Kapittel 1: Språkendring 31

Transkript

1 Innhald i kapitla Kapittel 1: Språkendring 31 HELGE SANDØY OG AGNETE NESSE Del 1: Språk og endring Interessa for språkendring Kva er språk? To eksempel frå nåtida Kva er språkendring? Del 2: Prosessen Språket hos individet (mikronivået) Gruppespråk (mesonivået) Nettverk Endring Spreiing i storsamfunnet (makronivået) Spreiing Samfunnsvilkår for endring og spredning Geografi, administrasjon og kommunikasjon Del 3: Drivkreftene Språket sjølv Forklaringskraft? Morfologisk struktur og kognisjon Fonologi Artikulasjon Persepsjon Ordforråd og språkstruktur Nye språksamfunn Kontakt: Universelle tendenser når flere språk møtes Pidginspråk Like språktrekk med ulik grammatisk betydning Fonemsystem: Bare felleslydene... 78

2 20 innhald i kapitla 10.4 Nye setningskonstruksjoner Genus og bestemthet Individ og kollektiv Om vilje og sosialpsykologisk motivasjon Kva kunne vi greidd å bestemme over språkendringane? Eit tankeeksperiment Meir enn summen av enkeltindivida: Språk, tradisjon og sosialisering Haldningar individ og kollektiv Del 4: Spørsmåla Kvar er kjeldene til nye språkdrag? Kvar oppstår det heilt nye? Kor mykje og kor fort kan endringane skje? Oppsummering av spørsmåla Kapittel 2: Fonologi 101 GJERT KRISTOFFERSEN OG ARNE TORP Del 1: Innledning Fonologisk analyse Fonemanalyse Fonotaks Regelstyrt variasjon Prosodi Stavelsesstruktur Kvantitet og stavelsesvekt Trykk Tone Del 2: Fra urnordisk (ca ) til gammelnorsk (ca ) Prosodisk utvikling fram til gammelnorsk tid Trykkplassering Vokalreduksjon i stavelser uten trykk Det prosodiske systemet i gammelnorsk Vokalsystemet frå urnordisk til gammalnorsk Urnordiske monoftongar i trykktung staving A-omlyd I-omlyd

3 innhald i kapitla Eit uløyst problem: Når slår i-omlyden til? U-omlyd Vokalsystemet i klassisk gammalnorsk Nøytralisering av opposisjonen /a/ : /ɔ/ føre /u/ i neste staving Om orale og nasale vokalar i norrøne runeinnskrifter og Den første grammatiske avhandlinga Bryting A-omlyd og eldre i-omlyd som synkrone vekslingar i norrøn bøying og avleiing Urnordiske diftongar i trykktung staving /eu/ /ai/ og /au/ Urnordiske vokalar og diftongar i trykklett staving Den gammalnorske vokalharmonien: Ein kompliserande faktor i det trykklette vokalsystemet Hovudmønsteret Ein kompliserande faktor for vokalharmonien: i- og u-omlydsprodukta av kort /a/ Konsonantsystemet frå urnordisk til gammalnorsk Konsonantsystemet i urnordisk Samanfall av /R/ og /r/ før klassisk gammalnorsk Bortfall av konsonantar: /j/ fell bort initialt og /w/ fell bort allment føre runda vokalar og i vestnordisk føre /r/ Ustemde labiale og koronale frikativar blir stemde i innlyd Utviklinga av den ustemde dorsale frikativen /x/ Konsonantsystemet i gammalnorsk Fonotaktiske endringar i konsonantsystemet Utlydsherding Assimilasjon av nasal konsonant føre ustemd plosiv Fleire lange konsonantar: synkope og obstruentassimilasjon Del 3: Fra gammelnorsk til dagens norske dialekter Prosodisk utvikling etter gammelnorsk tid Stavelsesstruktur 1: Eliminering og ny innføring av disharmoniske stavelser Stavelsesstruktur 2: Kvantitetsomleggingen i trykkstavelser Innføring av trykkstavelser som minimalt og maksimalt tunge Korting av supertunge trykkstavelser

