Sanda. gardsnummer 75 bruk 4 i Gaular kommune. Gardsnummer 225 løpenummer 143 i Indre Holmedal kommune.

Transkript

1 Sanda gardsnummer 75 bruk 4 i Gaular kommune Gardsnummer 225 løpenummer 143 i Indre Holmedal kommune. Joar Sande

2 Innhaldsliste Sanda bruk 4 Side 3 Bygningar Side 3 Personar Side 7 Historier Side 11 Garden Side 15 Garden gjennom 100 år Side 21 Sandabakkane Side 28 Saga Side 31 Hefte på bruk 4 Side 34 Stordalen Side 36 Tunvall Side 37 Festesetlar side 39 Sandagjære Side 41 Festesetlar side 43 Sandaneset Side 45 Festesetlar side 45 Tjønnene Side 47 Festesetel side 49 Skøyte på bruk 4 Side 50 Eigarar og brukarar av garden Side 59 Kart over utmarka Side 66 Stadnamn Side 67 Matrikkel Side 75 Dyrenamn Side 77 Grenseoppgang 1769 Side 78 Kjelder Side 79 2

3 SANDA BRUK 4 Ytre og Indre Sande hadde felles tun fram til starten på 1860-talet. Lisjeelva skilde dei to tuna. 15. juli 1861 gjekk det ei stor skrede som ødela samtlige huse på bruk 1 på Indre Sande, unnateke eldhuset. Ytre Sande hadde ei tid gått med planar om å flytte tunet sitt lenger vest, og skreda fekk fart på planane. Mikal (fødd 1861) var den siste som var fødd i det gamle tunet, og Mathæus (fødd 1864) den fyrste som vart fødd i det nye. I det nye tunet er sola borte i omlag 14 dagar og kjem tilbake 1. nyttårsdag, medan Gamletunet var den staden det var mest sol. Bygningar Den gamle floren, som var bygd rundt 1863, hadde innlagt vatn frå Bekken. Til huset kunne jentene bere vatn, så der var det ikkje nødvendig med innlagt vatn. Hadde karane ansvaret for vassberinga til floren, tru? Ved den gamle låven var det eit vasshjul. Bekken som kjem ned ved Storsteinsfletene, Furuskorelva, vart leidd ned Mjeltehogen for å drive vasshjulet. Knud Knudsen Merk at kyrkja ikkje har spir, det var først bygd i Før 1889 hadde kyrkja berre ein låg tårnhjelm. Gamle-Jakob, som kom frå Foss, dreiv som tømrar, og han og broren var med på å bygge kyrkja som sto ferdig i Jakob og sonen Mads var òg med på å bygge spiret, som då hadde små arker som vart fjerna i Fremst ligg Sivertsens hotell, der Bernt Sivertsen starta med landhandel og overnatting i Vegen Vadheim- Førde vart teken opp som hovudveg i 1837, så då vart det større behov for overnatting og gode mulegheiter til å drive handel. Bak kyrkja ser vi nokre av husa på bruk 4. Låven ligg nord-sør, og har eit vasshjul som mellom anna vart brukt til tresking av 3

4 kornet. Sandegardane var sjølvforsynte med korn, det vanlegaste kornslaget var havre. Den nye kombinerte floren og låven vart bygd i Folk hadde problem med å forstå kva Mads skulle fylle den store bygningen med. Gamle Jakob (fødd 1825) meinte at det var ei uhøyrt betaling til bygningsarbeidarane. Dei hadde ei krone dagen og arbeidde berre 10 timars dag! Skifertaket kom med båt til Bygstad og vart køyrt heim med hest. Floren hadde fôrgang i midten, det var uvanleg på den tida. Køyrebana inn på låven vart heva i 1905, slik at det vart lettare å lesse av høyet. Golvet i stallen var støypt, men det datt ned då ein støttebjelke svikta, og etter det var det tregolv. Olav (fødd 1890) laga nye vindauge mot aust på 30-talet ein gong. Øllhuset (eldhuset) sto før i lag med ei eldstove, noko som var vanleg på gardane før. Jakob (fødd 1825) og Lovisa (fødd 1831) hadde eldstova som kårbustad, Jakob døydde i 1915 og Lovisa i Jakob var sprek til det siste, men fekk seg ein knekk då han datt ut av vogna inne med brua, og døydde kort tid etter. Kårstova vart seld på auksjon i 1920, truleg til Yndestad i Bygstad der ho skal ha brunne opp. Brørne Mads (fødd 1856) og Mikal (fødd 1861) brukte å bryggje øl til jul i lag i Øllhuset. Der var det ei stor grue og ei turkehelle. Øllhuset vart restaurert etter at Odd tok over garden i Stabburet vart flytta frå Gamletunet rundt 1863, og er frå 1700-talet. Huset vart restaurert i Det er restar etter tjørekrossar på den gamle stabbursdøra. Ivar Aasen reiste forbi Sande i oktober 1842, og merka seg at det var måla krossar på dei fleste dører. Folk her hadde stor respekt for dei underjordiske! På 30-talet var det planar om å flytte stabburet til der den gamle eldstova hadde stått. Jakob Mikkelsen (fødd 1899) fekk i oppdrag å mure opp att grunnmuren. Ein dag sto Alf (fødd 1922) og såg på arbeidet, og bemerka. - Dinna steinen ser heilt ny ut. Jakob måtte flire då han høyrde det, ny gråstein hadde han aldri høyrt om. Stabburet vart aldri flytta, og grunnmuren har stått slik sidan Den gamle sperrestova, bygd i 1863, vart leigd ut til kommunen, og kommunestyremøta var her. Indre Holmedal sparebank (skipa i 1894) leigde også, frå 1897 til Leiga var i starten 20 kr året, men dette vart auka til 30 kr året i Banken fekk seinare lokale i det nye kommunehuset som sto ferdig i Sperrestova vart bygd på med ein etasje rundt I 1980 var den pussa opp og plata innvendig, men huset vart tilbakeført til gammal stand i Ved oppussingsarbeid i 1995 vart det funne to gamle protokollar bak kledningen. Det var protokollar frå arbeidet i fattigkommisjonen, frå 1840 og framover. Mads hadde mange kommunale verv, så dei har vore lagra på øvsteloftet og så dotte ned bak kledningen. Protokollane vart leverte til Fylkesarkivet, og er no restaurerte. Bygningen (storehuset) vart bygd rundt 1875, og var heilt likt huset i Randa. Byggmeister for begge husa var gamle Jakob. Mads bygde på Bygningen rundt 1910 for å leige den ut som kombinert legebustad og kontor. Men kommunen kjøpte Sivertsens hotell i 1915 og gjorde det om til legebustad, så då vart det slutt på utleiga. Vindauga i første etasje mot vest vart skifta på 50-talet, Selberg frå Bygstad laga dei. Det vart laga nytt kjøkken og eine stova vart oppussa i Dette arbeidet vart utført av Jens og Magnus Fureli. Nytt soverom og bad vart laga i I 1996 vart loftet kledd inn og isolert av Ivar Johan og Magne Aarberg. Kledningen på vestveggen vart skifta i 1997 av Egil Eikeland og Terje Buene. Skogen kom frå Tjønnene og borda vart skorne på eit mobilt sagbruk. Vindauga i 2. etasje vart restaurerte av Kåre Jon Humlestøl frå Svortevik. 4

5 Fotograf Talle frå Bergen rundt Både sperrestova og Bygningen er påbygd. Ved sida av floren stod eit moldhus og vedhus der det no er garasje. Moldhuset vart brukt til å lagre mold som skulle brukast til å suge opp gylla i gjødselkjellaren. Molda vart henta i Moldtaket som ligg mellom Gamlevegen og nyevegen ute ved Sandagjæret. På 70- talet var det ein tvist om kven som eigde dette moldtaket. Bruk 4 hadde rett til å ta mold i myra her, denne retten er nemnd spesielt i samband med utskiftinga og skulle gjelde i 99 år. Men det er bruk 1 som eig grunnen her, så dei vann saka. Odd på bruk 4 meinte at han i alle fall eigde skogen, for den sto no i molda, men det fekk han ikkje medhald i. Odd og Leif framføre moldhuset. Foto av Odd Brathole Kårhuset til Hilda og Olav har eige bruksnummer, bruk 26 Sandvin, og vart bygd i Planen var å bygge berre ein etasje, men Odd meinte at det like godt kunne vere to, for det vart ikkje særleg dyrare, så då vart det to etasjar. Herling og Øyvind Skagen grov ut grunnen, og Jens Fureli bygde huset og laga alle dører og vindauge. Han var kanskje ikkje alltid like fastande, for arbeidet vart ikkje alltid like nøyaktig utført. Ole Skudal hadde røyrleggjararbeidet, men kloakkrøyra vart lagde feil veg, så toalettet kunne ikkje brukast heilt 5

