KVINNHERS-MINNE Årbok for Kvinnherad VIII

Transkript

1

2 KVINNHERS-MINNE Årbok for Kvinnherad VIII

3 KVINNHERS-MINNE o Arbokfor Kvinnherad VIII Skriftstyre: Aslaug Eik, Arne Sunde, Jardar Skaadel, Oddmund Tofte, Anfinn Otterå, Ivar Vaage Skriftstyrar: Ivar Vaage, 5450 Sunde Utgjeven av KVINNHERAD SOGELAG OG HUSNES MÅLLAG 1996

4 KVINNHERSMINNE Årbok for Kvinnherad VIII ISSN Skriftstyrar: I var Vaage, 5450 Sunde Grafisk produksjon: als K vinnheringen, Husnes Omslag: «En1igrantreisens Begyndelse». Foto: Anders Beer Wilse.

5 Leiv Døssland Leiv Døssland til minne 31. mai i år sovna Leiv Døssland inn, 81 år gammal. Med han er grunnleggjaren og mangeårig redaktør i Kvinnhersminne borte. Leiv Døssland var fødd i Fana 23. desember Far hans var lærar der. Men han døydde tidleg, og mora flytte til barndomsheimen sin på Sunde, der Leiv voks opp. I sitt vakse liv har Leiv Døssland flakka my kje ikring som lærar i ulike skuleslag. Lenge var han i folkehøgskulen, men i dei seinare åra kom han inn i gymnaset, og då ein tok til med gymnas i Kvinnherad i 1972, kom han attende til heimkommunen og vart rektor der. Denne stillinga hadde han til han gjekk av i Leiv Døssland hadde heilt frå tidleg ungdom vore aktiv med i kulturlivet, både ungdomslag og song- og musikkarbeid. Målrørsla var ei rørsle som låg hjmta hans nær, og då han såg at Husnes Mållag trong kveik midt i 1970-åra, tok han på seg formannsvervet eit års tid. Han ko.m attende til Husnes Mållag etter at han hadde gått av som rektor. No hadde han nye idear. Ein av desse var at mållaget skulle gje ut eit tidsskrift med hovudvekt på lokalsoge. Han undersøkte liknande tiltak andre stader i landet og by1ja å samla stoff.

6 Men han kom fort til at Husnes prestegjeld var for lite for eit Iokalsogeskrift. Han tok difor initiativet til å få skipa eit nytt lag for heile kommunen, Kvinnherad sogelag, som mellom anna skulle vera med og gje ut det nemnde tidsskriftet. o I 1982 kom første boka ut. Tittelen var Arbok for Kvinnherad Døssland faun fort ut at tittelen var misvisande og kunne gje folk eit rangt inntrykk av innhaldet. Neste bok bar difor tittelen Kvinnhersminne, og dette vart namnet på tidsskriftet seinare og. Det var Leiv Døssland som gav ut dei fem første kvinnhersminna, 1982, 1984, 1986, 1988 og Då gav han frå seg arbeidet. Men i desse åra la han ned my kje arbeidskraft i tiltaket. Han hadde sjølvsagt eit skriftstyre til å hjelpa seg, men hovudarbeidet var det han som!aut gjera. I kvart nummer skreiv han fleire artiklar, og noko hjelp hadde han av kona si, Eldbjørg. Han redigerte og vørdsla på det andre skreiv, og han tok stadig kontakt med folk som hadde stoff som dei - eller han - kunne skriva om. Dessutan var det han som styrde distribusjonen, og dei første nummera var han sj ølv på bygdene og seide. Lageret hadde han i huset sitt på Opsåsen. No er han ikkje lenger blant oss. Men minnet om han vil leva, og Kvinnhersrninne skal førast vidare i Leiv Døsslands ånd. Fred over minnet hans! Anfinn Otterå

7 Innhald AMERIKA - DRAUMEN OM FRIDOM OG JORD Av Arne Sunde 10 PORTEN TIL AMERIKA Av Kåre Eldøy 19 AMERIKABREV 22 ACHILD FOR A DAY Av Baard Stordahl 26 ElT BREV FRÅ ROSENDAL TIL AMERIKA Av Johan Storm Munch 28 ALT ER LIGESOM EN DRØM Av Kåre Eldøy 36 FRÅ OMVIKDALEN TIL USA SOM 8-ÅRING o Av Ase Marie Hellesøy 44 UTVANDRINGA FRÅ HEL VIK Av Aden Twedt 53 THE LANDA CLAN Av Oddmund Tofte 61 7

8 NYBYGGJARAR I STORY COUNTY, IOWA Av Reidar Sætre 71 FANN LUKKA I AMERIKA 78 FRÅ MUSLAND TIL USKEDALEN 83 MINNE Av Lilly Johnson Eckstrom 85 LARS V AAGE ALIAS LEWIS OLSON Av Erling Vaage 88 HUSNESINGAR I SEATTLE Av Erling Vaage 91 HEIM TIL 17. MAI Av Knut Eikeland 94 DIVIDED HEART Av Inger og Ingrid Lund 98 GODE HANS KJÆRLAND 104 BESTEFAR FORTALDE Av Kj etil Hellesøy 107 8

9 El ) _ ---,,, -<:( Cl "'( < q_- \_} 1 ) l l 1 l / l l / (/ \ // ' l l 7 l ) l l l l l l l '. 9

10 ARNE SUNDE: Amerika draumen om fridom og jord Bit riss over utvandringa frå Kvinnherad og Noreg -Få sider av Noregssoga er så fascinerande som utvandringa frå Noreg til USA. Statistikkane forte! at over menneske forlet Noreg i hundreårsperioden ; etter 1925 reiste ca Til saman vert dette godt og vel menneske som emigrerte frå Noreg til oversjøiske land. Utvandringa frå Noreg var støne enn frå dei fl este land. I høve til folketalet er det berre Irland som sende fleire av sine eigne til USA enn Noreg. Korleis kunne dette skje? Kvifor forlet nesten ein million nordmenn familie, heimbygd og fedreland for å søkja lukka i eit framandt land? Grunnane er mange og samansette som utvandrarane sjølve. Det let seg ikkje peika på ein einskild grunn, eller nokre få, men eit konglomerat av årsaker. Dei varierer frå tid til tid, frå distrikt til distrikt og frå person til person. - Kvinnherad høyrer ikkje blant dei kommunane som sende flest utvandrarar over havet. Totalt reiste bene vel I høve til folketalet er dette omlag på gjennomsnittet for fylket, men over landsgjennomsnittet. Men utvandringsintensiteten i dei ulike bygdene i Kvinnherad varierte. Dette er kanskje ikkje så merkeleg i ein så stor og langstrekt kommune som Kvinnherad er. Flest utvandrarar finn vi i dei indre bygdene. - Hittil har det vore skrive lite om utvandringa frå Kvinnherad til Amerika. I Kvinnherad Bygdesoga av Erling Vaage, har forfattaren skrive 10

11 FILLINGTHEPRAIRIEWITHFARMERS.. :..,.',:: :. '-,.,,.. ". 1 The settlement of Iowa generally occurred from southeast to northwest. The map shows that by 1B50. fult agricultural settlement had occurred in seven counties, generally lying along the Mississippi and Des Moines river valleys. t wasn't until 1890 that northwest I Iowa- generally the state's most marshy and treeless region - had reached a point of full agriculturaf settlement, defined as a population SOURCE: Daryl M. S ith, University of NorthGm Iowa. EXPLQSJON Of PEOPLE about 50 people 1836 l1 0,531 people 1838 l 23,242 people 1840 l ,112 people SOURCE: State Hlstorlcal Soclø!y density of at!east 15 people per square mile. That density of population suggested a family living on each quarter-section(160 acres) of land. "... ' B Open to settlement for the first time in 1833, lowa's population increased at an incredible rate as more and more lndian lands became available to the white settlers..'. 674,913 people V., :. '.. "... The 1860 census showed where the residents of Iowa were born: Virginia 17,944 Illinois 26,696 Other New Yorl< t--=::s..iji 46,053. /'.L\H.Y El. LEN KELLEY/ TUE REGlSTt:R 11