4 22 innhald i kapitla Ekspansjon av lette trykkstavelser Lar kvantitetsomleggingen seg forklare? Utvikling av kontrastive tonelag Tonelagskontrasten i moderne norsk Hvordan oppstod tonelagskontrasten? Lar urmelodiene seg rekonstruere? Trykk og trykkplassering Fra germansk til latinsk trykkplassering Trykkplassering i sammensatte ord Østnorsk initialtrykk Vokalsystemet frå gammalnorsk til moderne norsk Kvalitative vokalforandringar i trykkstavingar Vokalsystemet i yngre gammalnorsk tid Ulik kvalitativ utvikling av gamle korte og lange vokalar Kvalitativ utvikling av gamle korte vokalar Kortvokalsystemet etter forskyvingane Utvikling av gamle lange vokalar: Diftongeringar og kjedeforskyvingar Kjedeforskyvingar Konsekvensane av kvantitetsomlegginga for vokalfonemsystemet Andre vegar til kompliserte vokalsystem og mange diftongar Dialektar med færre enn ni vokalfonem Kvalitative vokalforandringar i trykklette stavingar Utviklinga av trykklette vokalar i gammal utlyd: A-mål, e-mål og apokopemål Jamvektsregelen Jamning Jamvekt: Trykk eller tonelag? Utviklinga av trykklette vokalar både i endestavingar og andre trykklette stavingar Konsonantsystemet frå gammalnorsk til moderne norsk Kvalitative konsonantendringar i trykkstavingar Fonemet /h/ får meir avgrensa distribusjon Palatalisering av dorsale plosivar føre fremre vokalar Fonemet /θ/ fell saman med /t/ eller /d/ i framlyd og fell mykje bort i inn- og utlyd Sørvestnorsk: Det mest konservative konsonantsystemet i moderne norsk

5 innhald i kapitla Sørvestnorske konsonantendringar som ikkje endrar foneminventaret Konsonantsystemet blir utvida nord og aust i Noreg Utvikling av heile dei retroflekse og apikale konsonantrekkjene: Mot eitt allmennorsk konsonantsystem? Om sørvestnorsk igjen Kvantitative og kvalitative konsonantendringar i trykklette stavingar Reduksjon i trykklette småord Kapittel 3: Morfologi 213 HANS-OLAV ENGER OG PHILIPP CONZETT 1 Innledning Bakgrunn Nordisk i germansk Substantivbøying Genus Opphav og fordeling Tilordning Bestemtheit: Ein ny kategori veks fram Ljodendring og analogi Frå urnordisk til gamalnorsk Frå gamalnorsk til i dag Kasus: Ein gamal kategori fell bort Nominativ og akkusativ Dativ Genitiv Funksjonelt grunnlag Tal: Eit nytt trekk og ein ny klasse veks fram Overflodsfleirtal Nøytrum på -er Pronomen Innledning Personlige pronomen Adjektivbøying Grad Samsvar

6 24 innhald i kapitla Frå urnordisk til gamalnorsk Frå gamalnorsk til i dag Verbbøying Gammalnorsk Endringer i verbbøying i mellomnorsk En ny klasse (kanskje to) Reduksjon av kongruens Skifter av bøyingsklasser Gradvise overganger Jamvekt Standard østnorsk Ordlaging Innleiing Samansetjing Base- og fugetilhøve Semantiske tilhøve Substantiv Adjektiv Verb Andre tilhøve Moglege forklåringar Prefiksavleiing Substantiv Adjektiv Verb Suffiksavleiing Substantiv Adjektiv Adverb Verb Kortavleiing Substantiv Verb Andre ordlagingstypar Korleis endrar ordlaging seg?

7 innhald i kapitla 25 Kapittel 4: Syntaks 317 ENDRE MØRCK 1 Innledning Runespråkets syntaks Morfologiens rolle i syntaksen Kasusbruk i nominale ledd Samsvarsbøying av finitte verb Heilsetninger Setningsspissen Tomt forfelt Ett ledd i forfeltet Ledd i ekstraposisjon og ett ledd i forfeltet Flere ledd i forfeltet Finitt og infinitt verb Bruk av felt og plasser etter setningsspissen Plasseringa til subjektet Plasseringa til objekta Plasseringa til predikativa Plasseringa til adverbiala Rester av OV-leddstilling Finitte leddsetninger Forbinderfeltet Finitt og infinitt verb Bruk av felt og plasser etter setningsspissen Plasseringa til subjektet Plasseringa til objekta Rester av OV-leddstilling Strykinger i relativsetninger Framflyttinger Hv-framflytting i spørre- og relativsetninger Topikalisering og stilistisk inversjon Infinitte leddsetninger Infinitivsledd med uttrykt logisk subjekt Infinitivsledd uten uttrykt logisk subjekt Dobbel dativ Setningsledd Nominale ledd Utvikling av ubestemt artikkel Markering av bestemthet

