Innhold. Artikler. Minneord. Foredrag/Aktuell debatt TIDSSKRIFT FOR SAMFUNNSFORSKNING NR 2, 2008

Transkript

1 Denne digitale versjonen av TfS er publisert på Institutt for samfunnsforsknings nettsider, og kan kun leses på skjerm. Artiklene kan kjøpes for nedlasting og print på Abonnement på tidsskriftet kan bestilles på Tidsskriftet er omfattet av åndsverklovens bestemmelser. Uten særskilt avtale med ISF eller forlaget, er enhver eksemplarfremstilling og tilgjengeliggjøring utover dette bare tillatt i den utstrekning det er hjemlet i lov. Utnyttelse i strid med lov eller avtale kan medføre erstatningsansvar, og kan straffes med bøter eller fengsel.

2 TfS TIDSSKRIFT FOR SAMFUNNSFORSKNING NR 2, 2008 Innhold Artikler SVEIN TUASTAD Liberal modernisering Den normative dimensjonen i norsk politikk sett gjennom skuleporten 149 MARIT REITAN, EINAR GIMSE SYRSTAD OG ANDERS UNDERTHUN Regional mobilisering og nasjonal koordinering i styringsnettverk. En casestudie av norsk gasspolitikk 179 LEIF HELLAND OG LARS CHR. MONKERUD Bare psykologi likevel? Et eksperiment i sekvensielle forhandlinger 209 Minneord TIAN SØRHAUG Marianne Gullestad in memoriam Ord, bilder og innsikt 229 Foredrag/Aktuell debatt TROND NILSEN Når konklusjonene ikke passer: Hvordan politikk og forskning kommuniserer om olje og gass 233 PER-HARALD RØDVEI Trenger vi fagforeninger i et «individualisert» arbeidsliv? Erfaringer på virksomhetsnivå fra Norge og andre land 243 KETIL SKOGEN, KARI STEFANSEN, OLVE KRANGE OG ÅSE STRANDBU En pussig utlegning av middelklassens selvforståelse En kommentar til Ove Skarpnes 259 OVE SKARPENES OG RUNE SAKSLIND Kulturforskning og empirisk analyse Svar til Skogen m.fl. 265 FRANCIS SEJERSTED Modernisering er nasjonsbygging Svar til Ole Berg 275 OLE BERG Sluttreplikk til Francis Sejersted 281

3 Bokanmeldelser BO ROTHSTEIN Torstein Hjellum: Politisk korrupsjon som demokratisk problem 287 GRY METTE D. HAUGEN Kristin Skjørten, Rolf Barlindhaug & Hilde Lidén: Delt bosted for barn 290 LINE NYHAGEN PREDELLI Jon Rogstad: Demokratisk fellesskap: Politisk inkludering og etnisk mobilisering 293 LARS GRUE Jan-Kåre Breivik: Døv identitet i endring. Lokale liv globale bevegelser 297 RANIA MAKTABI Kjetil Selvik og Stig Stenslie: Stabilitetens pris: Stat og politikk i Midtøsten 300 Sammendrag 305 Forfattere 307

4 TIDSSKRIFT FOR SAMFUNNSFORSKNING Utgitt av Institutt for samfunnsforskning med støtte fra Norges forskningsråd Redaksjonens adresse: Postboks 3233 Elisenberg, 0208 Oslo. E-post: Redaktør: Karl Henrik Sivesind (ansv.), Elin Haugsgjerd Allern, Jo Saglie og Iselin Theien Redaksjonssekretær: Katrine Denstad Redaksjonsråd: Gunn E. Birkelund, Universitetet i Oslo Haldor Byrkjeflot, Rokkansenteret Anne Lise Fimreite, Universitetet i Bergen Anders Johansen, Universitetet i Bergen Knud Knudsen, Universitetet i Stavanger Anh Nga Longva, Universitetet i Bergen Bente Rasmussen, NTNU Erling Sandmo, Universitetet i Oslo Anders Todal Jenssen, NTNU Halvard Vike, Universitetet i Oslo Nils Aarsæther, Universitetet i Tromsø Tidsskrift for samfunnsforskning utkommer fire ganger årlig: vinter, vår, sommer og høst. Priser for abonnement 2008 Institusjon: NOK 930,- Student: NOK 260,- Privat: NOK 500,- E-abonnement: NOK 1000,- Løssalg: NOK 98,- Abonnerer du på tidsskriftets papirutgave koster e-abonnement kr 200,-. Les mer om e-abonnement på Artikler gjengitt i tidsskriftet reguleres av bestemmelser gjengitt i avtale om normalkontrakt for utgivelse av litterære verk i tidsskrift av 13. mars 2006 mellom Den norske Forleggerforenig, Norsk faglitterær forfatter- og oversetterforening og Forvaltningsorganisasjonen LINO. Avtalen kan leses på hjemmesiden til Norsk faglitterær forfatter- og oversetterforening: Indeksert blant annet i: Sociolocical Abstracts/Social Sciences Citation Index/ Current Contents Social and Behavioral Sciences/Studies on Woman and Gender Abstracts/ Sociology of Education Abstracts/Historical Abstracts Henvendelser om abonnement, forsendelse og annonser rettes til: Universitetsforlaget AS, Postboks 508 Sentrum, N-0105 Oslo, Norge. Telefon Telefax e-post: abonnement@universitetsforlaget.no Opplysninger om tidsskrifter og bokutgivelser fra Universitetsforlaget er tilgjengelig via tidsskriftets egen hjemmeside: Universitetsforlaget etter avtale med Institutt for samfunnsforskning Grafisk form: Terje Langeggen, Krasis design. Sats: Laboremus Prepress AS. Printed in Norway by AIT Trykk Otta AS ISSN X