6 som tenkt. Papir burde helst ikkje spylast ned, og røyra gjekk tette heile tida. Kårhuset vart pussa opp i , og så påbygd i Kårhuset er oppussa og påbygd hausten 2004, og Bjørn Arild har kyrne på beite. I 1975 vart det bygd gropsilo der det før hadde stått to små tresiloar. Det sto ein større tresilo lenger opp på andre side av bana som òg var i bruk. På same tid vart det bygd mjølkerom og garasje der det gamle moldhuset hadde stått. Det hadde då komme krav om at alle skulle ha mjølketank, og det vart slutt med å levere mjølka i spann. Mjølkerampen sto der det no er busstopp. Gropsiloen vart riven i 1997, og i 1999 vart det bygd garasje på same staden. På mjølkerampen var det populært å sitte og skrive bilnummer. Men på 70-talet var det ikkje så mykje trafikk, ein kjende mange av bilane og visste godt kven dei fleste var. Klart for bygging av ny garasje i Odd Harald peiker ut kursen, Erlend til venstre. 6

7 Personar Mads bad onkel til Gudny Skudal, Torstein Skagen, om å kjøpe filttøflar til kona si, Kathrine (fødd 1858), fordi ho fraus så fælt på føtene. Dette var før jul, og Torstein skulte i Solund og måtte innom Bergen på veg heim til Sande. Gudny vart beden om å gå ut med tøflene då han kom heim att. Ho syntest dei to gamle hadde det så bra i lag, dei skjemta og lo og treivst i kvarandre sitt selskap. Mads var formann i bankdireksjonen (administrerande direktør) i Indre Holmedal, seinare Gaular sparebank i 37 år ( ), og var kjend for å vere ein alvorleg herremann i den samanhengen. Det var ei ny oppleving for Gudny (fødd 1916) å sjå denne lystige sida av den strenge Mads. Det går historier om at det ikkje alltid var like mykje pengar i kassen til banken, så uttak var ikkje alltid like lett. Uttak skulle uansett varslast god tid i førevegen. Det seiest at Mads såg siste bjørnen i Moldfallet på 1870-talet. Vegen mellom Sande og Førde gjekk forbi her og over Tunvall då. På garden er det ei gammal munnlada hagle der det skal vere bitemerke frå ein bjørn på løpet. Det er merke på løpet som godt kan vere bitemerke, men det er mest truleg ei røvarhistorie. Bilde av familien teke av fotograf Talle frå Bergen rundt Framme ser vi Oddrun, Kathrine og Mads. Bak frå venstre står Olav, Ragnvald, Jakob og Leif. Mads var aktiv til det siste, og døydde i Då hadde han gått av som formann i bankdireksjonen to år før. Kona, Kathrine, døydde fem år før, i Ho kom frå Dysjeland, og var dotter til den rike Ola Rognaldsson Døskeland (ORD). Det var sagt at ho hadde fått kroner til gards, og det var mykje pengar på den tida. 7

8 Jakob var lærar, det meste av tida i Senneset krins. Han var glad i å gå på jakt, så det hende at skulen kom litt vel seint i gang om haustane. Jakta vart prioritert. Når det var spørsmål, så var svaret som oftast; - Ja, eg skal begynne neste veke. Jakob var svært godt likt som lærar, han dreiv tilpassa undervisning og tok seg godt av alle. Elles tok han livet lett, og brukte pengane på seg sjølv. Kona Lovise døydde av tuberkulose i 1922, og då sat han att med to små barn, Mads Ragnvald på to år og Alf som berre var ein månad gammal. Det var besteforeldra, Mads og Kathrine, som måtte ta seg av ungane. Ragnvald døydde av blindtarmsbetennelse 13 år gammal hausten 1933, det tok for lang tid før han vart sendt til sjukehuset i Florø. Alf gjekk på Mo, og jobba på planteskule i Sogn og Hardanger, og sidan som skreddar på Sandane og i Bergen. Han flytte heim til Sande att i 1988, og døydde i 2007 etter å ha vore på Bygdeheimen i sju år. Lovise Johannessen ( ). Jakob vart seinare forlova med Unna Løvfall (fødd 1893), dei var forlova i nesten 30 år. Hulda på nabogarden fortalde om ein gong Unna sat på trappa og gret over at Jakob ikkje ville gifte seg. Jakob var ordførar under krigen ( ), og han vart og spurd om å bli skuledirektør, men han følte seg ikkje kompetent til å ha ei så krevjande stilling. Ordførarløna fekk han behalde då oppgjeret etter krigen kom, ein av dei få av NS-ordførarane som fekk det. Ordføraren, kaptein Råheim, sa at Jakob hadde gjort jobben, og då skulle han få ha pengane. Jakob fekk si straff, og sat på Espeland utanfor Bergen etter krigen. Unna tok seg arbeid på ein kafé i nærleiken for å vere nær han, så dei må trass alt hatt det bra i lag. Bygdefolket gløymde fort at Jakob hadde vore på feil side under krigen, og han jobba i ulike vikariat som lærar fram til han vart pensjonist. Unna dreiv Elvarheim i kafé inne ved brua i mange år, men etter at ho kom i lag med Jakob slutta ho med kaféen og tok heller på seg oppdrag som kokke i bryllaup og liknande. Ho hadde tidlegare jobba på hotellet på Finse og på Hordaheimen i Bergen. I lokalmiljøet var ho 8

9 aktiv mellom anna i helselaget, og ho var kjend for å vere glad i blomster og hagearbeid. Unna døydde i januar 1961 av hjartesvikt. Unna, bak til venstre, ved inngangsdøra til Elvarheim kafé. Framme sit Mads Ragnvald med lue (ca 1932). Jakob hadde besøk av Jakob i Dale (diktaren Jakob Sande) om somrane. Dei hadde ei felles interesse, og det var å drikke fint brennevin. Leif gjekk heile livet som dreng på garden. Inn i mellom tok han på seg arbeid for kommunen. Han var glad i å spele kort, og var saman med Jakob fast inventar på brigdekveldane i Pertunet. Leif var flink til å synge, og Ragnhild mintest at han hadde sunge for dei då dei var små. Olav arbeidde som kommunerevisor, og tok i lita grad del i drifta av garden. Der var det Hilda som måtte trå til, Olav gjekk til kontoret sitt om morgonen og kom att om kvelden. Hilda kjefta ein gong på Olav Døskeland som var ordførar då fordi Olav hadde så dårleg løn. Løna var 400 kr året, og forklaringa til Døskelanden var at Olav aldri hadde spurt om meir. Olav var formann i Forsyningsnemnda både under 1. og 2. verdskrig. Protokollane frå dette arbeidet låg på loftet, men dei vart brende opp ein gong det vart gjort oppryddingsarbeid. Etter at han hadde gått på Mo kom Olav inn på Landbrukshøgskulen på Ås, men han reiste ikkje fordi dressen hans ikkje vart ferdig. Det var den offisielle forklaringa hans, men den verkelege grunnen veit ingen heilt sikkert. Det er godt muleg at han var heimekjær. Men den verkelege grunnen kan like gjerne vere at han ikkje fekk lov å reise fordi faren trengde han som arbeidshjelp på garden. 9

10 Odd skulle eigentleg døypast Mads, men det var bestefaren lite interessert i. Då ville det bli Gamle-Mads og Lisje-Mads, då var det betre å finne eit anna namn, meinte han. Slik vart det, og han vart vel kalla opp etter Oddrun som døydde i Det er mange i slekta som har liknande namn: Oddrun, Oddfrid Øksland, Oddvar på Gjerdet og Odd Brathole. Kven som er kalla opp etter kven er ikkje godt å seie. 10