12 eit interessant kapittel om utvandringa frå bygdene våre. Elles fi nst der nokre få einkildartiklar og nokre slektsstudiar (helst av etterkomarar av kvinnheringar i Amerika) som forte! om familiebakgrunnen i Kvinnherad. Noko samla oversyn eller studie over utvandringa frå Kvinnherad fins ikkje. Her ligg det mykje interessant materiale og ventar på den som får tid og høve til å setja i gang. Ei slik undersøkjing ville ha vore eit verdfullt bidrag til lokalsoga vår. Denne vesle artikkelen her er ikkje meint å vera noko uttømmande studie. Målet med denne vesle artikkelen er å setja utvandringa frå Kvinnherad inn i eit nasjonalt perspektiv emigrantar Utvandringa frå Kvinnherad er del av den store emigrasjonen frå Noreg. Den organiserte utvandringa frå Noreg bytja i 1825 då 52 menneske drog Kvinnhered kyrkje i Calamus i Iowa. 12

13 frå Tysvær til Amerika med sluppen Restauration. Desse menneska var kvekarar som søkte religionsfridom og ei betre framtid i Amerika. Dermed var det heile i gang. I det første tiåret etter 1825, var utvandringa heller lita og sporadisk, og årviss vart ho ikkje før i I 1836 drog dei første utvandrarane frå Voss og Hardanger, og i 1839 for dei første frå Sogn. I tidbolken mellom 1825 og 1850 emigrerte berre ein menneske frå Noreg. Det er frå midten av 1860-åra at masseutvandringa tek til. Etter borgarkrigen skil ein mellom tre store utvandrarbølgjer. Den første vert rekna frå med utvandrarar. Den andre og største strekkjer seg frå med emigrantar, og den siste store bølgja kom i det første tiåret av vårt hundreår med utvandrarar. Ei mindre bølgje kom i åra mellom 1923 og 1929 med emigrantar. Med depresjonen minka utvandringa noko, men i etterkrigsåra har omlag menneske reist til USA og Canada. Det ser ut til at utvandringa frå Kvinnherad følgjer utvandringsmønsteret for resten av landet. Som i landet elles, reiste dei fleste frå Kvinnherad i og 1890-åra. Utvandringa synest og avhengig av konjunkturar her heime og i Amerika; etter dårlege tider i Noreg finn vi ein auke i utvandringa. Borgarkrigen og rykte om indianaroppstandar førde til ein nedgang i utvandringa. Det gjekk ikkje lang tid før dei første norske immigrantane slo seg ned i Midtvesten som alt tidleg vart sentrum for det norske Amerika. Seinare spreidde den norske busetnaden seg til alle statar og Canada, og i dette hundreåret finn ein mange store norske koloniar i byane på aust- og vestkysten av USA. Men Midtvesten har alltid vore hovudsetet for den mest framståande sosiale og kulturelle aktiviteten til nordmennene i Amerika. I 1836 reiste dei første kvinnheringane til Amerika. Det var eit ektepar frå Ølve; Eirik Johannessen Huse og kona Ingeborg Johannnesdotter f. Svoldal. Ekteparet var busette i Jektevika på Nes ved Mundheim. Dei for til Amerika med båten «Norske Klippe» saman med eit følgje frå Sunnhordaland og Hardanger. Eirik og Ingeborg slo seg ned i Fox River i Illinois. Dei fekk to barn. Eirik døydde alt i 1840, 37 år gamal, medan Ingeborg levde til I 1839 reiste bror til Eirik til Amerika. Han og kona kom og frå Jektevika. I 1840 drog eit følgje frå Hatlestrand. 13

14 Utvandringa kom altså relativt tidleg i gang i vårt distrikt. I perioden er det registrert 154 utvandrarar frå Sunnhordland og Hardanger. Av desse kom 18 frå Kvinnherad og 16 frå Fjelberg. Mot slutten av 1840-åra reiste fleire frå Uskedalen, og nokre av desse grunnla eit Kvinnherad-settlement i Clinton County i Iowa som vi skal høyra meir om semare. Kor mange som til saman reiste frå Kvinnherad, veit eg ikkje nøyaktig. Frå 1840, då dei fyrste drog, og fram til 1900, har bygdabokskrivar Erling Vaage talt opp utvandrarar. Ein annan statistikk (emigrantprotokollar) over utvandrarar frå Fjelberg og Kvinnherad forte! at utvandrarar forlet kommunen i åra I åra like etter hundreårsskiftet var det stor utvandring frå landet som heilskap og venteleg også frå Kvinnherad. I 1930-åra minka utvandrarstraumen, men i åra etter krigen reiste etter måten mange kvinnheringar over havet til USA. Dersom ein reknar rundt utvandrarar totalt, er ein nokolunde på rett veg. Samanlikna med andre kommunar, er utvandringa frå vår kommune over gjennomsnittet. Utvandringsintensiteten (årleg utvandring pr. tusen av middelfolkemengda) er for Kvinnherad i åra , for Hordaland fylke 2.7, for Sogn og Fj ordane 4.5, for Rogaland 3.0 og 1.7 for landet elles. Grunnen til at Kvinnherad, Hordaland og grannefylka elles hadde større utvandring enn andre landsdelar den første tida, skuldast at utvandringa tok til i kyst- og fj ords tro ka. I femårs bolken l au kar utvandringa frå Kvinnherad. Då forlet 260 menneske Kvinnherad, 200 for frå Kinsarvik og 157 frå Fj elberg. K vifor reiste folk frå Kvinnherad? Som sagt er årsakene for utvandringa samansette og kompliserte; dei varierer frå voner om ei betre framtid, håp om arbeid, flukt frå fattigdom og elende, til personlege grunnar som sviken kj ærleik. Til dette biletet må vi og rekna det psykologiske aspektet, smitteeffekten, det som ofte vert kalla Amerikafeber. Historikarar bruker ofte termane push og pull faktorar når dei diskuterer utvandrarårsakene. Pushfaktorane er dei som fekk folk til å reisa frå landet, medan pullfaktorane er forholda i USA som lokka immigrantane til seg. 14

15 Det er mange sp or etter utvandra kvinnheringar på kyrkjegardane z Iowa. Tek vi pushfaktorane først, er det dei sosiale, demografiske og økonomiske forholda i Kvinnherad ein må leggja mest vekt på. Dette skriv Vaage mykje om i bygdeboka. Vaage nemner at før 1850 var Kvinnherad eit samfunn i stillstand eller sein utvikling når det galdt jordbruksdrift og andre næringar, men med eit aulande folketal som truga med å sprengja alle grenser. Dette kan vera med på å forklara den til dels store utvandringa før 1860 frå bygdene. Men frå 1850 skjer det store endringar i bygdene. Vaage skriv om framgang i næringsvegane i siste halvparten av 1800-talet, og hovudkonklusjonen hans er at kvinnheringane stod seg relativt bra i denne bolken. Om jordbruket ikkje kunne sysselsetj a alle som voks opp, var Kvinnherad relativt tidleg ute med andre næringar som hermetikkindustri, dampskipsfart og skipsindustri som gav nye arbeidsplassar. Vidare kunne mange få ekstra matforsyningar frå jakt og fiske. Fisket har vore ei viktig attåtnæring og mataukkjelde for kvinheringane i generasjonar. Vaage nemner og at kvinnheringane var tidleg ute med nye metodar innan jordbruk. 15

