husdyrgjødsel skal ha uheldig verknad på beiteopptaket eller utgjere stor smittefare minkar di lengre tid som går frå spreiing til dyra får tilgang på beitet. Ved å vente i fire veker er den negative verknaden vanlegvis liten. Ventetida bør vere lengre dersom det vert lite nedbør etter spreiinga. Om våren kan ein i mange høve ikkje vente så lenge, fordi graset elles vert for høgt. Spreiing av husdyrgjødsel på beite om våren vert difor berre tilrådd dersom gjødsla vert spreidd svært tidleg og i små mengder. Som hovudregel bør ein unngå spreiing av husdyrgjødsel på beite om våren.

42 42 Husdyrgjødsel på beite aukar risikoen for smittespreiing og reduserer ofte beiteopptaket. Hovudvekta av norsk husdyrgjødsel vert lagra og spreidd som blautgjødsel (6-10% tørrstoff). Plantene vert meir tilgrisa di fastare gjødsla er. Til beite rår ein difor til å bruke husdyrgjødsel som er uttynna med vatn. Dersom husdyrgjødsla vert direkte nedfelt i jorda har den liten eller ingen negativ innverknad på beiteopptaket. Slepeskoutstyr gir også mindre tilgrising av bladverk enn tradisjonell breispreiing og slepeslangeutstyr. Generelle råd om bruk av husdyrgjødsel på beite: bruk vassblanda blautgjødsel eller urin unngå vårspreiing dersom beitsleppet skal vere tidleg spre gjødsla i lett regn vent i minst 3-4 veker med beiting etter at gjødsla er spreidd - eller spre møkka med nedfellingsutstyr!