Ein dag i heimebruket. Etter denne dagen har folk i dis triktet kalla han den galne måndagen. Han. mål natureng, altså noko mindre enn på hovud

Transkript

1 Ein dag i 1848 heimebruket. Etter denne dagen har folk i dis triktet kalla han den galne måndagen. Han men Tor klarte å kome seg opp på kvelven. Han skreik etter hjelp og folk på land høyrde og såg han, men kunne ikkje gjere noko i det fæle veret. Vinden kom frå nordvest og båten med Tor klamrande fast dreiv inn til Etnesjøen. Dagen etter klarte folk å få tak i båten, men for seint. For at han ikkje skulle fare på sjøen hadde Tor stukke kniven sin gjennom trøya og inn i båtborda, men det var så kaldt at Tor hadde frøse i hel. Igjen sat enkja med ansvar ho ikkje å sitte med garden og ho måtte selje sine og fekk kår der. For havre er det er omtrent det same som på hovud bruket, men mindre enn på hovudbruket for poteter. Frå naturenga hausta Lars 600 våger høy (11 tonn) mål natureng, altså noko mindre enn på hovud enga blei driven betre eller at jorda i (natur)enga var betre på hovudbruket. Forskjellen kan også skuldast at opplysningane i matrikkelen ikkje var heilt nøyak shilling, altså ein liten auke i høve til før (som på hovudbruket). tvangsauksjon. I auksjonsprotokollen frå Fjelberg hatt ei vanskeleg tid for han hadde heller ikkje betalt Lars Helgesen og kona Anna Torkelsdotter med sine tre søner og ei dotter brukte retten sin og busette seg på heimebruket. Her budde også Husmoder og Føderaadskone Kari Aarentsdotter med fem søner som alle farer tilsøs og to døtre omtalte som Skrædderinder. Kari var kona til Tor som koll sigla men ho hadde altså framleis kår på garden. I Makkøyr. Figur 11. Isak ( ) og Guro ( ) lag den tida. 16

2 Figur 12. Isakfolket samla framføre husa. Frå venstre Isak, Isak (son til Helene og Anton), Guro, Anna Dalen, Anton (son til Isak og Guro) og Helene Romsø Dalen (Anton si kone, søster til Anna). Huset til venstre er reve, 1910/11. Figur 13. Romsagarden omkring Guro står til venstre. Bak Anton og svigerinna Anna. I midten Helene

3 måtte kona drive garden mykje aleine, for eldste og to ungdyr, 21 sauer og ein gris. I åkeren sådde Isak fekk sju born. Fire av sønene drog til Amerika og 13). Han hadde motorbåt og dreiv mykje med Det var Arne Monsson Haukeland som då kjøpte Kari Knutsdotter Stusdal, også frå Fana. Dei fekk Haukelandstunet var Kari og Arne Haukeland med familie. Dei kom gått under namnet Haukelandstunet. Arne dreiv som viser båten hans. bonde, men i tillegg hadde han ansvar for posten og for rutebåtekspedisjonen. Familien hadde også båt, motorbåten Kvikk, i tillegg til robåtar. Naust hadde dei i Naustvika. Kari og Arne hadde sju born, fem jenter og to gutar huspost der. Der var det mykje å lære, fortel ho. va ein stor overgang med andre skikkar og vanar. Eg kalvar og stutar. Dei hadde også hest og om lag 30 høns (kvite) og ein hane. Kubeitene låg mellom Figur 15. Haukelandstunet i 1930-åra. Frå venstre ser me hønsehuset, utedoen, våningshuset, eldhuset, vedhuset/smalahuset og løa. 18

4 Figur 16. Haukelandsfamilien samla i tunet. Framme sit foreldra Arne og Kari. Bak frå venstre: Konrad, Lillian tunet: Mathilde, Klara, Amanda, Ida og Lillian. I bakgrunnen Dammaberget. Figur 18. Lillian i kaiakken i Naustvika, Litle Romsa i bakgrunnen. Lillian padla ofte til Haugsgjerde etter post. Brødrene Malvin og Konrad hadde lagd kaiakken.

5 ho til Bergen og der bur ho framleis. Foto: AL. For å kunne fø husdyra gjennom vinteren måtte dei skaffe høy og anna fôr. Høyet kom frå engene som blei slått med slåmaskin hesten drog. Engstykkene var ikkje store og kvar av dei hadde sitt eige namn, blei tørka i hesjer. Den siste tida det var drift på 38 mål blei slått med slåmaskin, mens to mål blei stort og for å få nok høy til vinteren måtte dei slå hadde rettar på Haugsholmane og der slo dei også. Tenk på det neste gong du drar forbi med båten det er ikkje innlysande i dag at desse holmane inntil for ein generasjon eller så sia var viktige for å skaffe med stuttorv og med børatoget blei graset bore til hadde dei høyvogn så hesten drog lasset opp landstunet er laga av solid rundtømmer, for å kunne bere vekta av dei store, tjukke takhellene (inntil 1 m 2 store og 4 5 cm tjukke). Foto: AL. 20