16 Jordbruket var hovudnæringa for dei aller fleste i Kvinnherad på talet. Dei som ikkje hadde gard, hadde gjerne ein åkerlapp der dei kunne dyrka litt til matauk. Dessutan var jektefarten ein leveveg eller attåtinnkome for mange. Slik sett ser det ut til at dei fleste fekk sitt daglege brød. Når det gjeld dei demografiske forholda, er det overfolking ein først og fremst tenkjer på. Store barneflokkar førde til rift om brødet. Berre ein kunne overta garden, og dei andre måtte finna seg arbeid andre stader. Dette førde til ei søking etter arbeid. Mange fekk seg arbeid som tenestefolk på gardane, i dei mange nye næringsvegane som voks fram eller i andre bygder eller byar. Vaage nemner at talet på husmenn gjekk kraftig ned etter 1860-åra. Dette vil eg tru ikkje åleine skuldast utvandringa til Amerika. Ikkje alle husmenn kunne skaffa seg pengar til Amerikabillett. Mest truleg er det at husmennene og borna deira fekk seg arbeid i andre næringar som voks fram på denne tida. Dette kan forklara noko av tilbakegangen av talet på husmenn. Mange unge fekk seg ofte arbeid andre stader på Vestlandet. Etterspurnaden etter arbeid var stor i byar som Bergen og Haugesund, og mange kvinner og menn fann seg arbeid i desse byane. Ein skal heller ikkje sjå bort frå at etappeutvandring gjorde seg gjeldande. Etappeutvandring er når ein person først slår seg ned mellombels ein stad i landet får så å emigrera seinare. Konklusjonen her må vera at Kvinnherad hadde nokolunde tilfredsstillande næringstilbod og bra tilbad på arbeidsplassar samanlikna med andre kommunar. Kva som er bra eller tilfredsstillande til ei kvar tid, er relative omgrep. Dei reelle årskane for utvandringa kan tru leg sporast til ein draum eller eit ynskje om å skaffa seg betre levekår for seg og sine. Pullfaktorane er minst like samansette og spennande som pushfaktorane. Kva var det med USA som lokka titusenvis av immigrantar til seg? Først og fremst var det vonene om ei betre framtid. Dei fleste som reiste til Amerika i følte hundreåret enda opp innan jordbruket. Amerika vart tidl eg draumelandet, eit Canans land. Kor kom desse ideane ifrå? Allereie rundt 1840 kom der ut bøker om Amerika med norske emigrantar som målgruppe. Den viktigaste kjelda for kunnskap om Amerika, og kanskje den viktigaste pullfaktoren for potensielle emigrantar, var likevel breva frå slekt og vener i Amerika. I tallause brev til gamlelandet fmtalde emigrantane om forholda i det nye landet. Svært ofte enda breva med ei oppmoding til 16

17 dei kjære heime i Noreg om å koma etter. No var det slett ikkje noko enkel sak å senda brev frå USA til Noreg for 150 år sidan. Eit frimerke kosta omlag ei dagløn, og sendinga tok ganske lang tid. Derfor var breva ofte stila til fleire mottakarar og var generelle i innhaldet. Breva kunne gå frå gard til gard, frå grend til grend, og det retoriske innhaldet kunne nok påverka mang ein potensiell emigrant til å ta den endelege avgjerda om oppbrot og reise. Ein av dei meste kjende brevskrivarane frå pionertida, Gjert Gregoriusen Hovland, utvandra frå Tysnes i I mange brev til slekt og vener i gamlelandet gav han eit rosande bilete av det nye landet. Prost Niels Hertzberg meinte at det var breva til Hovland som spreidde amerikafeberen til Hardanger. Breva hans vandra frå bygd til bygd, og det er slett ikkje utenkjeleg ut frå den geografiske nærleiken at ein del kvinnheringar kan ha lese breva til Hovland og vorte påverka av dei. Då dampskipa kom etter borgarkrigen, tilsette ein del selskap agentar for å lokka folk over. Med dampskipa vart overfarten kortare og enklare, og norskamerikanarane kunne lettare ta seg ein tur heim til gamlelandet. Desse folka gjorde ofte eit sterk inntrykk på dei heime. Fine klede, pengar i lomma og ut:rulege historier om Amerika var noko som gjorde inntrykk på folk her heime. Tidlegare ernigrantar hadde ofte med seg eller sende heim såkalla «prepaid tickets». Slike førehands betalte billettar var ganske vanlege. Ein reknar med at vel ein tredel av alle ernigrantar frå Noreg kom over på slike billettar i åra før hundreårsskiftet. Sjølve reisa over havet endra seg gjennom åra. Dei første f6r sj ølvsagt med seglskip. Først bar det i båt frå Kvinnherad til Bergen der seglskipet låg. Der kunne avreisa bli utsett på grunn av dårlege vindforhold. Sjølve overfarten kunne ta fleire månader, og forholda om bord var heller dårlege, ernigrantane måtte sjølve ha med seg forsyningar for den lange reisa. Dei fleste seglskipa kom til New York, og enno gjenstod ei lang reise. Med dampskipa endra reiseforholda seg, og dampskipa brukte ofte Quebec som endehamn. Delifrå nytta imrnigrantane jarnbane innover i landet. Svært mange kom til slekt og vener. Flest K vinnhelingar finn vi i Iowa, men mange slo seg også ned i dei andre statane i Midtvesten som Illinois, Minnesota, Wisconsin og Dakotastatane. Homesteadlova av 1862 gav gratis jord mot eit lite oppmålingsgebyr. Tanken på gratis jord lokka mange. Flesteparten av dei tidlegaste imrnigrantane vart fannarar. 17

18 Andre fekk arbeid innan skogsdrift. Seinare finn vi mange K vinnheringar som fiskarar på vestkysten og som tenestefolk i byane. I Iowa finn vi det sosiale og kulturelle senteret til kvinnheringane. I denne staten slo mange kvinnheringar seg ned, og der bygde dei seg skular og kyrkjer. Fjelberg kyrkjelyd vart skipa sommaren Skipinga gjekk føre seg i huset til TØtTes Skarveland. Presten N. Amlund fekk skipinga i stand. I desember 1866 talde kyrkjelyden 81 medlemer. Kyrkjebygging, religionsskule og presteval vart difor ståande forhandlingsemne på kvart møte. I 1867 vart det bestemt å byggja kyrkja, og bygget vart vigsla i november same året. Kyrkjelyden kalla seg «Fjelberg Norsk Evangelisk Lutherske Menighet av den uforandrede augsburgske Konfession, ved Ballard Grove, Story og Polk Counties». I 1868 talde kyrkjelyden 534 medlemer. I 1888 blei kyrkja splitta grunna nådevalsstriden. Kyrkjelyden dreiv songkor, kvinneforeining, ungdomsforeining, religionsskule, misjonsforeining m.m. Ein annan kyrkjelyd-k vinnhered norsk luthersk evangelisk menighet -blei skipa i Calamus i Clinton county i Iowa i Den første kyrkja vart reist i I 1877 vart det bygd ny kyrkje. Prisen var dollar eller kr. Blant namna på prestar og tillitsfolk finn vi Thvedt, Donnehoug, Bringedal, Lund og Nerhus. Også denne kyrkjelyden dreiv kvinneforeining, ungdomsforeining og sogar ei eiga «Pikeforening.» No er båe kyrkjene borte, men enno finst der spor etter kvinnheringar i Iowa. Ei vandring på kyrkjegardar vil kunna fortelja sitt. Banda mellom den gamle og den nye verda vert framleis haldne i live. Kvinnherad har sin venskapsby i Sto ry City. Og kvart år kjem det amerikanarar hit til bygdene på leit etter slekts band. Litteratur: Eggen, Arnfinn: (red) Utvandringa- det store opp brotet, Oslo l 979 Lovoll, OddS.: Det løfterike Landet, Oslo 1983 Nerhus, Hans: Sunnhordlendske kyrkjelydar i Amerika, Stord 1943 Norlie, O.M.(red): Norsk Lutherske Menigheter i Amerika Augsburg Publishing House 1918 Semmingsen, Ingrid: Veien mot Vest, I.II Oslo 1941, 1950 Vaage, Erling: Kvinnherad, Bygdesoga. Kvinnherad