5

6 Liberal modernisering Den normative dimensjonen i norsk politikk sett gjennom skuleporten SVEIN TUASTAD svein.tuastad@uis.no LIBERAL MODERNISATION. THE NORMATIVE DIMEN- SION IN NORWEGIAN POLICY A VIEW FROM THE SCHOOL GATE The article characterizes central normative positions in Norwegian policy on schools. In the period , Norwegian school policy exemplified the normative dimension of the broader political landscape. The main questions raised here are: Do politicans argue in a liberal way in parliamentary school debates? Is the political right more liberal than the left? Is it correct to say that the social democrats have Key words: turned to the right in recent years? Two issues appropriate when analysing these questions are: (i) school and religion and (ii) private schools. The key parliamentary debates and positions taken on these two issues in the period are analysed. Somewhat surprisingly, the social democrats seem to have developed a more consistent way of arguing as far as a liberal understanding of politics is concerned. On the political right, liberalism is more of a selective kind. Allegations that the social democrats have turned to the right is not gaining support. normative theory Norwegian politics political theory private schools religion in school school policy 149 UNIVERSITETSFORLAGET TIDSSKRIFT FOR SAMFUNNSFORSKNING VOL 49, NR 2,

7 [ TUASTAD ] P å forskarhald er oppfatningane om mange av dei realpolitiske endringane i etterkrigs-noreg ganske samstemte. Men strid om historia handlar ikkje berre om kva som faktisk hende. Han kan også dreie seg om korleis ein hendingsgang bør karakteriserast. Til dømes: «Rykande fabrikkpiper og tamde fossar symboliserte framtid, tryggleik og vokster», skriv Berge Furre (1992:239) som eit tidsbilete av Noreg i etterkrigstida. Men i dei første tiåra etter krigen medan ny røyk uomtvisteleg steig opp frå fabrikkpipene og stadig nye elvedrag vart lagde i røyr var sosialdemokratiet teknokratisk? Og då økonomien openbert vart deregulert på 1980-talet med Arbeidarpartiet ikkje berre med på lasset, men i førarsetet svikta då Arbeidarpartiet det som er klassiske ideal i arbeidarrørsla? Kva ein svarer, heng saman med korleis ein vurderer eit tredje spørsmål om kven som treff best: dei som har eit kritisk eller dei som har eit meir forsonleg syn på den rolla sosialdemokratiske reformatorar har spela under moderniseringa av det norske samfunnet? I denne artikkelen prøver eg å kaste lys over norsk politisk historie og historikarstrid ved å studere oppfatningane på politisk hald om korleis politikken bør vere. Artikkelen bringer difor lite nytt om realpolitikken: om korleis maktkampen gjekk føre seg eller om korleis ei interesse måtte vike for ei tyngre. Derimot kan han bidra til ei betre forståing av kva for overordna prinsipp som har vore retningsvisarar for dei politiske partia i perioden det eg kallar den normative dimensjonen i norsk politikk. 1 Det kan igjen stille nokre av politikkendringane i nytt lys. Den vanlege arbeidsmåten til statsvitarar og historikarar som analyserer linjene i norsk politisk historie, har vore breie tilnærmingar der ein sveipar over store deler av den realpolitiske historia før ein knyter saman element frå ulike delfelt i eit heile og konkluderer til dømes med at politikken vart korporativ, forsonleg, teknokratisk, sosialistisk eller liberalistisk. Men kva om vi vender om på den tradisjonelle, breie tilnærminga og heller spør: Kva for sak eller saker kan vere særleg eigna til å representere verdibrytninga i politikken? Då vil overgangen frå analyse til syntetisering om verdistriden kunne vere Redaksjonen i Tidsskrift for samfunnsforskning samt to anonyme konsulentar fortener takk for konstruktive kommentarar. 150