11 Historier I tidlegare tider var det ei hengebru mellom fossane. Ein fant hadde vore på ferde i bygda, og vart fanga på brua av folk frå Løfall på sørsida og Sandakarane på nordsida. Fanten hoppa i desperasjon på elva og drukna. Det seiest at han er gravlagd under ei stor helle ved sida av den gamle vegen på sørsida av elva. Bestemor til Gudny Skudal, Malene, fortalde at det vart skote ein bjørn i Geilane ved Grøngjerdet. Bjørnen sprengde seg då han tok ein sau. Malene var dottera til Nele i Randa, som kom frå bruk 4. Det vart fortalt at ei av kyrne til ein husmann gjekk seg utfor fjellet ved Tunvall og slo seg i hel. Det var eit stort tap, men ein hadde vel slurva med vedlikehaldet av gjerda. Vågarden var eit slikt gjerde som skulle hindre dyra å gå seg utfor. Hamrane og bakkane er bratte, så dei måtte ein passe seg for. På slutten av 1700-talet omkom ein husmann på Neset då han gled udi fjellet over Sande og slog sig ihjel. Storeviken var ein kar som reise mykje rundt, også forbi Sande. Det vart sagt at han gjekk rundt med bjørneskallar rundt halsen. Odd meinte at i Dalen ein plass var det oppmura eit slags altar med ein bjørneskalle på toppen. Kan det ha vore i nærleiken av Bjønnahiet? Mads og Kathrine hadde ei geit, slik at dei om somrane når kyrne var på stølen hadde til fløyte i kaffien. Ein dag hadde geita kome seg inn på kjøkkenet og sto på kjøkkenbordet. Mads treiv sopelima og skulle jage den ut. Det enda med at geita hoppa ut vindauget, og knuste glaset. Dinna ukjura, sette Mads i. Glas var dyrt, så tapet var stort, men feilen var vel mest hans eigen. Leif (fødd 1897) hadde vore i bryllaup på Lunde, og tok vegen over Tunvall heim att. Det enda ikkje betre enn at han fall i søvn i ein eine på vegen. Petter Tunvall kom forbi sundagsmorgonen på veg til kyrkja, og fekk sjå den sovande karen. Går det bra, lurte han på? Svaret er ikkje kjent, men Leif skulle heilt sikkert ikkje til kyrkje den dagen. Leif og Jakob (fødd 1888) delte rom i 2. etasje i sperrestova. På sine gamle dagar, og etter at det hadde kome nye eigarar på garden, fekk dei bore mat opp på loftet. Ein dag Nelly (fødd 1930) og Olav (4-5 år) skulle bort med middagsmat skrudde dei på lyset i gangen nede, noko som medførte at straumen gjekk pga. overbelastning. Dette var i vippa si tid, så Jakob kom ut på gangen på loftet og ordna det slik at straumen kom tilbake. Etter den tid hadde Olav ein fast kommentar når lyset gjekk, noko som var ganske vanleg på 60-talet. - Da e han Jakob! På sine gamle dagar vart Jakob dement. Han brukte å bestille seg øl frå Viken i Vadheim. Ein dag han lånte telefonen til Nelly og Odd, høyrde Nelly han seie. Da e han Jakob. - Send meg 12 dusin! Det hadde nok gått litt i ball for han, vanlegvis bestilte han eit dusin. Jakob reiste ofte med bussen til Vadheim i helgane for å gå på hotellet. Ein gong medan han venta på bussen sto han i hagen og støtta seg til hagetornen. Bussen kom, men stoppa ikkje. Det viste seg at Jakob hadde sett seg fast i treet, og ikkje fått gitt stoppsignal. Det vart ikkje Vadheimstur den dagen. Jakob var siste åra på Bygdeheimen, der han døydde i oktober Då Nelly og Odd flytte heim fekk dei Mads Skagen til å lage møblar til seg. Dette var før jul, og Leif vart sendt inn for å hente møblane. Mads hadde vel brygga til jul, og då måtte Leif smake. Mads og Leif var like gamle og hadde gått på skulen i lag. Leif og hesten kom att med 11

12 møblane, men utanfor Bygningen sprang hesten av ein eller anna grunn ut og møblane låg strødd. Leif var nok ikkje heilt med, og hadde ikkje passa godt nok på. Då vart det ballade, og han fekk høyre det. Nelly brukte å synge for Sigfrid og Olav då dei var små. Ein song som ho brukte mykje startar slik: - Jeg vet en deilig have hvor rosene står i flor. Ein gong etter at ho var ferdig med sangen kom det frå Olav. Henne i floren e da rosene står? Han hadde sikkert vore og sett etter. Dåpen til Olav 1. januar Odd, Sigfrid, Nelly og Olav. Ein kveld Nelly og Olav gjekk tur ut vegen, snakka dei om at dei kanskje ville sjå hjort. - Kanskje kommer det en hjortefar, seier Nelly. Olav vert heilt stille, og så kjem det: - Eg trur da e best vi snur! Konfirmasjonen til Olav i Olav med fadrane Kåre, Oddfrid og Alf. 12

13 Odd kjøpte seg hund tidleg på 70-talet, det må ha vore i Annonsen sa at det var ein ekte buhund, og hunden kom i ein kasse frå Florø. Ekte buhund var det i alle fall ikkje, det var nok eit aldri så lite innslag av border collie òg. Odd hadde likevel store forhåpningar, dette skulle bli ein skikkeleg brukshund. Slik gjekk det ikkje. Hunden fekk namnet Rapp, det hadde tidlegare hundar på garden heitt, så det var ein god start. Men det viste seg at Rappen var skotredd. Då var i alle fall rype- og hjortejakt utelukka. Neste tanke var sauehund. Ein gong jaga Rappen ein sau rundt floren, og då dei kom fram att var Rappen føre og sauen etter. Joar meinte at hunden leia med ein runde, men slik var det nok ikkje. Han var redd sauer. Då var det snart på tide å gje opp. Men kanskje han kunne brukast til å hente ender som var skotne ute i Hopen? Ein gong Odd hadde skote ei and som låg og flaut i Steievatnet, vart Rappen kommandert til å hente den. Rappen gjekk fram til vatnet, duppa poten ned i og tok den så opp og rista på den. Så såg han vantru på Odd, og gjekk sin veg. Han likte ikkje kaldt vatn heller. Martin (Mikkelsen) Sande måtte hente hunden sin for å få tak i anda. Då var det på tide å gje opp. Etter det vart Rappen som eit familiemedlem, og han vart heilt bortskjemt. Han likte spesielt godt å køyre bil, og orda køyre bil, dei reagerte han på. Elles likte han å jakte på bilar, men fangsten var heller dårleg. Han sette spor etter seg i bygda. Det var utruleg mange kvelpar som likna på han, så farskapet var ganske tydeleg. Rappen døydde mett av dage i Odd, Rappen og Hege i 1973 eller Odd og Gustav i Pertunet var begge ivrige hestekarar. Odd meinte at Gustav ikkje hadde særleg greie på hest, der var det han sjølv som var best. Han hadde ein gong på 50-talet vunne eit løp på Bjerke med ein hest som heitte Star eit eller anna. Gustav var ofte vertskap for hesteutstillingar. Ein gong hadde han store forhåpningar om at hesten hans skulle få ekstrasløyfe, men det fekk han ikkje og Gustav vart naturleg nok skuffa. Hestedommarane, Johannes Vie og Jon Hegdal, vart inviterte inn på kaffi og kaker av Klara då utstillinga var ferdig. Klara var kjend for å lage gode kaker, og Jon Hegdal var kjend for å vere ein 13

14 kakemons. Dette var ei god kake, eg trur nesten eg må ha eit stykke til, seier han akkurat då Gustav noko slukøyra kjem inn døra. Då kjem det frå Gustav: - Det er rett Jon Hegdal, uttal deg om noko du har greie på! Han var lite fornøgd med dømminga den dagen. Odd Harald og Joar hadde diskutert fuglar, alt frå kjøtmeis til svaner og dompapar hadde dei vore innom. Olav kjem inne i vegen, på veg heim frå butikken, og Joar seier på skjemt. Sjå, der kjem dompapen. - Min pappa er ingen dompap! kjem det kontant frå Odd Harald. Joar kjøpte seg ny bil, ein Mercedes, i Odd Harald og Olav var med på køyretur like etter at bilen var komen i tunet. Joar brukte vindusspylaren, og då braut Odd Harald ut. - Sjå pappa, sjå, det er sprut i han! Han og Olav hadde vore på prøvetur like før, og då hadde vel Olav sagt noko slikt som: - Det er ikkje noko sprut i denne bilen. Den svarte Mercedesen var ein 200D med berre 75 hestar. Ein rimeleg treg bil, med andre ord. Mads Jørgen og Joar har diskutert finansielle spørsmål. Mads Jørgen er liten då så det er no mest på moro. Men litt har han skjønt. Seinare på dagen seier han til far sin; Eg har vore konkurs ein gong, for då hadde eg ingen pengar. Mads Jørgen og Odd Harald ved jonsokbålet sommaren Bålet tok fyr til slutt. 14