19 KÅREELDØY: Porten til Amerika og «Emigrantreisens Begyndelse», o i Arvik i Kvinnherad For no kre år sidan var Eirik I. Eldøy - med røter i Kvinnherad og hytte i Årvik - innom immigrasjonsmuseet på Ellis Island i New York. Inne i hovudbygningen fanga eit kjempestort fotografi på mest ein heil vegg hans interesse, for det var noko heimekjent med det, ein robåt på fj orden fullasta med folk og bagasje mot ein traust bakgrunn av bergskorter og marker, nokre hus hist og her. Etter å ha studert meir på detalj ane, særleg handelsbua nede ved sjøen, gjekk det opp for han at det var Kysnesstrand han såg i bakgrunnen. Fotografiet hadde påskrifta «Emigrantreisens Begyndelse» og var signert av fotograf Wilse. Vel heirnkomen frå USA sette han seg føre å finna ut meir om historia o attom dette fotografiet. Han spurde seg fram i Kysnesstrand og Arvik, og o fekk spesielt god hjelp av Ingrid Nelly Hesvik, busett i Arvik. Ho visste namna på alle som var med i båten, dei fleste frå Årvik. Etter å ha undersøkt nærare i Utvandrararkivet for Hordaland, kan det gjevast desse opplysningane om dei som sit i båten. Me nemner først Amerikafararane: l) 2) Peder Jonsson Årvik, f. 1880, frå husmannsplassen Øvrebøen, står bak i båten, på veg attende til Tacoma i staten Washington, USA, etter å ha vore der i fire år alt. Han reiste ut første gong i mars 1900 med America Line frå Bergen. No var han heime for å henta kj ærasten sin. o Inger Jonette Jonsdtr. Arvik, ( ), frå Øvrebøen, syster til 19

20 3) 4) 5) 6) 7) Peder. Ho har rund, kvit hatt på seg. Reiste også til Tacoma, Washington. Gunhilde Kristine Mikkelsdtr. Kysnes, f. 1886, trulova med ovannemnde Peder Jonsson Årvik. Ho også med kvit hatt. Rasmus Mikkelsen Kysnes, f. 1885, sit attarst i båten. Han er bror til Gunhild. Dei neste er med for å skyssa Amerikafararane ut til rutebåten og seia farvel: o Sjur Jonsson Arvik ( ) er med og ror ekspedisjons båten. Denne gongen har dei borda rutebåten utanfor Kysnes. o Ingrid Pedersdtr. Arvik ( ) frå Øvrebøen, mor til Peder og Inger, som begge skal til Amerika. Ho sit mellom dei to unge jentene. Frantz Butler Jonsson Årvik, f. 1881, frå garden Årvik. Dette biletet, «Emigrantreisens Begyndelse», heng på heidersplass i immigrasjonsmuseet i New York. Biletet er frå Årvik, og er telæ av fotograf Anders Beer Wilse. 20

21 8) Tobias Gangdal 9) Knut Furhovde, f. 1888, frå Gausvik. Ombord i rutebåten til Bergen stod fotografen med fotoapparatet sitt oppstilt. Han må ha tykt om motivet og fanga det inn på linsa i rette augneblinken. Datoen må ha vore ein av dei siste dag ane av august månad 1906, for etter utvandrararkivet reiste alle fire frå Bergen l. september 1906 med skip tilhøyrande Canadian Pacific Line. Fotografen var Anders Beer Wilse ( ), fødd i Flekkefjord. Han hadde utdanna seg som teknikar i Horten, og var i mange år jernbaneingeniør i USA, deretter i åra fotograf i Seattle. I 1901 var han komen attende til Noreg og hadde opna eigen fotograffonetning i Oslo. Wilse var pioner i landskapsfotografering her i landet. Me ser at han hadde nær tilknyting til USA. Det er på det reine at han også var på Ellis Island og fotograferte immigrantmiljøet der kring hundreårsskiftet. Gunhild og Peder Årvik gifte seg i Amerika og busette seg i Tacoma, Wash. I USA skreiv han seg for Peder Johnson Orwick. Det er fortalt at han ei tid budde i San Francisco, der han fekk seg jobb som fangevaktar på den vidgjetne fengselsøya Alcatraz utanfor byen. Rasmus Mikkelsen Kysnes stogga ikkje meir enn kring fire år i Amerika, og vende så heimatt. Unge Inger Årvik tente hos ein norsk familie i USA, visstnok på vestkysten, der ho møtte sunnmøringen Laurits Måseide. Etter ei tid i Amerika reiste også dei heimatt til Noreg, der dei gifte seg og slo seg ned på Sunnmøre. Dotter deira, Ingrid, som har gjeve viktige opplysningar om Amerikafararane, kom attende til Årvik, der ho vart gift med John Hesvik. Frå tunet sitt ser ho opp på husmannsplassen Øvrebøen. Det var derifrå dei reiste, han Peder Årvik og systera hans, Inger Jonette. Som ein kuriositet kan nemnast at Ingrid Hes vik har eit vakkert målarstykke på veggen i stova si, måla av Svein Bringeland etter det same Wilsebiletet som heng i stmt format på ein vegg i immigrasjonsmuseet på Ellis Island. Nedskrivaren av dette seier takk til informantane Eirik L Eldøy og Ingrid Hesvik for opplysningane, og til Utvandrararkivet for Hordaland v/ Jahn Sjursen for verdfull hjelp i arbeidet med denne artikkelen. 21

22 Amerikabrev Bård Hansson Eikeland (f 1788) frå Hatlestrand, emigrerte til Amerika kring 1835, og var såleis ein av dei aller fyrste som reiste. Han hadde med seg kone (som ein ikkje sikkert veit namnet på, og bo rna Hans og Birthe sende han dette brevet heim til bror sin:!al ægte6az, CYffa/zd!l!az:J!l!aøaz, cfa:au etatt/l.0et <lz<:t7ez /JZ(Y./zillt paa /JliJllle O/ll /Jli1z,cjlezlatte_fi///ilk o'7./ty.'jlttllllez til at iljeza /e;zyej q/iez at d<le lwoz <let ez.r;aael m(t;., lf ;}al i xmlze<l tl/ll/eztiije ilje/lb O/Il /JliN.JOZl!//lJ {l{!zeij/ll/i'ff Yo/ /Ill/Cl pzijc ///(f7!fi,,}}e/{!1 i 111t/z a<tlla;ll/zi;zy./za CYf6zye. JTgr lzm Jj}t<l at taæ-h-c;/oz al//la.'j!e/lj Ht/Jl lzaz 6CJ1'flt!c! /J/('7 rien lal?f7e (lei '?'/ Oa<tcle;/gr og mit fillr ez Jtm<le o.r.jlillre oy rj!/1rtl'z on t'ci. c?y./<37 ø/ljirez æz/re;z. m{!! ellez IZO,l/e!Z q/" mbæ at (læte i c;f6zyz;.joz lzez cz l O ga;zyez 6eclze zd '?'/ J!oue Sføzd)/!JJ!aJlt!t./OIIr: $/{f7cl ez lzez '{}Kl!llaad at.!/me.:fiz <lm. dez lzm m:6eij -%Jt cj(e;z <laz.jo/il ez 5/Jwlefiaz bzyea till_l/flz latet; /lle/z <lm.jo/il az6g<le t'i(j{iaz Jtoz..0<:'71ølltl '?'7 z<loz løjl/let got az6g<let z<loz./oz<lzez 2 ga;zye mill<lze mo,rj<le C/l <lm c;f6vh-e;/ozcl. CU tjaz 7 tzye 0.'7 2 i2jqt7ez ttaclemay i.jøa1: '?'/!llgiell.l/iaf o.; t'el;,)fy t'<tv ilrlre Jøe -!f!lr og min h-o;te tlaz ei lzellez!yir til ;zoge;z lzi11rkz Z:t7 //lille 22