8 [ LIBERAL MODERNISERING ] basert på større presisjon. Det er ein slik framgangsmåte som er brukt i denne artikkelen. Kravet til eksemplariske saker må for det første vere at dei utgjer viktige deler av partias politikk og ikkje er ein type sektorpolitikk slik at det vert opplevd at essensielle politiske verdiar står på spel. For det andre må sakene vere omstridde slik at motsetnadane i politikken kjem fram. For det tredje, sakene bør vere baserte på at politikken inneheld ulike rettferdsdimensjonar. To sentrale rettferdsdimensjonar er ein sosioøkonomisk og ein kulturell rettferdsdimensjon (jamfør Fraser & Honneth 2003). 2 For det fjerde er det ein føremon om sakene er tematisk nærståande slik at det vert lettare å sjå i kva for grad haldningane til eit parti er konsistente om sakene vert samanlikna. Skulepolitikk synest å kunne innfri dei fire krava over. Med sine mangfaldige spenningar kan han vere særleg eigna til å representere ålmenne verdibrytningar (jamfør Telhaug 2006:497); og det er difor skulepolitikk som i framhaldet vert nytta som prisme for å analysere norsk politikk. Målet med artikkelen er å karakterisere den normative dimensjonen balansegangen til ulike parti mellom fridomsverdiar, likskapsomsyn og fellesskapsinteresser i norsk politikk treffande ved hjelp av eksemplariske case frå skulepolitikken. To skulepolitiske tema som har vore omstridde i heile den samla etterkrigsperioden, er diskusjonane om private skular og diskusjonar om religion i skulen. 3 Fordi tema er omstridde, er dei eigna til å få fram motsetningar og ulike verdimessige prioriteringar i politikken. Og ikkje mindre viktig: Jamvel om dei to tema er nærståande ved at begge gjeld skulepolitikk, er dei likevel innhaldsmessig ulike ved at verdibrytningar om det sosioøkonomiske likskapsomsynet er sentralt i privatskuledebattane medan legitimiteten til bruk av statsmakt mot individ er sentralt i religionsdebattane. Dei to tema korresponderer slik med og er inntak til kvar sin rettferdsdimensjon. Religionstemaet gjeld den kulturelle rettferdsdimensjon; privatskuletemaet er eit inntak til den sosioøkonomiske rettferdsdimensjonen. Til grunn for analysen ligg alle stortingsdebattane og alle partiprogramformuleringane om dei to eksemplariske casane i den aktuelle perioden. 4 Hovuddraga i desse vert presenterte i framhaldet. 151

9 [ TUASTAD ] Det kan spørjast om kor valid framgangsmåten som er brukt, er i høve til å seie noko om norsk politikk i breiare forstand. På den eine sida: å studere politikkens normative dimensjon ved å undersøke eksemplariske case har føremoner. Djupna i analysen er sikra sidan eit omfattande materiale er gjennomgått; grunnane for totaliserande merknader vil vonleg vere tydelege. 5 På den andre sida er det også avgrensingar når, for det første, realpolitikken ikkje er med, og, for det andre, det vert implisert at dei prinsipielle verdikonstellasjonane på eitt politisk felt også er relevante på andre politiske område. Til det første, om kor vidt det som er sagt, harmoniserer med det som er gjort: Studie av idésida til politikken har sjølvstendig verdi. Eksisterande eller ny forsking om realpolitikken kan styrkje eller svekkje gehalten i dei totaliserande merknadane med utgangspunktet i politikkens idéside. Det er verdifullt for den samla forskinga om ein skulle påvise avsløre at ord ikkje har vore følgd av politisk handling. Men inntil det skjer i høve til tema studerte her, burde påstandane i denne studien ha krav på interesse. Til det andre momentet, om at berre eitt politisk felt kan vere for smalt til å seie noko om politikken i breiare forstand: Det kan vere grunn til å understreke at dei to eksemplariske casane ikkje er tilfeldig valte. Dei er eksemplariske fordi ein teoretisk kan argumentere for at dei to tema meir enn andre politiske tema ber i seg prinsipielle politiske spenningar, og det på ein måte som varer ved over tid. Men igjen: I ein kumulativ forskingsprosess har andre arbeid og samanlikningar med andre politiske område stor interesse med omsyn til om studiane er eigna til å svekkje eller styrkje dei totaliserande merknadane. Artikkelen er lagt opp slik: Først vert ulike posisjonar i norsk, politisk historieskriving kort presenterte. Deretter følgjer analysane av dei to eksemplariske casane med påfølgjande samanføying mellom analyseresultat og nyare politisk teori. 6 I den siste delen før avrundinga vert resultat og samanføyingar diskuterte opp mot dei andre posisjonane i den politiske historieskrivinga. SOSIALDEMOKRATIET: TILTALT Forsonarar står mot kritikarar i den norske, politiske historieskrivinga. Innhaldet i den kritiske posisjonen har over tid endra karakter 152