15 Garden Ved vegen mot Tunvall, i Dalen, er det spor etter eit gammalt sandtak. Vegstellet har tinglyst rett frå 1831 til å ta sand på bruket, og det kan vere at dette sandtaket låg her. Men det var òg eit sandtak nedanfor Tåhamrane. Vegen Vadheim Førde vart hovudveg i 1837, og det var truleg på desse tider vegen opp Moldfallet vart lagt om. Den gamle traséen følgde skogsvegen opp, og kom inn att på Tunvallsvegen på toppen av Moldfallet. Det er bratt, så det er fullt forståeleg at dei måtte gjere noko. Då engelske Olivia Stone drog frå Langeland til Sande i 1881, uttalte ho at nokre av bakkane ned til Sande var så bratte, at hadde dei vore i England ville ingen ha våga seg ned i meir enn skrittgang. "Våre spreke, små, norske hestar, derimot, galopperte heile vegen, frå toppen til botnen", fortel ho (kjelde Fylkesarkivet). Det kan elles nemnast at fiskeretten ikkje var del av utskiftinga, slik at den følgjer dei gamle grensene. Det medfører at bruk 5 eigentleg har fiskerett på bruk 4, og omvendt. Fiskeretten blir likevel i dag praktisert slik at ein følgjer dagens eigedomsgrenser. Ei viktig tilleggsnæring på garden har vore bøkring. Mads dreiv med dette, han skar stav på saga og laga så tønnene heime på garden. Det vart sagt i Gaular at dersom prisane var gode, så gjekk folk frå alt anna arbeid for å lage tønner. Tønnene vart leverte til Bygstad for utskiping. Då sperrestova vart oppussa i , så var øvsteloftet fullt av tønnebotnar, tønneband og bøkkarreiskapar. I tillegg sto det ein bandekrakk og ein dreiebenk her. Dette var altså verkstaden til Mads. Kathrine hadde kanskje veven sin her òg, den låg demontert i ein haug. På 1920-talet skipa Olav eit lutlag i lag med Jens Olsen Tyssekvam, der føremålet var å drive revegard. Revegarden vart bygd opp i Mjeltehaugen og inne i Gamletunet, i Mjeltehaugen er det restar etter han enno. På den tida var det eventyrlege prisar på reveskinn, eit godt skinn kunne ein få langt meir enn ei årsløn for! Leif hadde ansvar for å mate revane, og på tunet sto det ei stor kjøtkvern. Folk leverte skrottar, som så vart til revemat. Kvelpane fekk fløyte og egg, berre det beste var godt nok. Krakket i 1929 medførte at prisane på reveskinn sokk som ein stein, og revegarden vart avvikla på 40-talet etter at siste reven hadde rømt. Hermod hadde ansvaret for å passe på dei siste revane, og han var sterkt mistenkt for å berre ha slept dei ut. Frå venstre Jakob Mikkelsen, Olga Larsen og Jens Løvfall framføre revegarden i Mjeltehaugen i

16 På slutten av 40-talet starta Hilda opp eige firma, Hilda Øksland Sande, som dreiv med husflid. Ho hadde folk som strikka til seg, og så fekk ho varene selde, mellom anna til USA. Økonomien var ikkje alltid like god, så folk som kom og skulle få betalinga si måtte av og til reise tomhendte heim att. Då hadde dei fått kaffi og kaker, og blitt mjukna opp på den måten. Målet til Hilda var å skaffe pengar slik at alle ungane skulle få god utdanning, og det fekk dei. Kåre vart jurist, Hermod sosialøkonom, Oddrun sivilingeniør og Ragnhild husstellslærar på Stabekk. Odd trengde ikkje høgare utdanning, for han skulle ta over garden! Han fekk si utdanning på Mo jordbruksskule. Olav, Odd, Hilda og Kåre på 40-talet ein gong. Ragnhild, Odd og Hermod framme, Oddrun og Kåre bak. Bildet er truleg teke sommaren Kyrne vart jaga opp Skora og over Kjiemyra på beite i Grøngjerdet. Det var viktig at kyrne fekk drikke i Furuskorelva på Kjiemyra på veg heim, elles ville dei tømme bekken når dei 16

17 kom i floren. Råsa i Skora kjem ned like utanfor Hammaren, noko som var ganske trafikkfarleg. Vegvesenet laga difor på 70-talet ei ny rås ned til Gamlevegen. Denne vart likevel lite brukt, for då tok det lenger tid. Men i 1981 vart ei kyr påkøyrt då ho sprang ut i vegen, og etter det vart nyeråsa brukt. Kyrne er på veg inn i floren etter at dei har vore på stølen. Det var òg vanleg å berre sleppe dyra oppom grinda i Skora, og hente dei der om kvelden. Då var det viktig at dei hadde bjølle, slik at ein kunne høyre kvar dei var. Men som oftast venta dei ved grinda og ville heim. Dyr har nok ei slags innebygd klokke. Det var ungane si oppgåve å jage kyrne på beite og hente dei att om kvelden. Andre beite var i Gjæra, i Dalen og på Tjønnene. Då jaga ein kyrne langs vegen, noko som gjekk bra sidan det var mykje mindre trafikk før. Ein morgon tidleg på 70-talet medan dei heldt på med vegen, var Sigfrid (fødd 1960), Olav (fødd 1961) og Joar (fødd 1966) på veg til Tjønnene med kyrne. Den gamle vegen var smal, slik at det var vanskeleg å komme forbi med bil. Kåre (fødd 1926) var på veg til Førde på jobb, og i svingen ved Knusaren køyrde han i staden på pukken i nyevegen for å komme forbi. Alle var einige om at å køyre på ein uopna veg, det var ikkje lov! Spælsauene fekk mange lam og var flinke til å seg av dei. I tillegg til spælsau var ein vanleg sauerase sjeviot. I gamle dagar skulle sauene vere framfødde til 14. april. Då vart dei slepte opp Skora på beite. Seinare, fram mot sommaren, vart dei jaga opp på Stordalen. I Sandelia var det mykje eine og flått, så der dei kunne ikkje vere om sommaren. 17

18 Ein spælsau med trillingar (seint på 70-talet). Bruk 4 slo i tillegg til si eiga mark hjå Martine Skagen og Lovise Hoff. Martine Skagen var fjern slekt og Lovise Hoff var dottera til Mikal, så slikt forplikta. Dette, pluss Tjønnene, medførte mykje køyring, så slåtten tok si tid. I 1975 vart det bygd gropsilo, slik at silokapasiteten vart auka. Før stod det to små tresiloar her. Massey Ferguson en vart brukt til å pakke siloen ved at ein køyrde fram og tilbake. Tjønnene vart dyrka opp i , og i 1983 vart siloen så full at ein måtte passe på kvar ein køyrde. Det hadde ikkje vore noko problem før. Bakkane vart òg slegne, og hesja eller kverva til turrhøy. Siste gang bakkane vart slegne heilt opp til bøgarden var midt på 80-talet. Turrhøyet vart køyrt inn med hest. Til dette brukte ein ei høyvogn med hjul, men i dei bratte bakkane måtte ein stikke ein solid staur gjennom hjuleikene. Hesten visste best kvar den skulle gå, så viss ein urøynd kar prøvde på noko anna, såg den berre dumt på deg. Siste hesten heitte Maja, dei før det Fiffi og Blakken. Bakkane i Gjæra vart òg hesja, og høyet køyrt heim i ei anna høyvogn som hadde gummihjul. Det var stor stas å få sitte på lasset. Det har vore tre traktorar på garden. På 60-talet vart det kjøpt inn ein oransje Bautz, som vi kan sjå parkert på nedsida av floren på framsidebildet. I 1973 importerte Odd og Gustav kvar sin Massey Ferguson 135. Gerd, dotter til Jakob Mikkelsen, er busett i England, og det var ho som formidla salet. Kristian brukte denne traktoren då han slo med forhaustar fordi den hadde doble bremser. I 1981 vart det kjøpt ein Universal med firehjulstrekk. Denne traktoren, eigentleg ein Fiat produsert på lisens i Romania, var ein skikkeleg måndagstraktor. Den sto meir i ro enn den gjekk, og i slåtten var det alltid problem med den. I 2007 kjøpte Olav ein sekshjuling. Drifta på bruk 4 vart lagt ned sommaren 1990, og kyrne vart selde eller sende til slakt. Sauehaldet hadde då vorte avvikla nokre år før. Siste hesten, Maja, vart seld til Rudi Fureli sommaren Då var ho 15 år, og hadde vore pensjonist lenge. 18