23 !ljom Jloc! elet got ad - fzjez fzjøde 5 /JJøm, en t'at 1!0 am; cy fzje!zj!eo!7lrgzame i elet Jtoze IYltla/lliJiie ftm; cy tm G'ztlfl;xtg'lz A.eJ;ede/lagcl cy tli Jtl/lf/- CUfizotillte OJJ de/l t!!f cy!ffje 2!/a/?Yt (leue Ol/l cloz t'al..jo/ ez Mlæ OtE/?tJe at e til CYI6?tle i gioz.fiz Jøoz, men jjllll la/ld!zjaadoz (lat Jtoz - i_/en/lo/lz /llll/?tje jjæ/le!zjyez!ffjie t'(/za CYfYozA cy til o1/6m1ia jjllll oz cla/lvj6aa<l 100 mil cy dez fi muz Aone oz Øattez 2 67g dez fia!/bite oi jjaa A-a/tal!7laac! til.9jyoz.9jg/!o'j1 (!ZJ #[!o æcl 2!/aA-e Czie zed) da æ:!ffjte natt qy clag i 6 c! tjez med 1! yrgte JO/ll Jtot! jjaa {J{W/j c5'æfo ved Aanalen qy eie!7laacle t;azfia 1!5 til 30 alle/l!a/?tle og 3 acl 4 alen 6æcle cy JtaÆ oz 3 ficlt c(t;6t.93 ez. e/t!zjy JO/Il 49'ez /læz æcl et M/lcl Aak!et ::tleya-æez/ 300 mile lcu?tjt; og gam i moe! /Zoz. S'icmat!a cy i -!f!ci mocl CYfYøz. 2!/aÆe fzjez ez. //Ztl/lge &Jez. qy J!oz J!ttpyazt; //Za/?Ye fzja/ivj!ljaat!e og clerf/la!ffjte {!/ jjaa et 3-mcotzet JA-tp cy oaz 6 t{'/a tl/ldez oægj./øzo oz tji A-om til!ljyoz &tæago.;1 (G'zicago. zed) Øet ez../øute &fm til C!uzoeJ 61 f.!lllinoh. zed) og dez. 6/eo 6zæA-Æet 1! /ltmke /Ile/l i'?cjm to/t; JÆade clezq/. %. oi Aez fzja/ivjoaacl - Attn<ie oi.f!/ott elet jjlltl cf <k?tje /Jzen ela oaz U?tJOl fizaa/zcloz og clq/oz jte oi jjll<t oog/z med to Aotez../Øz cy elet AOJtende m[!l 6 Øalez og elet oaz. 60 mil uz til oi Æom til clall CYI6uA-e i C!!e/ZOCJ qy c!aj{g A om til &fm ekle J{g ih-æe 6 JA-4 /lle/z /ltb Am Jo/./Ozmezt m[!l med 5 /løttta6ejte cy clem ÆoJtez m[!l 100 clalez -tidl[!!e Aazjet;!ZJetalt muul.!fleki 50 dalez. CU (<;-eie i omeolet 1000 fl) og fi c!erif 600 Øa!ez. cy clez if lagclej{g 75 qy ta6te elet!tele Øet acloazej alle at.!fløze CU!tal MA-e at Jfj;gte fizo Az[y. fzje./oze/u:ie Jtatez. eze Jaa ttduøtej at ingoz jjotle/lta/ ffllaa-t m:ij Æa/t tout elet to <lage.r:jfezj{g oaz Ao/lv mel; Ao11Z c!ez en //Ut/lcija IYltAozq; og ijecle /Ill/te 1! æ/jte!ljøz/z;!ljzitaa 23

24 .J!h: 50 clakz qy.9ltmj lientfiz Alæc!ez q{j.1aole oy /ltcjåme LYJzitlta 65 Ø pute am (tjefjie lt1111 //lo/ 30 q{j.pc/et am 50. O'fft/1e 6øm lmez q{j talez yot mye!j --;--/ 9' oy mi/l Aone tala.jaa /ll (jet at tlf Aa11 yot (!le e oj.j Jelt< tlalll/llolet ltez ez c(!lzt -.Jaa /ta;z.øozcle elet yoclt cle;z. JO/N (tjøjj!e tlc//11/lloi cy-fizcle!tid qy!tat;e /lleci.jo/. 9'orle J(e/?j'C Alæclez. Oz.f:Jøzo&?j' AoJ!ez ltez; fia 40 til 50 clalez Ille/l Aozt /i;z.j(tjozla ez!tez yot (tjøjj paa. Aa;z. gme to.9iamaw J(tjoztezjoz en iyll6cij Øqc; O!f J/lttJ ev ltez; yot (jøjj paa. leclo/e Ame.JO/Il Ao/ll ltez eim Ja/Il/Ile tid JO/llJ Y C!'/ tytt.j!f!flcl(rje ez. /lit qezez q/' 20 clalez cy- Aa;z 2 am p vete.j{cj til!&mel - CfC/IOCJ ez et!&!.fl!&t;zc/ /lleci.jilwa ooezlt'!'jilu?j'cl;./loclel/le yaaz.j!ille - U?j'e/l.JAaclel(r;e Øyz ltaz oi ayfyyte,/oz O!f i;?c;e;z ltamcle!lc{tzijlet; cs'aolm ez!tez til alle.9jøm qy 6/ivez lcezcle at!zo.9ji6elm qy r!yui.jii!&cle!je C!9' Øøcl Ylaz /lejfoz. alle Jlq(jJ løo!zæz. xl Jom o-øa: qy CiAe q{j mlnøtt /llec(jleze oy paa JO/Il/Ile J!eclez ez.jnaan tzæet;.9iozt Jqc;t d ltm 6aacle pzco!ez qy jjzoj/ez qy eie Acm yot.9ji6elm.!zoz at clajcy tyll i ul6zyrc; elet til6acl./ '7 ' ltd med til/a/,ie '!'file &/Il cle/jl. t'ilcle yiæ clezo.91æjkr 6aacle ;OC/?j'Cl! qy llteze Aa;z. lta;z Mlre JAq#? clml cs'alo/ltecl -Jet a 6/it'n. Øø;!Ciellle ia/re play et //led /zaazde ttk(tzi/iet; CZ$ yioez. c!cill JO/Il vi.!jiile.j.. 91coteme yctaz lltllrlt cy- pzæaez. ooz c/e;;z /rom/ila % ev i; r;e;z.9iiezlrer, /l/at eie.9'aaz O!f pzælrezltijt cy- ltez i ltttttj O!f tttle paa mmaen oy /ll{{/1 Acm rfs;rlre ' rtclltooz, Jlza;z ez Jaa vel JO/IZ. i lrizae;z, W '!tel Jo/ez. wz; to ellev 3 oezefivamleclo i lllit llltl'll clez d(/cy Jelo tjæte mit i6la;zc/et c/e/ll, izjen;ze.9z:æc/iaallten ez. JO/Il C/l.9J/bl(l clez. d/cle tije {lltc/e;z..9jibld t: lm.!7llltøzel/le Aa;z Mlre 6/ioe O/lll'Cil!e o/ C/l oævl(c;jilztlet pze.jt qy mela /llaa!/jø;zcleme.9jdale tienclaz. til!tam - enc6(f!ønt eie ii?(/c/b I!JIIte /zav elev q/' -!tez tøz /Ila ilrlre.j!aa /llec! %tte;z. i ltaa;lllm/oz Jill.!JIIl/Z optzæa/ret; CZ$ ez. alle q/' az. CYftazmAe cs'iæat oy ' ltd /zaz licltt/oz alle tz9'e 24