10 [ LIBERAL MODERNISERING ] medan det forsonlege blikket på norsk sosialdemokrati seint i perioden i mangt liknar slik det var tidleg i perioden Den følgjande presentasjonen følgjer tematikken i posisjonane som skiftar over tid, presentasjonen vert difor delt inn i to periodar : FORSONARAR, KRITIKARAR OG EIN MELLOM- POSISJON. Rune Slagstad (1998), Jens A. Seip ([1963] 2001) og Edvard Bull (1982) er kritikarar av det sosialdemokratiske regimet, og vurderingane deira av sosialdemokratiet impliserer påstandar om svik mot ideala Arbeidarpartiet var tufta på. Det er ikkje tale om den same typen svik. Seips vurdering botnar i hans metodologiske forankring i ein realistisk historietradisjon, og Bulls vurdering heng saman med det marxistiske utgangspunktet hans for analysen (Bull 1982; jamfør Sejersted [1995] 2000:27 30). Rune Slagstad meiner avstanden mellom demokratiske ideal og Arbeidarpartiets praksis i etterkrigstida, med sterk vektlegging av sosialøkonomiske omsyn, er for stor (Slagstad 1998: , , 470). Men felles er det at regimekritikarane meiner at Arbeidarpartiet vart maktkorrumperte. Sverre Steen (1977) representerer den motsette normative vurderinga i høve til regimekritikarane han er ein av forsonarane. Ein annan er Francis Sejersted; han peikar på at den ideologiske striden hadde konvergerande effektar. I mangt sprang striden ut av eit felles verdigrunnlag som både venstre- og høgresida aspirerer til å realisere. Den sosialdemokratiske ordenen fullførte den breitt forankra, politiske ambisjonen om rasjonell modernisering det moderne frigjeringsprosjektets realisering (Sejersted [1994] 2000:115). Even Lange legg vekt på at etterkrigstida vart ein «samarbeidsepoke» (Lange [1996] 2005:330). Frå då Johan Nygaardsvold danna regjering i 1935, veik ei prinsipiell konfrontasjonslinje plassen for pragmatisk og saksretta samarbeidsideologi (8 11). I ein mellomposisjon mellom kritikarane og forsonarane står Stein Rokkan og Berge Furre. Furre står nærare den førstnemnde leiren, Rokkan den sistnemnde. Dei ser den sosialdemokratiske ordenen som eit korporativt system. «Stemmer teller, ressurser avgjør», hevda Rokkan ([1975] 1987:206), men han vurderer partia som genuine representantar for sine respektive interessegrupperingar; for Rokkan er ikkje arbeidarpartirepresentantane korrumperte av makt. Slik Berge 153

11 [ TUASTAD ] Furre ser det, la økonomiske maktsentra i privat næringsliv i aukande grad premissane i forhandlingssamfunnet og i politikken etter som marknadskreftene fekk eit vidare rom (Furre 1992:295) : KRITIKK AV MARKNADSLIBERALISERING. Medan delar av diskusjonen om Arbeidarpartiets mangeårige styre i dei første tiåra etter 1945 galdt om politikken fann stad i ein gråsone mellom demokrati og teknokrati, er ankepunkta mot sosialdemokratiet dei siste tiåra annleis. Paradoksalt nok er problemet dei siste åra at sosialdemokratiet for mange ikkje er til å kjenne att, samanlikna med slik partiet var før. Den kritiserte perioden i tiåra etter krigen har fått ein nostalgisk glans. Spissformulert ser fleire det slik at Arbeidarpartiet i ei handvending gjekk frå å vere for styringskåte til å verte viljeslause i høve til styring. Marknadskritikarane 7 ser det annleis enn (som før) forsonarane. Jamvel om det skjer eit innhaldsmessig skilje i den kritiske posisjonen, står altså kritikarar av hovudrolleinnehavarane i den sosialdemokratiske orden mot dei som ser på dei med eit meir forsonleg blikk; det gjeld tidleg som seint i perioden. Sentralt i ulike framstellingar av dei siste tiåra i norsk politikk, er dereguleringa av den økonomiske politikken slik ho gjekk føre seg frå om lag 1980-talet og framover. Det er på forskarhald brei semje om at det skjedde ei økonomisk deregulering der meir vart overlate til marknadsmekanismane. Men igjen er det ulike normative vurderingar av endringane; desse heng saman med om ein ser endringane som naudsynte tilpassingar til strukturendringar i økonomien, eller om ein, som marknadskritikarane, ser dei i lys av den einskilde politikarens ideologiske val og mangel på visjonar (jamfør til dømes Slagstad 1998:464; Benum 1998:134; Nilsen & Østerberg 1998:56, 98; Hompland 2003:30). Ei kritisk perspektivering av Arbeidarpartiets rolle under den økonomiske dereguleringa går ofte saman med eit kulturpessimistisk syn på sosiale samfunnsendringar. Auka individuell fridom får uheldige konsekvensar for kollektiv organisering (jamfør Eriksen 2003:91; Østerberg 2001:204; Benum 1998:224; Furre 1992:489, 494). Marknadskritikarane ser ofte eit hardare samfunn vakse fram parallelt med marknadsreformene folk toler ikkje for mykje fridom. 154