8 26 innhald i kapitla Kjernen Plasseringa av demonstrativer og kvantorer Plasseringa av possessiver og genitivledd Plasseringa av adjektiv og andre beskriverledd Usammenhengende ledd Sideordna verb Nominale ledd Predikativ og adverbial Sluttmerknader om usammenhengende ledd Utviklinga av subjekt og objekt Subjektskravet Formelt subjekt Setninger med nullverdig verb Presenteringssetninger og upersonlige passivsetninger Utbrytingskonstruksjoner Setninger med leddsetning eller infinitivsledd som subjekt Flere subjektsegenskaper Egenskaper som subjektet tidligere hadde felles med subjektaktige oblike ledd Nye egenskaper som skiller subjektet fra objekta Klarere skille mellom direkte og indirekte objekt Endringer i grammatisk status Stil- og sjangervariasjon i gammalnorsk Dialektsyntaktisk variasjon Dialektsyntaktiske trekk i moderne norsk Historisk bakgrunn for dialektsyntaktiske trekk Avslutning Kapittel 5: Ordforrådet 447 TOR ERIK JENSTAD 1 Leksikologi, semantikk, etymologi Ordforrådet som komponent i språket Det mentale leksikonet Eit ope system i stadig endring Leksiko-semantiske endringar Meir eller mindre stabile ord Kjeldeproblem og datering Arv og lån i ordforrådet

9 innhald i kapitla Arveord og importord Omsetjingslån og tydingslån Kvifor importere ord? Importretninga for ord Kjelder for ordimport Ordforråd gjennom kristendommen og kyrkja Importord frå keltisk Særskilte importord frå irsk Importord frå frisisk Importord frå lågtysk Importord frå høgtysk Importord frå nederlandsk Importord frå fransk Allment om internasjonale kulturord Importord frå latin og gresk Importord frå engelsk Importord frå andre språk i Skandinavia Importord frå svensk Importord frå dansk Importord frå samisk Importord frå andre europeiske språk Importord frå fjernare språk Kebabnorsk Ordeksport Ordgeografi og utjamning i målføra Ordgeografi Utjamning av ordforrådet i målføra Sensitivt ordforråd Etnisk belasta ord Kjønnsdiskriminerande ord Kapittel 6: Tekst og sjanger 511 EVA MAAGERØ, JAN RAGNAR HAGLAND, ANDERS JOHANSEN, JØRGEN MAGNUS SEJERSTED OG ASLAUG VEUM 1 Tekst og historie. Drøfting av begreper Tekst og kontekster Sjanger og stil Tekstkulturer

10 28 innhald i kapitla 1.4 Multimodale tekster Dette kapittelet Tekstar og sjangrar fram til Om perioden Tidlege sjangrar Sjangrar over tid Lovtekstar Historiske narrativ Lærdomslitteratur Diplom Tekster og sjangrer fra 1600 til Om perioden Barokk og klassisisme? Folkelig lese- og skrivekunst Sjangrer i den førromantiske perioden Almanakker og folkebøker Kristen Jenssøns Dictionarium Rammetekster og følelsesliv Brevet Tidsskriftene blomstrer Prekensjangeren To skrivende teologer rundt år 1700: Jonas Ramus og Johannes Brunsmand Dansk mot tysk: Holberg og Gunnerus Tekst- og sjangerhistorie etter Om perioden Læreboksjangeren Den pedagogiske tekstkulturen Læreboka som sjanger Semiotiske ressursar i lærebøker Avis- og mediesjangrar Pressa som tekstkultur Etablering og utvikling av journalistiske sjangrar Semiotiske ressursar i avistekstar Sjangeren politisk tale etter ca En tapt retorisk kultur Retorisk medborgerskap Deklamasjon Den store og den lille krets Byråkrati og romantikk

11 innhald i kapitla De menn som ingen stemme har Deliberasjon Agitasjon Folketaleren Propaganda Ny saklighet Ekspertise og demokrati Intimmedier Avslutning: Fem kulturhistoriske faser