25 mqet ej' rim.fimæmme 6/iæz &øo giez fzjørlea ty Jj}td rlømmez ih-a-e gfez 1Jolm ttlæadiyj, men rlet A-oaztJzez meze aa-jjaa tioz!ij{:zte ez 6eJA-q.fåz, CZJæz. 1Jærl{t; lzi&et tyjy øma-ez!7!cuetz.2!/ec/;aj'e OJ til det c5'.åte ty at [It gfez fzjørlm maate OjJJtaa til et 2}/oa!iyt!&ti..2!/e;et 9a t!i a..yatta C/lttarq;. 27!k6utartt 1 S3 <f.9jaaz %m etz J') 1> Rørelse :: aktivitet? "Kona var 50 år i 1835, reiste dei likevel før? "Buflo =Buffalo ved Lake Erie. Frå New York opp Hudsonelva til Albany, kanalen vestover til Buffalo. Siste delen vestover dei store sjøane til staten Illinois. " Leykkeri =Lake Erie. s> Artig skrivemåte for byen Chicago. "Elinoes!Ellenoes som han skriv= Illinoes. '' Potentat= (frå latin) makt. "'Baard Hansson Eikeland f Hatlestrand, bondeson av foreldre Hans Olson og Brita HansdotterTufta Baard vart gift 1818 med Bol Larsdotter Skarvatun " Broren er vel Steffen f Broren Hans f og søstra Herborg f var begge gifte på Skarvatun. 25

26 A Child For A Day My years are declining but well I can see the place of my birth, it's so vivid to me. The bel! in the steeple, the church on the hill where Mother and God have me registered still. The sunset, the flowers, the meadow in dew it all lies befare me, how grand is the view. The breath of the pinetrees, the birch by the mill, the old apple orchard that blossomed at will. The scent of the field and the new mown hay how sweet it would tinger, how long it would stay. The meadow brook lazily winding its way as though it had done all its workfor the day. The birds that would sing from the tre es and in flight how they filled my heart and my soul with de light. Th eir music a symphony, sweet and so clear I still seem to hear them as though I were there. The sides that emne dressed up in crimson and blue then changed into colours that God only knew. The tang in the air and the smell of the earth when nature in splendour gave infinite birth. How later in autumn she coloured the leaves when iceicles formed from the drip of the eaves. The moss covered roof and the log cabins walls, so c old in the summer and warm in the fall. The fi replace that glowedfrom the birch wood and coal, how homey it looked when I think of it all. My grandmother's spinning wheel, rocker and shawl, the pendulum clock that tickedfrom the wall. The kitt en that purred by her side on the flom; the jar with sweet cookies that tasted like more. When mother she tenderly put me to bed 26

27 thenfolded her hands and bowed with her head. Still well I remember the words in her praye1; «We thank Thee O Lord for thy love and thy care.» My heart how it thrills when I think of it all that part of my life is a part of my soul. l l ' Jf I had a wish, only ane, I would pray: God, let me again be a childfor a day! Baard Stordahl ( ). (Fødd i Ølve, emigrerte som ung gut) 27

28 AV JOHAN STORM MUNCH Eit brev frå Rosendal til Amerika Amerikabrevet den andre vegen Frå Rosendal vart det sendt eit brev til Amerika den 10 oktober Brevet er skrive av Brita Tvedt frå Omvikdalen. Ho tente på den tida hos stamhusbesidder Rosenkrone på Baroniet. Ho sendte brevet til bror sin, Johannes, som hadde reist til Amerika dette året. Johannes Tvedt var frå før av utdanna som treskjerar og modellør, og hadde i dei to siste åra vore i København. Der var det steinarbeid i Marmorkyrkja og gyldenlærarbeid som gav han livsutkome. Han reiste til Amerika som så mange andre nordmenn for å tena pengar, og for å realisera ein draum om å verta rik. Johannes busette seg i Chicago, og fekk seg arbeid straks i ein tenacottaverkstad. Denne verkstaden hadde mange store oppgåver med å dekorera monumentale bygg i Chicago. Byen var på den tida i ei rivande utvikling med mange nye bygg. I 1888 brann mesteparten av sentrum i Chicago ned, og byen vart bygd opp att som «storbyen» mot «prærielandet» i vest. Frå før hadde Brita to systrer i Amerika. Martha, den eldste, var på den tida gift med ein nordmann som heitte John Massa. Han var frå Arendalskanten. Dei budde på ein nybrottsgard i Ohio. Martha hadde reist over til Amerika tidleg i 1880-åra avdi truloveden hennar, Mons Mehl, frå Rosendal, hadde vorte sj uk der borte. Ho fann 28

29 guten dødssjuk av tæring. Mons døydde snart etter at Martha kom over. Martha vart også smitta av denne sjukdommen, og i 1892 er ho sjuk. Det er nett dette Brita skriv om i brevet sitt: «Da æ so maangeleisne mæ da, somme maa væra laake al si ti men æ da tæring so blir da desværre inkje so laang ti». Turberkulosen tok hardt for seg, og var den største folkesjukdommen på den tida. Brita prøvde å trøyste seg og broren med å skrive at den andre systera, Marianne, hadde skrive heim og fortalt at mannen til Martha var ein snill mann. Men Brita ynskjer seg over til Amerika for hjelpa den sjuke systera. Ho slær det frå seg av di det ville vore gale for dei som sat att i gamlelandet. Brita klagar over at ho ikkje har høyrt frå syster Marianne på lang tid, men ho har fått vite av Johannes at Marianne har det bra og tener godt. Det siste var viktig å vite og var det fyrste målet på om ein lykkast i det nye landet. I brevet kjem Brita inn på tilhøvet til mora. Ho er sers bunden til mora og vil hjelpa henne så mykje som mogleg. Mora vart enkje i 1886 og budde på Tvedt i Omvikdalen. Ho var frå Krakjet i Rosendal. Mora hadde dagen føreåt sagt til Brita at ho hadde spunne ein del garn og ville laga grå klede til Johannes. Det var stasklede dengong. Mora planla å veva stoffet i kommande vinter og alle skulle få klede av stoffet, både Nils og Johannes. Nils var tvillingbror til Johannes og er odelsguten. Nils Tvedt var en spesiell kar, sier Brita. Det kjem fram ved at mora må be dei andre søskna om å få vita kor my kje dei einskilde eigelutane på garden var verd da Nils overtok garden frå felleseiget etter faren. Korkje Brita eller Marianne hadde slik kunnskap, og no vart Johannes spurt om han kunne hugsa noko. Dette hadde rimeligvis noko med vilkåra for det kåret som mora hadde rett på etter overtakinga av garden. Ei større sak i brevet er lensmannshusa. Mora har gitt Brita eit påbod om å skriva til Johannes at han burde kjøpa lensmannshusa på Skåla etter lensmann Halvard J. Enæs som døydde i Desse husa vart no selde for 4400 kroner eller 1100 daler på siste tinget. Det er litt overraskande at Brita gjev opp begge myntformene. Noreg gjekk over frå dalar til kroner i år etter er det turvande for Brita å oppgi begge formene. Ho gjorde det rimelegvis for at det ikkje skulle verta nokre mistyingar. 29