12 [ LIBERAL MODERNISERING ] Eit nytt statsvitskapleg prosjekt inneheld eit mangfald mindre studiar av korleis det norske samfunnet vart prega av nyliberalisme. Medan delar av den nye politikken innehaldt nyliberale trekk (Askim, Claes, Mydske & Tranøy 2007:140), kan andre knappast kallast for nyliberale (Lie & Christensen 2007:104). Konklusjonane i oppsummeringskapitlet er at påstandane om nyliberalisme i Noreg verkar overdrivne (Mydske, Claes & Lie 2007:369). Eit anna perspektiv som også delvis skil seg frå den jamne forståinga av oppbrotet av den sosialdemokratiske orden og sosialdemokratiets marknadsliberale vending, er det som Francis Sejersted bruker. Både Høgre og sosialdemokratane stod på 1980-talet overfor ein ny situasjon: «den gamle tid med den hegemoniske orden da man mente å vite hva man ville og dessuten mente å ha redskapene til å realisere målet denne tid er over», hevdar han ([1994] 2000:128). Sejersted synest også mindre kulturpessimistisk enn mange av sine kollegaer. Dei sosiale endringane i det norske samfunnet vert forstått som «en fullbyrdelse av modernitetens frigjøringsprosjekt og av dens differensieringsprosess», slik han ser det. «Det moderne samfunn trer nå fram med sin frihet og sitt (ukoordinerte) mangfold» (Sejersted 2004:259). 8 Oppfatningane om sosialdemokratiet i den første etterkrigstida kan på denne måten grovt delast inn i tre: Først kritikarane som assosierer Arbeidarpartiet med maktkorrumpering og ei form for svik. Dernest ei oppfatning der sosialdemokratiet vert sett på som ei vellukka gjenreisning av det norske samfunnet med politiske målsettingar tilpassa det som trengtest i det norske samfunnet etter den andre verdskrigen. Til sist eit perspektiv der ein ser sosialdemokratiet som ein type korporativt system. Oppfatningane om dei siste tiåra deler seg i hovudsak mellom marknadskritiske perspektiv og dei som er meir forsonlege til sosialdemokratiets rolle. Den normative dimensjonen i norsk politikk vert i det som følgjer, sett gjennom skuleportens nøkkelhol. Etterpå vert analysen drøfta i høve til slik kritikarane, forsonarane og dei med korporativisme-perspektivet ser det. 155

13 [ TUASTAD ] RELIGION I SKULEN I dei første debattane om religion i skulen kunne eit spørsmål om andakt på lærarskulen løftast opp til eit nivå der spørsmålet galdt kulturens overleving. Hans Svarstad frå Kristeleg Folkeparti siterte i 1952 president Truman: «I denne kampen bør det beste vinna, i denne krisa bør det beste vinna, for det gjeld liv eller død for den demokratiske kulturen og kulturverdet» (ST 1952:578; sjå note 10 om referansemåte). Det underliggjande temaet i debattane var avkristninga av Noreg. Det kan forklare at debattane er hissige jamvel om den faktiske avstanden i posisjonar ofte er liten. Små skritt i feil retning, som at den obligatoriske andakten på lærarskulen opphøyrde, kunne då tilleggjast stor konsekvens. Nokre borgarlege representantar driv nærast med forkynning frå Stortingets talarstol. 9 Det heng saman med at det er eit primært omsyn for fleire av dei borgarlege representantane at politikken skal stø opp om kristendommens utbreiing. Venstresidas representantar knyter derimot i regelen ikkje fellesskapspolitikken direkte til kva som tener kristendommen. Ei meiningsbrytning først på 1960-talet er talande. Etter å ha konstatert at skulen må vere prega av den etikken samfunnet byggjer på, svarer den sentrale reformatoren Helge Sivertsen (Ap) slik om kva for etikk det dreier seg om: «Når det er spørsmål om det etiske grunnlaget i vårt samfunn, trur eg vi alle er samde om at det dei etiske normer i vårt samfunn byggjer på, er den kristne etikk» (ST 1961:3503). Fleire på borgarleg side finn stor hugnad i dette svaret. Tyder svaret frå statsråden at han legg for dagen den same fellesskapsposisjonen som dei borgarlege representantane i spørsmålet om det politiske fellesskapet bør vere religiøst verdibunde? Ikkje nødvendigvis. Statsråden kan tolkast som at han legg ei religionsekstern tilnærming til grunn der vurderinga er uavhengig av meiningar om kva som tener religionen. Han konstaterer eit historisk faktum, det norske samfunnet er historisk prega av den kristne etikken. Og generelt bør eit samfunn ha etiske grunnverdiar samfunnsmedlemmene kan innrette seg etter. Sidan den etikken som er samlande for norske samfunnsmedlemmer er den kristne etikken, er denne ein god ting som bør førast vidare. Tolka på denne måten impliserer fellesskapsposisjonen med ein historisk vilkårsbunden religiøs verdibase ei anna kopling mellom det etisk-kultu- 156