6 bakkane til låven. Dei brukte også lyng som tilleggs fôr og dei skar bjørkegreiner. Dette blei hengt til tørk i løa og gitt til dyra om vinteren det likte dei godt. I tillegg til beitemark og eng hadde dei åker der dei dyrka korn (bygg, havre og kveite) og poteter det, men det blei dyrt og dermed ville dei ikkje ha straum. Dei hadde vedomn i stua og på kjøkkenet. her steikte dei brød og kaker. I eldhuset bakte dei smør og hadde sukker på. Smøret lagde dei sjølv med separering og kinning. Smøret selde dei i Ølen kvar fredag. Om hausten var det tid for å lage syltetøy frå bær i hagen og i utmarka. Dei lagde syltetøy av stikkelsbær, tyttebær, blåbær og plom mer. Fruktre (plommer og eple) sto nedanfor huset. strips. Frukttrea blei sagde ned når dei planta gran og bunta dei saman for sal. Konrad, sonen til Kari og Arne, sådde også frø av kristtorn på var med å bunta saman beinveden med streng og Torget. Sonen til Lavik sel framleis blomster på for å treffe leverandørane sine. Det var stor Drifta på garden blei etter kvart overtatt av Konrad Haugsgjerdet og busette seg der. Lillian, dotter å ein veldig god plass å vokse opp, trygt og godt. Og me hadde gode naboar. Figur 21. Kari og Lillian ved kornåkeren. I bakgrunnen Børkjenesnuten. 21

7 Grindanes før den tid var det ein husmannsplass. I første halvdelen Noko seinare var Ommund Tjerandson husmann på dei to saltebuene som stod der. I 1830 gifta han seg med Siri Johannesdotter. Ommund enda sine dagar slått over bord og drukna. Skiftet etter Ommund på året etter. Det gjekk føre seg i skifteretten på garden Kårevik på Stord og er omtalt i sorenskrivaren sin Då Ommund døydde, overtok bror hans, Erik gifta seg med den seks år eldre svigerinna, Siri Jo Erik seg for andre gong, med Martha Monsdotter kone og dei to borna hennar. Eldste sonen hjelpte mora med gardsdrifta mens faren var på sjøen. hjelper sin Moder der er svak. Sonen var skipper bruket, men husmannsfamilien eigde berre fem av sauene. Dei andre åtte høyrde tydelegvis til heime bruket. I åkeren sådde dei ei tønne havre og dei sette 22

8 Figur 23. Vinjetunet med skogen som pressar seg fram i bakgrunnen. Foto: AL. Dei noverande husa på bruket, våningshus og løe, med kona Stina Marie Hauge med tre born. Stina fekk dei seks born. Sonen Olav Olsson Vinje overtok seinare garden etter foreldra. Etter dei siste brukarane til Ølensjøen. Ørevik Ørevik blei skild ut som eigen matrikkelgard i 1832, fekk Ørevik og busette seg der med familien sin. Figur 24. Katrine Vinje utanfor huset. 23

9 adresse på bruket, men det er opplyst at dei farer Logerende og ho er omtalt som Skrædderinde. gruppa. god kvalitet, og seks mål dyrka eng, av god kvalitet. tønner poteter. Dei hausta 18 tønner havre og 18 godt dyrka og dei ytte mykje. Frå den dyrka enga og høy/mål dyrka eng og natureng, som er langt høgare enn både hovudbruket og heimebruket. Tydelegvis hadde Ørevik godt england og det kom sjølvsagt godt med om vinteren når dyra skulle fôrast med ha vore ein framifrå dugande bonde som visste å stort, men veldreve. Den nye skylda blei sett til 1 Me kan berre gjette os til kva Johannes og familien hans meinte om det døtre, to tenestejenter og to brør som begge var matrosar. Familien hadde då tre kyr, 21 sauer og ein første kona hans, og same året fekk dei sitt første fekk åtte born i lag. Dei tre eldste sønene drog til Amerika og det var yngste sonen, Sigvald Johan i Odda). Dei tre borna blei alle fødde på Ørevik; jordmora kom med båt frå Innbjoa. Figur 25. Familien Sigvald Romsa utanfor huset i Ørevik. Frå venstre Johannes, Sigvald (far), Anne Gurine (mor), Nils Johan og Berta. leis. Ho har mange gode minne frå Romsa. Foto: AL.