30 30

31 Neste gong og tredje gong garden skulle bydast fram var i januar Brita tykte det var litt leit at ho måtte skriva dette og prøva å få broren sin attende til Kvinnherad. Ein grunn for at ho tykte det var leit, var sjølvsagt at ho sj ølv gjerne ville dra over til Amerika, om det ikkje hadde vore for my kj e som batt henne heime. Men mora ville gjerne at Johannes kom heim og kjøpte seg hus på Skåla. Da kunne ho, skriv Brita, bu der og ikkje berre på Tvedt eller på Krakjet. Mora har slått frampå om at Johannes kunne halde skule på Skåla. Det er vel helst ein handverksskule av den typen Lars Kinsarvik hadde inne i fj orden, dei tenkjer på for Johannes Tvedt. Brita har ei rekkje skarpe kommentarar.ved neste avsnitt nemner ho at John Eik har vore og henta ein kopparkjele og ville ha ein stor ein og. Nett den som Johannes hadde kj øpt attende til garden. John Eik er onkelen til Brita. Brita er oppgitt over at nokre er so svære til å grave til seg. Brita blir «mismodig av alt dette kave» seier ho. Så fortel ho vidare at ho har fått noko rips som ho hadde safta og ville gje til mor si. Mora ville ikkje ha safta, så det er ikkje so greitt. Vidare fortel Brita at tausa til mora skal reise til våren, og ho trur at dottera, Brita, skal ta over arbeidet med å hjelpe mora. Her er Brita heilt klår. Det vil ho ikkje. Ei anna hending opptek Brita som ho må skrive om til bror sin. Låven til Mons på Kirkhus har brunne ned. Det var smågutane hans som tente på. Brita gjev vidare små glimt frå livet på Tvedt. Ho skriv at «Hos Tveiten gaar da mæ da sammo som det hm jort før». Tveiten er far til diktaren Jens Tvedt og budde i Haugahuset på Tvedt. Tveiten hadde vore den fyrste herredkasseraren i Kvinnherad kommune, og m kivskapet hans til kommunearkivet, det var eit skråskåp, står i Haugahuset den dag i dag. Så nemner Brita at Vodla Heljen skal ha bryllup, og ho veit ikkje om ho vert beden, men blir ho det, så vil ho ikkje gå! Ingen veit kva for ei straff det skulle ha vore, men noko gale er det sikkert, avdi meldinga er heilt klår. Helje på Vodlane må vere Helge Haugland som i 1892 gifte seg med Marta J onsdatter Skeie. Brita arbeidde hos stamhusbesiddar Gerhard Markus Hoff Rosenkrone. Ho lærte finare handarbeid og matlaging av søstrene til stamhusbesiddaren. Både ho og broren Johannes hadde eit nært tilhøve til Baroniet, og difor er det naturleg for Brita å nemne familien til stamhus- 31

32 Brita Tvedt skreiv brev til bror sin Johannes. Johannes Tvedt reiste frå Omvikdalen til Amerika, og busette seg i Chicago. 32

33 besidderen. Dei danske slektningane hadde fått utsett heimreisa av di det var kolera i Århus. Det var ein sjukdom ein måtte halde seg langt i frå. o Det vart med to koleratilfelle i Arhus. Epidemien stogga med det. Det var familien Weiss som budde i Århus. Det var frå den familien dei kom dei siste stamhusbesidderene som budde på baroniet i dette hundreåret. Så kommenterer Brita at Johannes har bedt om at Brita kunne sende noko handarbeid til Verdsutstillinga i Chicago i Brita nernner dette også i det føne brevet som ho sendte til bror sin den 5. august -92. Men denne gongen kj em ho med framlegg om kva det kunne vera. Johannes hadde foreslått eit perlebrodert belte, men Brita meiner det blir for dyrt å senda det den lange vegen. Ho trur at ein brystduk er lettare å få av garde. Brita sjølv vil lage eit brodert forkle med kvit, raud og blå tråd. Brita vil setja i gang med dette arbeidet og senda det til Johannes så snart ho får tid til å sauma det. Noreg markerte seg sterkt på verdsutstillinga. Det var til denne utstillinga at det vart bygd ein modell av Gogstadskipet, og nordmenn seglde med dette vikingskipet over Altanterhavet og opp i dei store sjøane fram til Chicago til utstillinga. Går ein igjennom registeringa av norsk handarbeid som blei stilt ut, finn vi handarbeid av Brita Tvedt. Ho gjorde forkleet ferdig og sende det til utstillinga ved hjelp av bror sin. Johannes Tvedt hadde også gjenstander på utstillinga saman med fleire treskjerarar frå Hardanger. Men han hadde mykje anna arbeid med å gjere i stand utstillinga. Blant anna var han med på å laga den store inngangsporten til verdsutstillinga - «The golden Gate». Denne porten er dekorert med terrakottafliser og er det einaste bygget som i dag står att frå verdsutstillinga i Så er Brita heime att i brevet og skriv om kor vanskeleg det var å få tak i rimelege kåper. Ho hadde kontakta slekt i Stavanger utan å lykkast og såg seg nødd til finna noko i Bergen. I Rosendal var det tydelegvis ikkje kåper å få kjøpt som høvde for unge jenter i Brita er 18 år gamal dette året... Brita skriv at for ei stund sidan hadde ho vore på Krakjet og vitja Besto. Det var mormora. Ho var di verre skral og ho helste til Johannes og takka for livet. Besto såg fram til å sjå Johannes på ein betre plass i eit anna liv. 33

34 Til slutt i brevet kj em Brita tilbake til lensmannshuset, og ber Johannes seia ifrå om han vil ha det og spør i brevet om dei skal halde på det til han kjem heim. Brita sjølv rår han ifrå kj øpet. Det blir for dyrt, seier ho. I eit svarbrev seinare seier Johannes nei takk. Det vart til slutt den nye lensmannen, Meidell, som kjøpte huset. For Johannes drog Chicago meir. Der er det mykje arbeid. Interessant arbeid var det med ei verdsutstilling med mykje utsmykking og kunsthandverk. Chicago var på den tida eit sentrum som Johannes likte å virke i. Sluttkommentar på Amerikabrev a: Dette brevet som Brita sende frå Rosendal den l O. Oktober 1892, er eit av dei 600 breva eg har frå Amerikakorrespondansen mellom syskena frå Tvedt. Eg har funne breva etter Marianne og Brita i kister i Omvikdalen og etter Johannes i skuffer på Tangerås i Strandebarm. Sidan folk flest den gongen tok vare på alt, var det og naturleg for denne generasjonen å ta vare på breva dei fekk frå venner og slekt. Både Marianne og Johannes kom heim frå USA etter nokre år i Amerika og tok breva med seg. Marianne kom heim i 1895 og var tæringssjuk og døydde hos systera Brita. Johannes kom heim til Kristiania i 1899 og starta opp med ein modellørverkstad der. Desse breva er ein skatt ein kan ause av, og få detaljkunnskapar om den kontakten det var mellom dei som reiste og dei som vart att heime. Brita er bestemor mi, så det er triveleg å lære henne betre å kjenne gjennom breva ho skreiv. Alle breva er fulle av detalj ar om dagleglivet og dei små hendingane i lokalsamfunnet. Det er kanskje ikkje så rart, mottakeren Johannes Tvedt hadde nett reist heimanifrå og kj ende til alle dei tilhøva som er nemnde i brevet. Innimellom forteljingane om daglege hendingar kjem det fram personlege synspunkt frå skri varen. Brita har så lyst til å reise over til Amerika ho og. I eit anna brev nemner ho at systera, Marianne som hadde huspost i Chicago, tente på 2 månader det Brita sj ølv fekk i årsløn hos baronen. Men Brita følte at ho var så bunden til mor slik at ho blei verande att heime. 34

35 Eit anna emne ho tek opp, er tilhøvet til broren Nils. På mange måtar sto Nils utanfor den nære kontakten som dei andre syskena hadde. Han var spesiell, mellom anna var han den som kunne drive forretning med hell. Han hadde i mange år landbruksmaskinforretning i Stavanger. Forholdet til sj ukdom og død var naturleg på den tida. Brita skriv at Besto takka for alt Johannes hadde gjort for henne, og Besto håpa at ho fekk sjå han i ei betre verd. Sjukdomen tæring var skremande, og mange døydde av den på denne tida. Alle tre systrene Tvedt bukka under for denne lungesjukdomen. Martha i 1893, Marianne i 1895 og Brita i I brevet skriv Brita med redsel om tæring.. Språkforma og ortografien er spesiell i brevskriving. Dei lærte riksmål på skulen og det vart nytta til formelle skriv som tinglysing og slikt. I breva skriv dei på dialekt og brukte nokre gonger riksmålsuttrykk der ikkje dialekten hadde ord som høvde. På slikt vis blei breva munnlege meldingar heimafrå, og Johannes Tvedt var heldig som hadde ei syster som sende brev nesten kvar månad med glimt frå dagleglivet i Kvinnherad. 35