14 [ LIBERAL MODERNISERING ] relle og det politiske: Politikken må vere tufta på etisk grunn og vise samlande nøkkelverdiar, men kva ein skal kalle den etiske kjelda for, er eit pragmatisk spørsmål. Nokre år seinare seier Sivertsen i ei liknande meiningsveksling at det er «nestekjærlighetens etikk» samfunnet må byggje på (ST 1965:2848). Nestekjærleiken finst i kristendommen, men kan samstundes seiast å vere eit etisk perspektiv som også er vesentleg i mange ikkje-kristne etikkreglar, inkludert innanfor arbeidarrørsla. Med dette er det såleis generelle snarare enn religionsspesifikke etikkreglar som vert haldne fram. Den kristne preginga av samfunnet vert i innlegga frå arbeidarpartirepresentantane sett på som ei faktisk, men kontingent historisk preging snarare enn som ei lagnadsbestemt kristen preging. Ein slik fellesskapsposisjon kan kallast ein religionsfunksjonalistisk fellesskapsposisjon. På venstresida hevdar representantane elles at det finst fleire ulike kjelder til samfunnsmoral og borgarånd medan kristendom og samfunnsmoral vert sett på som det same på borgarleg side. Dette hovudskiljet i argumentasjon kan karakteriserast som kristne, dygdsetiske posisjonar på borgarleg side kontra sosialistanes generelle borgaråndsposisjonar. SJØLVBESTEMMING OG TOLERANSE. To sitat kan illustrere oppfatningane om toleranse og sjølvbestemming på venstresida. Ved avrundinga av debatten om lov om folkeskulen i 1959 fortel Hjalmar Olai Storeide (Ap) ei lita historie frå krigen. Det hende seg borte på Karmøy at dei fekk ein prest der som var nazist. Folk slutta å gå i kyrkja, og politiet fekk ordre frå Kyrkjedepartementet om at det skulle syte for at det var minst 10 mann i kyrkja kvar einaste sundag. Politiet vart nøydd til å kommandere 10 mann til å gå i kyrkja kvar sundag borte i Kopervik den gongen. Det er kanskje ein liten episode som kan få sume til å skjøne litt av tankegangen min når det gjeld å lovfeste kravet om å syngje og be (LT 1959:56). I framhaldsskuledebatten i 1946 uttaler Aani Aanisson Rysstad (Ap) seg på ein nærståande måte: «Eg har ikkje nokon hug til å vere med å setje til sides nokon av dei som har eit anna syn. Når ikkje dei religi- 157

15 [ TUASTAD ] øse sjølve er i stand til å semjast om læra, må dei finna seg i at alle religiøse retningar får same retten til å gjera seg gjeldande. Dei vil få rom, som har mest livsrett» (LT 1946:192). Det er for å svare på ein argumentasjon som tar for gitt at kristne verdiar bør utbreiast i skulen, at sosialistrepresentantar bruker toleranseargument eller argument om sjølvbestemming i staden for eit alternativ dei stundom karakteriserer som tvang. Dei borgarlege representantane føreset i sin argumentasjon at kristendommens utbreiing er eit mål i seg sjølv. Til dømes seier Venstres Karl Johan Fjermeros: «Det nyttar ikkje her å koma med denne snart forslitne frasen at kristendom er ei privatsak» (OT 1946:583). Hans Karolus Ommedal (KrF) på si side meiner at kristendomsundervisninga må kunne innebere «å halde tvilen som er det motsette av tru borte frå barnesinnet» (ST 1961:3488). Slik er det to prinsipielt ulike toleranseoppfatningar som står mot kvarandre først i den samla perioden. KRL-FAGET. Gradvis endrar debattklimaet seg i religionsdebattane; det vert mildare kulturens overleving står ikkje lenger på spel. Men om det utover på og 1980-talet også skjer endringar i mønsteret i høve til dei overordna, prinsipielle posisjonane, er eit anna spørsmål. Og det spørsmålet kan debattane om det nye skulefaget om religion KRL-faget som vert innført på 1990-talet vere eigna til å kaste lys over. KRL-faget vert eit fortettingspunkt (jamfør Seip 1986:200) som nokre av historias trådar leiar fram til og som andre går ut frå. KRLdebattane rommar ein prinsipiell gjennomtenking på politisk hald om religion i skulen. I det som ser ut som ei programerklæring for det komande KRL-faget, under ein interpellasjonsdebatt om føremålsparagrafen i 1995, seier Ap-statsråd Gudmund Hernes: «Enhetsskolen må være en møteplass for dialog» (ST 1995:2415). For Hernes og Arbeidarpartiet er det nye kristendomsfaget ein reiskap i ei nasjonsbygging som må integrere elevar med minoritetsbakgrunn på det moderne opplysningsprosjektets grunn «opplysning armert med humanitet» (ST 1995:405). I og med internasjonaliseringa av nasjonane, er det å vere norsk ikkje lenger nødvendigvis det same som «å være hvit, blond, blåøyd og protestant», som han seier (ST 1995:403). Slik Hernes ser det, kan trugsmålet om auka etnisk-basert ulikskap berre unngåast dersom einskapsskulen maktar å skape felles- 158