19 Maja og Hege tidleg på 90-talet. Kyrne sommaren Det var innslag av Jersey, NRF og Vestlandsfe pluss ein del andre rasar. I 2009 starta Olav opp att med dyr på garden. No er det skotsk høglandsfe (i tillegg til hjorten) som regjerer grunnen der det tidlegare gjekk geiter, sauer, kyr og hestar. 19

20 Mars Høglandsfe i Insteteigen. Mars

21 Garden gjennom 100 år Sivertsens hotell, Knud Knudsen Bruk 4 bak kyrkja. Knud Knudsen, mellom 1889 og

22 Axel Lindahl, i følgje protokollen mellom 1880 og Kyrkja har fått spir, så då er bildet frå Vi ser Hopen, Tågjære og Tåhamrane til venstre. Vi skimtar løa til bruk 5, Bygningen, huset i Randa og Sivertsens hotell bak kyrkja. Fotograf Talle frå Bergen rundt Låven på bruk 5 ligg fremst, Bygningen er påbygd og vi kan skimte sperrestova og floren. 22

23 Bildet er frå Vi ser den nye floren (bygd 1902) og at sperrestova er påbygd medan Bygningen ikkje er det. Fiske har alltid vore ein populær aktivitet. Odd Brathole Bruk 5 har fått ny kombinert løe og flor (i venstre bildekant). 23

24 Høgspentlinja kom på slutten av 40-talet, og Lars bygde på huset i 1957, så bildet er teke ein gong mellom det. Vi ser murane til gamlefloren på bruk 5 i mellom stabburet og bustadhuset. Gaula går høg, så dette er nok på hausten. Husa er umåla, så måling brukte ein ikkje mykje pengar på då. Økonomien var heller ikkje så god på den tida. I hagen ser vi grantreet som Odd skar ned då han flytta heim. Oppe i bakkane går sauene på beite. Widerøe Alle husa, unnateke stabburet, er målte. Vi ser at arbeidet med kloakken til Lars nett er ferdig. I vegen er det tre gutar: Olav, Joar og Michael Aamodt. Ute med Lars står ein gut til i vegen, Arne kanskje? Hagetornane er i sine velmaktdagar, og var eit imponerande syn i all si prakt. Det var berre lensmannen som hadde liknande tre på Sande. 24

25 Det er att berre ein hagtorn i hagen sommaren Den andre bles ned under nyttårsstormen i Austveggen på kårhuset har blitt etterisolert og er nymåla sommaren Gropsiloen vart riven seinare same sommaren, den sommaren det var så varmt. 25

26 Bruk 8 Sandvin på 50-talet ein gong. Vi ser sperrestova, som vart påbygd rundt 1908, og stabburet som vart flytta frå Gamletunet i I framgrunnen ser vi potetåkeren hans Jakob. Her hadde han potetåker fast i mange år. Hadde han vore agronom, så hadde han visst at ein ikkje skal setje poteter på same stykket år ut og år inn. Men det var no einaste stykket han hadde, og potetene var sikkert gode dei. 15. juli Stabburet vart pussa opp i , og stakittgjerdet vart sett opp sommaren Sperrestova var ferdig oppussa med ny inngangsdør og loftstrapp hausten

27 Riksvegen forbi garden vart utvida midt på 60-talet, så då vart arealet på begge sider av vegen mindre. I tillegg vart vegen heva, så skråninga på nedsida vart høgare og brattare. Stakittgjerdet måtte flyttast, og vegvesenet skulle leggje store heller over stikkrenna på nedsida av vegen. Dette siste vart truleg aldri gjort. Då Lars tidleg på 70-talet bygde på toalett og bad, så vart kloakkrøyret lagt gjennom denne stikkrenna. Det kan hende hellene vart fjerna då. Odd fekk i samband med vegarbeidet laga ny grøft under vegen og ut i Gaula. Det vart lagt doble betongrøyr, så grøfta slukte godt unna. Men oppsynsmannen til vegvesenet banna då han fekk vite at det berre hadde vore eit lita kistegrøft her frå før. Hadde han visst det, så hadde det berre blitt enkle røyr! 13. juni Fotograf Ole Skagen. 27

28 Sandabakkane Sandabakkane, Knud Knudsen Vi ser at det er lite skog, det var stort press på ressursane før. Det vart slege der ein kunne komme til med ljå, og lauvtrea vart løgga lauvkjerv på kvart bruk var vanleg. I bøgarden var det fem gardflorar, ein på kvart bruk. Det var difor praktisk å ha åkrar oppe i lia, slik at ein kunne bruke gjødselen på dei. Det vart sagt at ei kyr gjødsla målet. I Grøngjerdet er det spor etter åkerreiner, og ein plass der er kalla Åkerreina. Resten av Grøngjerdet vart slått, og det var vanleg å køyre heim 6 til 8 lass med turrhøy. På Florsgjerdet, som tilhøyrer bruk 1, var det potetåker til inn på 50-talet. Eit anna gjerde, Nilsgjerdet, ligg vest for Florsgjerdet. Dette gjerdet har tilhøyrt Nils i Randa. Bruk 5 hadde sin gardflor på toppen av Mjeltehogen. Brua på bildet vart bygd etter skreda i 1861, før var det bru over elva der det gamle kommunehuset ligg. Det som no heiter Høgland vart før kalla Bruna. Spora etter skreda er godt synlege oppe i høgre bildekant. På slutten av 1800-talet skulle vegen opprustast. Oppsitjarane på Sande og Løfall skreiv då eit brev der dei lovde fri grunn dersom vegen vart lagt over Sande og Steien bro. Det var viktig å få vegen nær gardane. Vegen vart som kjent lagt om Sande og Steien bru, ut Skåpet, og til Myrmel. Vegen over Tunvall vart lagt ned, den var for bratt. Steien bru var bygd ny i , og vegen forbi Sanda vart rusta opp midt på 60-talet. I dag er det ikkje ynskje om at vegen går nær husa, så den nye vegen er planlagt med bru mellom fossane der den gamle hengebrua var. 28

29 Knud Knudsen, mellom 1888 og Det har kome spir på kyrkja, så då må bildet vere teke etter Vi legg merke til Sivertsens hotell til høgre og huset i lensmannsgarden midt i bildet. Sivertsen kjøpte bruk 1 av Ivar Andersson Byrkjeland i Han hadde teke seg vatn over hovudet då han skulle byggje opp att husa etter skreda, og måtte selje. I 1885 vart bruket, unnateke lensmannsgarden, selt vidare til Ludvig Vie frå Førde. Lensmann Askevold kjøpte lensmannsgarden i 1915 då Sivertsen la ned hotellet og flytte til Bergen. Kommunen kjøpte hotellbygningen og gjorde den om til doktorbustad og kontor. På Sivertsens hotell skal det ha vore eit rom med 14 lag tapet. Dette var rommet som keisar Wilhelm hadde då han reiste forbi Sande. Rommet vart pussa opp til kvar gong han kom! Det går òg ei historie om ein kar som var så glad i å sitte på hotellet at han fekk så stor gjeld at han måtte gå frå gard og grunn. Karen kom frå Løfall, og historia kan godt stemme for der var det ein som måtte gå frå garden sin på 1870-talet. Lensmann Kvamme (som hadde Hetlesaka) døydde i Per Sande var konstituert som lensmann ei tid, og han håpa å få jobben permanent. Men Johan Askevold hadde underoffisersskulen, så han gjekk føre og vart tilsett. Johan hadde på førehand snakka med Mads og bede han tale si sak. Kona til Johan Askevold gjekk på lærarskulen i Volda på same tid som Jakob. Ein laurdag hadde dei vore på dans, noko som medførte at Jakob med fleire vart utviste frå skulen. Lalla Askevold slapp unna, medan Jakob måtte fullføre lærarskulen på Elverum. 29