10 Ørevik var som nemnt opphavleg ein husmanns 1832 då garden blei skild ut frå hovudbruket. Øre vik var eit småbruk samanlikna med dei to andre derfor måtte alle bruka ta sauene sine til fastlandet med robåt. I åkeren på Ørevik dyrka dei korn (havre og bygg), poteter og litt grønsaker (gulrot og kålrabi). Enga slo dei med slåmaskin og heile familien deltok Figur 29. Kua beiter i tjore like ved huset. eple i Ølen. Eplene var søteple, av dei gamle sortane Den første er opphavleg fransk, den siste er ein god bordfrukt, mens Jakob Lebell blei rekna som svært god hushaldningsfrukt. I tillegg hadde dei plommer, solbær, rips og stikkelsbær. Dei hadde også litt bringebær som dei selde og i utmarka plukka dei tytebær som også blei selt. Figur 28. Katten på trappa. I skogen tok dei ut ved og tømmer som blei selt til på skogen så dei som kom etter han også skulle ha, dag, to eller tre veker i slengen. Så fekk dei fri før neste runde med skulegang tok til. Hilda Lunde frå Ølensvåg var lærar. Ho var ein god lærar, ikkje gjekk på skulen på Haugsgjerd, og faren rodde han kvar dag, også om vinteren. Om været for gale, måtte han vere heime. Faren fekk litt betalt frå Ølen auka til kr 100 pr. skuleår rekna etter 18 veker skuletid (108 skuledagar).

11 Nils Johan. nesvika og ein i støa i Tommelsvik. Naustet er i seinare år restaurert av Friluftsrådet. Husa låg opp blei det selt og står no på Halsnøy kloster. I tillegg hadde dei løe, eldhus og grishus/utedo. I eldhuset hummar og då hadde me mykje godt, legg ho til. Faren lagde teinene sjølv og han brukte brakje til huset. Det meste av året gjekk husdyra ute, men om vin teren måtte det skaffast vinterfôr. Kyra fekk høy og sauene fekk lyng. Viss dei hadde lite høy, måtte dei lønga (bruke lyng som tilleggsfôr). Andre på i utmarka, der dei også pitla tytebær. Far skar lyng fyre med når dei steikte potetkaker dei va god, blikket. Dei va møkje bere enn dei me kjøpe, dei e så tynne dei. Dei me laga va tjukkare. Me lagde Då Sigvald blei overraska av ruskever på sjøen Ein gong Sigvald var på sjøen blei han over Sjøen var grov og Sigvald havna i sjøen. Han mange gonger handtere vanskelege og uventa søltetøy og ost. Maten va kje te å klaga på, nei. Det bøen på Ørevik tilplanta med gran og i dag står planteskogen tett i tett og skjuler både hustufter og Herøy Herøy er i grunnen ikkje ei øy, men ei halvøy, skild Eidet er ikkje høgare enn at sjøen går over på spring Herøy. Han er omtalt som gardbrukar og sjølveigar. 26

12 eine sonen er det opplyst at han farer tilsøs, dei og dei sette ei tønne poteter. Johannes var eigentleg arving til hovudbruket, men han reiste så mykje på sjøen at han ikkje kunne drive som bonde. Derfor selde han farsgarden, men heldt unna Herøy, som då var ein del av utmarka på garden. Der bygde han seg hus, visstnok av eige tømmer som blei tatt ut frå skogen på Herøy. Om tømmeret verkeleg kom frå Herøy, er vanskeleg å kontrollere i dag. Johannes Ingebrigtsen var framleis eigar på Herøy i spørsmål om bruket hadde udyrka jord som var skikka for oppdyrking blei det sagt ikke med potetåkeren var den minst grøderike. Frå naturenga kunne dei hauste 110 våger høy (2 tonn) og 18 våger produserer moderne enger i Hordaland om lag 600 seks sauer. Havnegangen (beitet) er oppgitt som hed og tilstrekkeleg til halvparten av buskapen. fordi Johannes var mykje på sjøen, men skylda blei likevel sett opp til 1 ort og 12 shilling. Det må ha vore dårleg nytt for Johannes og familien hans. Herøy. No var han blitt los og truleg var det kona som dreiv garden saman med ein av sønene, Tjerand, som er nemnd som gaardsdreng. Johannes og kona saman med mora og mora si svigerdotter. Ho var gift med eldste sonen som segla på Nordland som skipper saman med to brødre (som var matrosar). Eldste dottera hjelper Moderen med Hus og ei anna dotter er omtalt som budeie. Familien hadde i

13 Herøy sådde dei 2/3 tønne havre og dei sette to tønner poteter. Johannesdotter, Herøy etter faren. Ho var gift med på Herøy til ho selde til Sigurd Erikson Tindeland i Figur 33. Kristoffer og Anna Seed. Seed frå Tysnes. Etter den tida har garden vore kalla stod på sørsida av den grunne pollen innanfor blei familien hardt ramma ved at våningshuset brann ned og eit av borna omkom av skadane. Murane etter det gamle huset er framleis lette å sjå på sørsida av pollen. Seed kjøpte så eit hus som var for sal og sette det opp i Makkøyra, like ved løa. Der står det framleis. Kristoffer Seed hadde hatt arbeid på fabrikk før han jamt arbeid som maskinist ved mursteinsfabrikken til Ølensjøen. I seinare år har Ølen båtlag disponert skapet endra seg mykje, både pga. granplanting og 28

14 gamle kulturlandskapet. høgre.

15 30