16 [ LIBERAL MODERNISERING ] skap mellom gruppene og likarta moglegheiter for gode framtidsutsikter. «Taper vi dette slaget i og om enhetsskolen, taper vi nasjonens enhet i vårt nye flerkulturelle samfunn» (ST 1995:404). I grunngjevinga for faget fokuserer Hernes på religionseksterne sider ved kristendommen, og han legg vekt på at det nye faget skal vere ein møteplass for elevar med ulik kulturell bakgrunn. Hernes går god for den kristne føremålsparagrafen ut frå ei pragmatisk vurdering; «if it ain t broke, don t fix it», seier han i ein interpellasjonsdebatt i Generelt synest han å tone ned det religiøse aspektet i kristendomen og heller dra fram den historiske preginga han fører vidare Helge Sivertsens religionsfunksjonalisme (sjå note 14 om ei alternativ fortolking). Når det gjeld andre parti, er det første omsynet Senterpartiets Sigurd Manneråk nemner som grunngjeving for Senterpartiets haldning til KRL-faget: «Å sikre en videreføring av kristendommen som trosgrunnlag og kulturbærer for kommende generasjoner» (ST 1996:1999). Det same omsynet er sentralt for Kristeleg Folkeparti medan Høgre primært har ei noko anna haldning ved at partiet legg større vekt på fritaksretten (jamfør Sanner, ST 1996:2008; Sterri, ST 1996:2021). I ein debatt i 2003 om dåpsopplæringa til kyrkja er i hovudsak dei prinsipielle posisjonane om religionens plass i skulen eller meir presist i skulefritidsordninga dei same som i KRL-debattane. Det er først og fremst strid om det bør kunne gå føre seg dåpsopplæring på skulefritidsordninga (SFO). Høgre, Venstre, Kristeleg Folkeparti og Senterpartiet går inn for at det bør kunne skje trusopplæring i opningstida til SFO, medan eit fleirtal beståande av Arbeidarpartiet, Sosialistisk Venstreparti og Framstegspartiet er imot dette (ST* 2003:1 39). 10 Posisjonane i religionsdebattane er på denne måten prinsipielt dei same som i den tidlege etterkrigstida jamvel om avstanden mellom partia har vorten mindre. DEI PRIVATE SKULANE Den første privatskulelova vert handsama av Stortinget og vedtatt først i 1970, altså ikkje i den første, men andre, påfølgjande stortingsbolken med borgarleg fleirtal etter Frå eit fleirtal med 80 av til 159

17 [ TUASTAD ] saman 150 stortingsrepresentantar ved valet i 1965, får dei borgarlege 76 representantar i Dermed hamnar i praksis dei to radikale venstrerepresentantane, Olav Kortner og Gunnar Garbo, som også sit i partiets toppleiing, på vippen. Som saksordførar for privatskulelova i 1970 endrar Kortner framlegget frå statsråd Kjell Bondevik (KrF). Vissa om at Kortner og Garbo kunne vere med å felle den borgarlege regjeringa, kan ha spela inn for at saksordførar Kortner får det som han vil, når privatskulelova omsider står på sakskartet. Kortner endrar på proposisjonen til statsråd Bondevik slik at i den vedtatte lova i 1970 vert tre vilkår knytte til kva for skular som har krav på støtte. Tilføyinga til den første paragrafen i lova er slik: «For at en skole skal kunne få offentlig tilskudd må skolen ha til formål å drive forsøk, eller være opprettet av religiøse og/eller etiske grunner, eller fylle et kvantitativt undervisningsbehov» (OT 1970:131). Tillegget kan ha medverka til at det ikkje vart etablert eit utstrakt privatskulesystem i Noreg. Men det er jo òg mogleg at eit slikt system ikkje hadde vorte etablert under andre omstende heller. Kortners tillegg er dei same vilkåra som Kristin Clemet (H) fjerna i privatskulelova i 2003, med Kristeleg Folkepartis støtte. Når SVs første kunnskapsminister Øystein Djupedal våren 2007 tar inn igjen dei same vilkåra også han med Kristeleg Folkepartis støtte vert sirkelen slutta frå den første og til den i skrivande stund siste privatskulelova. LIKSKAP I TRE VARIANTAR. Det sentrale argumentet mot private skular på venstresida er eit sosioøkonomisk likskapsargument. Argumentet går ut på at skulen må bidra til like moglegheiter for alle uavhengig av sosial bakgrunn. Difor kan det ikkje tillatast at dei som kjem frå dei høgare klassane skal få eigne og betre skular. Ein annan variant av likskapsargumentet er på mange vis snarare eit fellesskapsargument. Motstanden mot «utvalsskular», som Håkon Johnsen (Ap) kallar det «skoler der elevene kommer fra et bestemt miljø eller et bestemt sosialt sjikt» (ST 1959:1785) vert ofte motivert ved å vise til integrasjon ved at ein føreset at fellesskulen verkar til å fjerne spenningar, og ved implisitt å vise til demokratiets funksjonsmåte. Ved å åtvare mot einsretting, impliserer arbeidarpartirepresentantane at staten skal kunne brukast til å fremje autonomi (jamfør til 160