30 Sandabakkane sommaren Det er ein heilt anna vegetasjon no enn 100 år før, men beitande dyr har heldt det meste av den gamle slåttemarka open. I Gamletunet er det framleis rips- og stikkelsbærbusker, og oppe i bakken står eit epletre. I tidlegare tider var det bærbusker heilt ned til vegen, og det sto ein revegard under Smiehaugen. Bærbuskene vart planta som lekk i ei forsøksordning for bærdyrking. I bakken var det både eple- og plommetre. På bøen ved Smiehaugen var det ein open kanal som vart lagt att på 60-talet. I bakkane er det òg grøfter, dette arbeidet vart truleg gjort i mellomkrigstida. Kristian har teke ned gjerdet mot Insteteigen, slik at drifta skal bli lettare. Oppe i bakkane skimtar vi Nestemuren og Øvstemuren. Dei vart mura opp etter skreda i 1861, slik at jorda skulle ligge i ro. Øvst oppe er Grøngjerdet, og nedanfor det ligg Bukkesteinen. Det var populært på stå på ski i nedste del av bakkane, dei første vintrane på 80-talet var mange ungdommar samla her. Nokre hoppa på Nestemuren, men det var med livet som innsats. Når ein hadde landa, måtte ein køyre slalåm mellom trea. Det føresette at ein då ikkje hadde landa i eit tre. 30

31 Saga Knud Knudsen Vi ser to gutar som fiskar, og ein som sit og ser på. Plassen der dei står og fiskar vert kalla Sagia. Knud Knudsen Bildet er teke på andre sida av elva der gamle kommunehuset ligg. Det ser ut som same karane som på førre bildet. Fisk har dei i alle fall fått. 31

32 Saga er første gong nemnd i skriftlege kjelder i 1603, men det har truleg vore sag i fossen før det. Saga vart pussa opp og fekk motor på 1950-talet, kvernkallen vart då seld til Selstad. Motoren kom frå ei sag i Naustdal, som sto der brua er no. Fleire i bygda leigde, eller lånte, saga når dei skulle skjere material. Det har også stått kvernhus her, det er ein kvernstein i muren. I kvernhuset var det vanleg å spele kort, det var vel ikkje så populært å spele kort heime? Synd var det vel òg. I Løikjen i Dalen, like oppanfor Sandagjære, er det spor etter ein demning der dei har demd opp bekken for å drive ei flaumsag. Til tider sto skogen for halve inntekta på garden. Det vart også selt einestaur, like etter krigen gjekk det staur til Island. Tidleg på 60-talet leverte Odd forskalingsmaterialane til den nye brua i Eldalsosen på Viksdalen. Saga hadde to sagblad, eit til å kløyve stokkane og eit til å skjere stav. Det har vore skore mykje stav på denne saga, siste gongen var i 1985 då Odd skar og selde til tønnefabrikken til Hovland i Dale. Odd kløyvde stokkane og Mikal Hatlebrekke skar staven. Dei hadde samarbeidd om dette i mange år. Tidlegare var Lars òg med i arbeidet. Staven vart hjella opp og tørka i gamlevegen ved Brakkeplassen. Kårstad transport kom og henta den, og leste på bilen med handemakt. Joar, Odd og Lars på saga. Siste gong saga var i bruk var i Det vart det fort slutt på då sikringane gjekk. Eit nytt forsøk enda med same resultat. Atle Kapstad i Gaular kraftlag ringde seinare og lurte på kva som hadde skjedd, det viste seg at sikringen i trafoen på Fossen hadde slått ut òg. Det var truleg noko gale med motoren, og saga vart ikkje brukt etter det. 32

33 Saga står til nedfalls sommaren Gamle-Jakob hadde vore på saga og skóre bord. Han var ikkje så nøye på det, så borda var ikkje akkurat like tjukke i begge endar. Inne i vegen trefte han på ein kjenning, som bemerka det. Da so dei e for tonne i eine enden teke eg atte på tjukna i hin, var svaret. 33

34 Hefte på bruk 4 34

35 35

36 Stordalen Sandegardane har hatt støl på Stordalen i alle fall sidan 1700-talet. I utmarka over Vellene er det ein plass kalla Stølen, men her det sannsynlegvis ikkje vore ein støl, men berre ein mjølkeplass. Kanskje sette dei opp eit hus her òg? Stølinga på Stordalen tok slutt rundt 1950, men bruk 1 hadde kyrne på stølen lenger enn det. Klara var opptatt av at ting skulle gjerast på gamlemåten, og det var ingen skikkeleg gard dersom ein ikkje hadde kyr. På midten av 60-talet vart det bygd veg inn til stølen, og ein tok til med fellesfjøs tidleg på 70-talet. Årbergsbotnen, Rimma (Hauge), Løfall og Sande hadde kyrne opp. Byrkjeland betalte i vegen, men var ikkje med på stølinga. I starten var det brukarane som hadde ansvar for mjølkinga etter tur, men etter kvart tilsette ein budeie kvar sommar. Stølinga tok slutt tidleg på 90-talet, då færre gardsbruk var i drift, slik at grunnlaget for å halde oppe stølsdrifta vart for dårleg. Hartvig Skagen kjøpte stykka som ligg rundt sandtaket i Lona av lensmannen rundt Alle som eig på garden Sande har stølsrett i Stordalen, og då fekk Hartvig beiterett for sine sauer òg. Denne beiteretten vart bekrefta i ein tvist med Innigardane på starten av 2000-talet. Sande har beiterett for krøter, som er både kyr og sauer. Innigardane er gardane på Løfall, Hauge, Byrkjeland og Årbergsbotnen. Sande har støl på Stordalen i lag med dei, Sande på nordsida av Stordalselva og Innigardane på sørsida. Motparten meinte mellom anna at nemninga krøter betyr at det berre er beiterett for kyr. Det stemmer uansett dårleg, då Sande alltid har hatt sauer på beite i Stordalen. Sauene vart jaga ned i Øyrane mot Døskeland, langs Stordalselva til Skaret, og så oppover vegen til stølen. På hausten vart dei henta att ute i dalen, og jaga heim att langs vegen. Sandegardane, unnateke bruk 5, hadde stølshusa sine på same plassen. Ludvig fekk på 60- talet selet som då sto til nedfalls, og sette det opp att litt lenger oppe. I byte fekk Odd ei tomt med ein grunnmur som aldri hadde blitt bygd ferdig. Bruk 5 hadde stølen sin noko lenger opp langs elva. Denne stølen heitte Lars- eller Kristianstølen, alt etter kven som var brukar på garden. Dei reiste kvar sommar på stølen med stoveklokka på toppen av lasset. Stordalen i Sela og fjøsane på Sande ligg over elva. Til høgre løe tilhøyrande Løfall. 36

37 Tunvall Tunvall fotografert av Axel Lindahl, truleg rundt Vi ser frå venstre låven, floren, eldhus med stove, skykkje og lisjehus (utedo). Bak dei tre karane ligg eit hus til som også var eit eldhus, og bak den vesle karen bakom stova ligg kårhuset. Lalinastaua viser ikkje på bildet, men ligg utanfor høgre bildekant. Kona bakerst ristar klede. Bildet er teke på hausten, vi ser korn på staur og føringskrakken er på plass. Vi ser òg at dei hadde hund som sit ved hjørnet av stova/eldhuset. Det har gått veg forbi her i alle fall sidan 1300-talet, kanskje lenge før. Den første postvegen gjekk frå Guddal til Sande og over Tunvall til Førde. På dei tider var det bru over Gaula like over Sandafossen. Postvegen vart sidan lagt om slik at den gjekk frå Leirvik til Dale, med båt til Bygstad, og over Bringeland til Førde. I 1837 var vegen mellom Vadheim og Førde teken opp som hovudveg, og i 1868 vart den klassifisert som postveg. Forfattaren Kristian Elster d.y ( ) skriv om ein tur frå Sande til Førde på 1800-talet ein gong. På toppen av Tunvollsbrekkene tok både hest og folk ei pause for å kvile og drikke vatn frå bekken. Landskapet blir beskrive som malerisk. Bekken heiter Løikjen, frå gammalnorsk loekr som tyder djup, stillerennande bekk. Løikjen går frå Tunvall, gjennom Sandagjære og ut i Gaula ovanfor øvste fossen. Tunvall var plass under Randa, bruk 3 på Sande, og kunne i storleik måle seg med mange gardar i bygda. Tunvall var truleg ein eigen gard før Svartedauden, og vart øydejord etter det. Namnet tun, her i tydinga inngjerda område, og gammalnorsk hvall, liten haug, tyder på at plassen er gammal. Garden vart truleg teken opp att på 1700-talet, og hadde då ei sjølvstendig stilling med eige matrikkelnummer. På eit seinare tidspunkt har den gått over til å bli husmannsplass. I ein takst frå 1764 er verdien på eit vinterlass turrhøy (12 våger) frå Tunevollen sett til ein dalar (Sunnfjordsoga). 37