36 KÅREELDØY: Alt er ligesom en drøm... Eagle Grove vart samlingsstaden for ein del husnesingar. Frå husmannsplassen Borvik under baronigarden Bogsnes i Husnes utvandra i 1880-åra tre sysken til Amerika. Ole Gundersen Borvik f reiste i april 1884, samstundes med systrene Kari Oline f og Pernille Gjertine f Kari Oline hadde med seg mannen Erik Gundersen Vaage f og dottera Berta på l år. Dei slo seg ned på ein stad kalla Eagle Grove i staten Iowa. Kring hundreårsskiftet budde det godt og vel 3000 menneske der. Staden ligg ikkje så langt frå byen Fort Dodge, som utvikla seg til å veita eit handelssentrum og trafikknutepunkt, og der det også kom ein del sunnhordlendingar og busette seg. Dei reiste over havet med Imman Line, og det er oppført at Erik hadde med seg 100 kroner på indrelomma. Det var startkapitalen hans. Foreldra hans var Gunnar Halvorsen Vaage og kona Brita, frå husmannplassen Vågshaugen på Sunde. Erik var nest yngst av 6 sysken. Eldstebroren døydde utanlands i ung alder, og dei fire systrene gifte seg og flytte or heimen. Foreldra var begge eldre folk då Erik reiste til Amerika. Både Erik og Ole la frå seg dei heimlege etternamna Vaage og Borvik då dei kom over til Amerika, og kalla seg ben e Erik Gundersen og Ole Gundersen, og det vart borna deira heitande etter dei også. Staten Iowa ligg mellom elvane Missisippi og Missouri, er vel l km2, for det meste flatt prærieland, og derfor eit av dei største jordbruksområda i heile USA. Folketalet er kring 2,9 mill. Fast busetjing i dette området kom ikkje før kring 1830-åra, og Iowa vart oppteken som eigen 36

37 '; ' Ole Gundersen Borvikfrå husmannsplassen Borvik på Røssland, reiste i 1880-åra til Amerika saman med søstrene Kari Oline (t.v.) og Pernille Gjertine. 37

38 stat i unionen først i Norske innvandrarar kom til denne staten i 1847, og i 1853 skipa dei den første norske kyrkjelyden. Kvifor desse folka frå Husnes busette seg nett i Eagle Grove i staten Iowa, veit me ikkje sikkert. Men det kan vera at andre husnesingar hadde reist i førevegen. Av gamle amerikabrev kan vi sj å at det etter kvart vart ein liten koloni av husnesingar i denne vesle byen, og dei heldt saman så godt det let seg gjera. Ole var flink brevskrivar og sende brev heim til yngstebroren Torger Bm vik, som dreiv småbruket heime i Borvik samstundes som han var smed. Ole fortel i breva m.a. om ein John Kaldestad (Nilsa John) som døydde i desember 1929, og at familien hans møtte opp til gravferda i Eagle Grove, deriblant broren Nils Kaldestad. Ole fortel vidare om Abel Risnes og kona, som ikkje hadde vore blant dei heldigaste av utvandrarane. Dei hadde til saman lo bom, men kona kom på sjukehus og Abel levde i små kår på slutten, og måtte få sitt brød av fattigkassa. Ole vitja denne sambygdingen frå Husnes ofte, skriv han. Den same Abel Risnes hadde ein bror i Amerika som heitte Lars, men han budde langt derifrå, i staten Minnesota. Andre namn som er nemnde i breva, er Johannes Enes, og i eit brev frå 1931 skriv Ole: «Nils Røssland (Siri-Nils som vi brukte at kalde ham hje1m11e) har en datter som arbeider på postkontoret her. Hun var saa snild og bragte mig Brevet paa selve Juledag. Denne Pige er en Christelig, meget flink Dame og er meget avholdt her i Byen». Me skulle tru at immigrantane ville kjøpa land og slå seg på farming i dette rike jordbruksmmådet. Men både Ole og svogeren Erik fekk seg i staden arbeid i den amerikanske jernbanen. Det ser ut til at jernbaneselskapet heitte «The GreatAtlantic & Pacific Tea Co»., for Ole har nytta eit ark av ei arbeidsliste for dette selskapet i eit brev heim til broren Torger. Det er nernnt at Ole avanserte til formann og førde liste over arbeidstida til dei han hadde ansvaret for. Det var private kompani som stod for bygging og drift av jembanane i USA, og det var mange av dei. Det er tydeleg at bygging av jernbaneliner var ei hovudoppgåve i mange år i denne staten som elles i USA. Bortsett frå transport med båt på dei store elvane, var jernbane den einaste kollektive transportmåten i førre hundreåret. Køyrevegar var det lite av, og det var enn o langt fram til bilane vart allemannseige. Bygging av jernbane gjekk så fort at dei såg til sides med tryggleiken. Det førde til at det lenge var mange og store ulykker med jernbanen i USA. 38

39 Om Erik og Kari O line Erik hadde eit krevjande og fårleg arbeid ved jernbanen, etter di han var med i eit såkalla «Rescue Team». Dette veit me litt om, fordi det finst eit brev han skreiv 16. januar 1887 heim til sin «Gode Ven Knudt L. Vaage» på Sunde. Desse to karane var omlag jamgamle, og vaks opp i lag heime i Våge. Etter knapt 3 år i Amerika, synest det som om Erik alt då har teke til å blanda inn mange engelske ord. Eg skal prøva å attfortelja innhaldet, der han mellom anna fortel om arbeidet sitt. «Eg har fått eit anna arbeid sidan sist eg skreiv til deg. No driv eg med å setja i stand jernbanevogner, og står med trearbeid når eg er heime. Men eg må rykkja ut kvar gong det har gått lokomotiv og vogner av skjenene, og det er eit hardt arbeid, særleg om vinteren. Min divisjon rekk 150 miles vestetter, 60 miles nord, og kring 160 miles søretter. Eg har ei vogn med alt det verktøy som trengst, og mykje tau og blokker. I den eine enden er det eit kammers med omn og køy. Dertil har eg ei vogn med ein stor svingkran, så mitt fartøy og min seglas kan samanliknast med ein skitpram. Den 6. januar i år rende tre lokomotiv saman 8 miles vestom her. Klokka 7 om kvelden byrja me å laga veg eller bane på eine sida og arbeidde heile natta. Det var ei kald natt så øyro og nasen min vart forfrosne. Me arbeidde 4 dagar før me vart ferdige med jobben. Eg har no 15 cent for timen. Om vinteren arbeider me 9 og om sommaren lo timar for dagen. Det er den faste arbeidstida, men eg har overtid kvar månad. Somme døger kan eg ha opptil 20 og 22 arbeidstimar. Sist desember tente eg tilsaman 46 dollars og 60 cent. No skal eg fortelja deg kva som førde til at eg fekk dette arbeidet. Det var ei natt denne vinteren at to lokomotiv gjekk av skjenene her i nærleiken, og vi arbeidarane fekk ordre om å rykkja ut for å få dei opp att. Ein stor jibb (kranarm) skulle innkøyrast på den tida. Det var ein tyskar som hadde leiinga av det heile. Han var ein flink tømmermann, men han kunne ikkje stella med tauverk. Han og fleire stod og skulle skjera inn ei talje, men dei kunne ikkje få det til. Eg stod lenge og tøymde meg, men til slutt gjekk eg fram og skar inn talja. Fleire store basar såg på at eg gjorde det. Ei tid deretter kom ein av basane attende til meg og spurde om eg var sjømann, noko eg svara ja til. Han spurde så om eg ville læra han forskjellige knutar som kunne vera tenlege i arbeidet, og det var eg viljug til. 39