38 Historikaren Harald Oppedal hadde ein teori om at det har vore eit hov (gudehov, offerplass) på Tunvall, sidan plasseringa er sentral. Det kan ikkje vere snakk om Gaularhovet, men at dei har hatt ein liten lokal offerplass her kan vel hende. Smørsteinen, like før ein kjem til Tunvall, var truleg ein offerplass der ein ofra smør. Då den siste brukaren, Petter Larsson Eldal, tok over i 1879 måtte han svare kår til den førre brukaren, Anders Jonassen Sande. Det var uvanleg for ein husmannsplass, men fortel litt om storleiken på plassen. Petter var ein av dei første som hadde lån i Indre Holmedal sparebank. Banken vart skipa i Ved folketeljinga i 1865 budde det 5 personar på Tunvall, og dei hadde 1 hest, 4 kyr, 16 sauer og 2 geiter. Seinare delte dei hest med Myrmel. Dei sådde 1 ½ tønne havre og like mykje med potet. Ved folketeljingane i 1900 og 1910 budde det 10 og 7 personar her. Dei hadde då folk i forpleining for fattigvesenet (folk som var på legd). Lalina, syster til Petter, var den siste som budde her. Drifta på plassen vart lagt ned på 20-talet. Lalina budde på Tunvall i ei stove som vart kalla Lalinastaua. Det kan hende ho ikkje likte namnet sitt noko særleg, for stova vart òg kalla Malenastova. Lalina tok seg arbeid rundt om kring, mot å få kosten og litt betaling. Ein gong ho var på arbeid i Randa åt ho dugeleg, noko som sikkert var lurt når ein hadde høve til det. Då sette Nele i Randa i. Sjå på ho, no bjynde ho på sjuande silda! Nele i Randa, som eigentleg heitte Nelle Catharina, kom frå bruk 4 på Sande, og var syster til Lovise. Odd (fødd 1925) hugsa at han var med bestefar Mads til Tunvall for å slå, og at Lalina då budde i stova si. Lalina var fødd i 1855 og døydde i Lalinastaua vart sidan flytta til bruket Kvernhusbakken på Lundekvam, og skal vere tømra inn i floren der. Petter og Lalina kom frå Øykjebotnen (bruk 3 på Eldal) i Viksdalen. Litt forbi Tunvall mot Myrmel heiter det Eldalen, så der har Petter sett spor etter seg. Petter var gift med Johanna frå Gjermundstad. Petter og Johanna enda sine dagar på Kvernhusbakken, der sonen Adolf budde. Johanna var fødd i 1850 og døydde i 1929, Petter døydde 87 år gammal tre år seinare. Vegen opp til Tunvall vart restaurert hausten Bjørn Arild fekk SMIL-midlar for å gjere dette. Grøftene vart reinska og grusen greven inn att på vegen. Like nedanfor Kviteberget vart vegen heva, her greidde ikkje dei gamle grøftene å ta unna vatnet. Til saman 10 stikkrenner (kistegrøfter) vart reparerte, og nokre stader vart det lagt plastrøyr. Nokre av grøftene er så store at dei har fungert greitt heilt sidan dei la ned vegen rundt år Dei som i si tid laga vegen gjorde godt arbeid. Lenger bort mot Myrmel ligg vegen på høge murar, så mure kunne dei. 38

39 Festesetlar Tunvall Anders Jonassen var gift med søstera til Nils Jenssen i Randa, Helene. 39

40 Dei førre brukarane skulle ha eit stort kår. Tunvall var ein plass med store ressursar. 40

41 Sandagjære Sandagjære på 30-talet ein gong. Vi ser plassen til Johan i Gjerdet under bruk 5, frå venstre eldhus, stove og løe/flor. Løa bak til høgre tilhøyrer plassen til Søren under bruk 4. Johan og Søren var brør. I Sandagjære var det to, til tider tre, husmannsplassar under Sanda. Plassen til Johan (død 1936) vart lagt ned på 30-talet. Stova vi ser på bildet vart flytta til Løfall, og står på garden til Martin Hopland (måla gul). To av døtrene til Johan vart gifte på Løfall med same mannen, Edvard Løvfall. Det var ikkje snakk om bigami, men heller om at han gifte seg opp att med den andre systera då han hadde blitt enkemann frå den første. Edvard Løvfall var faren til Jon Løvfall. Martin Hopland er systersonen til Jon. Mads og Johan i Gjerdet kappast om å stå øvst på golvet når dei gjekk for presten. Johan vann, og vart såleis beste konfirmant det året. Det var ikkje noko forskjellsbehandling på husmannsgutar og bondegutar i så måte. Sande hadde elles eigen benk fremst i kyrkja. Johan i Gjerdet (fødd 1855) var stotarkonge, ein slags vektar, som hadde til oppgåve å ta seg av folk som var uønska i bygda. Ofte vart desse folka berre sende vidare til neste bygd. Johan fekk truleg denne jobben etter far sin, Ola. I tillegg var Johan skogvokter med ansvar for prestegardsskogen. Johan var òg ringjar og medhjelpar i kyrkja. Johan slo Gofargjære under Vellene, der einaste vegen opp er Geitestigen. Godfar betyr bestefar, så det var gjerdet som bestefaren til Johan hadde hatt. I Gjæra er det ein plass kalla Otteforene. På 1700-talet hadde ein husmann som heitte Otte den plassen som låg midt i gjerdet, så det namnet kjem frå han. Plassen til Otte låg ved Gjærehaugen, der det var restar etter tufter på bruk 4 si side. Vollen ved sida av haugen heiter Løvollen, så der har nok løa stått. Gjærehaugen vart skoten vekk av Ottar Vikum i 1993 då dei trengde masse i samband med bygginga av trafostasjonen. Husebakken var full av stein som måtte plukkast vekk, så sprenginga skjedde ikkje alltid like kontrollert. 41

42 Løa på plassen til Søren (ifølgje Sverre Sande kalla Nilsløa) vart kjøpt av Gustav Grøvlebakke og flytta inn på Grøvlebakke. Gustav kalla inn til dugnad når løa skulle rivast og flyttast. Ein enkel måte å få gjort mykje arbeid på kort tid Øivind Edvard Sande frå Tunvall hadde ei stove i Gjæra, men han omkom i heller ung alder i gruvene på Kinn. Stova hans sto raudmåla på plassen som Søren i Gjerdet (død 1918) hadde hatt, det var truleg den gamle plasstova. Grunnmuren etter stova står framleis. Kona Thea, fødd Svanø, gifte seg opp at med broren til Øyvind, Peder, og flytta til Myrmel. Else Sande er etterkommar etter dei. Mange stadnamn i Sandagjære har sitt opphav i husmannsplassane som har vore der. På toppen av Husebakken låg plassen til Søren. Murane etter stova og låven står enno. Davebakken vart slegen av husmannen David som hadde plass på Neset. Ein del stadnamn på garden kjem frå gammalnorsk. Løikjen er eit slikt namn, det kjem frå gammalnorsk loekr som tyder djup, stillerennande bekk. Løikjen kjem frå myra på Tunvall, renn ned langt Tunvallsvegen, gjennom Dalen og Sandagjære og ut i Gaula ovanfor øvste fossen. I Gjæra vart bekken lagt om og steinsett, truleg i mellomkrigstida. Før gjekk den lenger inn mot Løvollen. På bruk 5 sin del av gjerdet vart den lagt i røyr på 70-talet. 42

43 Festesetlar Sandagjære 43

44 44

45 Sandaneset Bruk 4 hadde òg plass på Sandaneset. Lensmann Haugland festa denne plassen og Tågjære i Abraham Haugland eigde, eller pakta, bruk 1 på denne tida, og hadde kanskje trong for tilleggsjord? Seinare kjøpte han med Bruna (Høgland). På Neset var det ein plass til, som låg under bruk 1. Etter utskiftinga vart Neset delt mellom bruk 1 og 5. Ein husmann her ute, Anders, omkom i september 1795 då han gled udi Fjellet over Sande og slog sig ihjel. Det var nok glatt om hausten, kanskje frose på, og han forrekna seg ein plass der han sikkert hadde gått mange gonger før. Nær Vellene er det ein plass kalla Andersskåra. Er den oppkalla etter han? Festesetelar Sandaneset 45

46 46

47 Tjønnene Teikningen av Tjønnene, som òg er vist i Gaularsoga, vart laga av Leif Lundgren i 1995 etter at han og Hege hadde målt opp dei gamle tuftene. To av døtrene til siste plassmannen, Katrine (fødd 1870) og Johanna (fødd 1877), var budeier på Stordalen. På Stordalen hadde karane frå Innigardane ein gong samla i hop og sett inn Sandasauene, då dei meinte at sauene beitte i deira mark. Katrine gret då ho såg at sauene frå Tjønnene var med òg, ho var redd for at dei måtte betale erstatning. Men ho roa seg då ho fekk vite at dei skulle sleppe det, truleg fordi dei visste at plassmannen hadde dårleg råd. Katrine og Johanna budde ei tid i lag i ei lita stove på Futegota ved Osen. Johanne hadde vore hushalderske for Futen, og heldt fram med å bu i stova lenge etter at han var død. Katrine døydde i 1959, og Johanna var dei siste åra på Bygdeheimen der ho døydde i Eldste systera til Katrine og Johanna heitte Marthe. Ho fekk 18 år gammal, i 1882, ein son som vart døypt Abraham. Faren var Rasmus Nilsson frå Dysjeland. Faren til Marthe hadde tidlegare, før han tok over Tjønnene, hatt plass på Dysjeland. Tjønnene og Dysjeland hadde såleis nær kontakt. Abraham vaks opp hjå besteforeldra på Tjønnene, og flytte seinare til Stord og arbeidde i gruvene der. Ein gong han var heime skal han ha teke med seg eit asketre og planta det på nedsida av huset. Per Sande frå Stord, som ofte var oppom, var sonen til Abraham. Etter at siste plassmannen døydde i 1912, vart Tjønnene skilt ut som eige bruk (bruk 7) og skulle seljast til Ola Hatlebrekke i Kristian Sande meinte at han eigde noko av det som 47

48 skulle seljast, og forkludra salet. Men han hadde ikkje hatt innvendingar då bruket vart skilt ut. Hatlebrekke vart då i staden delt i to, slik at to brør kunne få kvar sin del. Rettssaka mot Kristian slo fast at det var bruk 4 som eigde Tjønnene fullt og heilt, og Kristian måtte betale sakskostnadane på 400 kroner. Det var mykje pengar på den tida. Tjønnene vart så lagt inn att under bruk 4 i Saka vart anka, og i overretten i Bergen i 1919 vart eigedomsforholdet stadfesta, men Kristian slapp å betale sakskostnadane. Ei anna historie som vart fortalt om Kristian var den gongen han kraup inn kjellarvindauget og stal juleøl av plassmannen. Kjellarvindauget er stort nok til at ein vaksen mann kan krype gjennom, og Kristian skal òg ha hatt ein medsammensvoren. Kven det var er usikkert. Siste rettssaka om Tjønnene var midt på 70-talet. Striden sto då om kven som hadde fiskeretten. Bruk 4 meinte at den retten ikkje var felles, men tilhøyrde bruket. Saka enda med siger til eigaren av bruk 4, og anke til Høgsterett sitt kjæremålsutval frå dei andre bruka på Sande førte ikkje fram. Ottar Vikum bygde ny veg ned til Tjønnene på slutten av 70-talet. Den går stort sett der den gamle vegen ned til husmannsplassen var. 48

49 Festesetel Tjønnene 49

50 Skøyte bruk

51 51

52 1807 Merk prisauken. I 1764 vart garden seld for 72 riksdaler, i 1807 var prisen 550 daler! Hadde det noko å gjere med kven som var kjøpar og seljar? Ivericha (Iverissa) var dotter til prest Nils Lund. 52

53

54 Merk at Lovise ikkje kunne skrive. Ho har signert med påholden penn (m.p.p). Vitna Mikal og OJ (Ola på Gjerdet) er to av brørne til Mads. 54

55

56 Olav måtte svare eit stort kår. Han var heile livet bitter for det, for broren Jakob fekk bruk 8 med innbu gratis. Etter at Mads døydde i 1939, vart det sak om dette. Retten fann at alt var i orden, og at ein måtte gå ut frå at avtala kjøpesum var betalt. Men Jakob påsto òg at han eigde kårkreatura (kyrne og sauene). Det fekk han ikkje medhald i. 56

57

58 Odd og Nelly flytte frå Austlandet til Sande i Hilda sa alltid at Odd hadde fått garden gratis. Det er ikkje heilt sant 58

59 Eigarar og brukarar av garden Jon Nilsson (1593 ca 1680) hadde garden ca Jon svarer for 14 av Kirkens Kiør. Antonius Hansson ( ) hadde garden Ola Monsson ( ) hadde garden Tok over Lia Knud Larsson fekk garden i 1718 g.m Anna Monsdotter Furenes (1698? 1748) Torstein Marte g.m. lensmann Hans Hansson Grønhaug ( ) Lovise gift 1) på Grønhaug og 2) på Sygnehogjen Knud fekk skøyte på garden i 1735, anten på heile garden eller på den delen av garden han ikkje åtte sjølv. Seljar var sokneprest i Holmedal prestegjeld, Peder Hansen, og prisen var 76 riksdalar. Peder Hansen hadde kjøpt garden av Mad m Anna Marie Sl. Tyge Fuhrmand same året. Tyge Fuhrmand var prest i Askvoll, og Anna Marie var enkja etter han (Sl. står for salige, altså avdøde). Torstein Knudson ( ) fekk garden i 1749 g.m. Marthe Hansdtr. Grønhaug Lovise g.m. Sjur Årbergsbotten Anders Knud Laurenze Kari 1762 Torstein fekk skøyte i Prest Hans Wingaard kom til bygda i 1763 og ville kjøpe garden av Torstein. Wingaard vart kjend for å vere ein hard herre, og Torstein var lite interessert i å selje til han. Han selde i staden garden til presten i Førde, Nils Lund, i Han var passe langt unna, slik at å vere leiglending under han var greitt. I Sjeleregisteret for Indre Holmedal frå ca er følgjande skrive om familien: Oppsidderne Tosten og hustru Martha Fører eet sømmelig og ustraffelig Levnet. Børn Anders, Knudt og Lovice er alle saa smaa at de endnu ikke ere bragte til Skole. 59

60 Bumerket til Torstein Knudson Sande. Anders Torsteinsson ( ) usikkert når han tok over g.m Marthe Gregoriusdtr. Senneset Knud Anders drognede ude ved Kleppeneset. I følgje kyrkjebøkene skal det ha vore i juni månad Dreiv han med jektefart til Bergen? Det var elles mange som dreiv med vinterfiske ute i Bulandet, men det blir feil årstid for det. Marthe Gregoriusdtr. Senneset ( ) fekk garden i g.m. Gjert Johannessen Kirkelid Det var vanleg at gardaenkjer gifta seg opp att med yngre menn, då dei trong arbeidskraft. For mange menn var eit slikt giftarmål einaste mulegheit til å få seg ein gard. Gjert Johannessen Kirkelid ( ) fekk garden i g.m. Siri Andersdtr. Foss Mads Lars Lovise Anne g.m. Lasse Birkeflet Hans ? Anne Sophie d. i Bergen Sandviken Ludvig Gjert Johannessen kjøpte att garden av dottera til prest Lund i Førde i Lovise vart gift på Foss. Anne Sophie (Suffi) hadde plass i Sandagjære, og har etterkommarar på Askøy utanfor Bergen. På sine gamle dagar flytte ho til Bergen og budde hjå sonen Ole i Sandviksvei 125. Ludvig vart gift i Skagen og hadde Geila. 60