18 [ LIBERAL MODERNISERING ] dømes Bull, ST 1961:1317); eit autonomiargument kan karakteriserast som ein tredje variant av likskapsargumentet ved at det gjeld lik rett til sjølvbestemming. FORELDRERETTEN. Foreldreretten er eit hovudargument på borgarleg side. Foreldrerettsargumentet vert i hovudsak framført på to måtar. Den første varianten går ut på at foreldra har rett til å bestemme kva som er det beste for barna det må inkludere kva for oppseding og skule som høver for dei. I den andre varianten vert foreldrerettsargumentet framført ved at ein viser til samfunnsnivået i staden for til relasjonen mellom foreldre og barn. Det er gjennomgåande i debattane at det vert vist til at Noreg skil seg ut med å vere restriktivt i høve til privatskular på same vis som landa bak jarnteppet medan andre vesteuropeiske og nordiske land har eit større innslag av private skular. Borgarlege representantar ser dette som ein veikskap ved det norske demokratiet og som ei potensiell einsretting av samfunnslivet. I lovdebatten i 1970 vert foreldreretten problematisert av arbeidarpartirepresentantar og av dei to venstrerepresentantane Olaf Kortner og Gunnar Garbo. «Egentlig er det mer tale om en plikt til omsorg og oppdragelse enn om en spesiell rett for foreldrene», seier Kortner (OT 1970:50). TO TOLERANSEOPPFATNINGAR. «De private skolene er toleransens faste borg som hevder bl.a. foreldrenes rett til å velge påvirkning for sine barn», seier Kristeleg Folkepartis Arne Sæter i budsjettdebatten haustsesjonen Men at Kristeleg Folkeparti skulle representere toleransen i norsk politikk og samfunnsliv, er Trygve Bratteli ganske usamd i, gjev han til kjenne. I hovudinnlegget sitt i lovdebatten i 1970 hevdar Bratteli at det er «ganske åpenbart at Kristelig Folkeparti er det minst tolerante element i norsk politikk» (OT 1970:109). Bratteli knyter toleranseverdien til det som går føre seg internt på skulane og ikkje som eit tilhøve mellom staten og gruppene. Arbeidarpartirepresentantane ser toleranseverdien primært ut frå kva som fremjar toleranseverdien mellom elevane. Dei meiner at mange private skular er baserte på haldningar som ikkje fremjar toleranseverdien, snarare tvert imot. I debattane vert konsesjonar til gruppene avviste av arbei- 161

19 [ TUASTAD ] darpartirepresentantane. Slik ein på venstresida ser på toleranseverdien, vert denne best fremja ved å bli utbreidd blant integrerte medlemmer i eit nasjonalt, demokratisk fellesskap. Dei borgarlege, med unntak av Kortner og Garbo frå Venstre, vurderer toleranseverdien først og fremst i eit samfunnsperspektiv og som eit tilhøve mellom staten og gruppene. Nokre representantar vedgår at det internt i private skular kan vere undervisning som er problematisk i eit toleranseperspektiv, men dette problemet vert underordna verdien av toleranse på samfunnsnivå, eller det vert peika på eigna tilsynsordningar som kan bøte på eventuelle intoleranseproblem på skulane. TO NYE AKTER OM PRIVATSKULANE. I den samla, analyserte perioden er privatskuledebattane som eit drama i tre akter. Perioden fram til den første privatskulelova vart vedtatt i 1970-talet, kan sjåast på privatskuledebattanes første akt. I denne vert frontane etablerte. Deretter følgjer to nye akter: Først ei akt som har karakteren til eit intermesso. Mot slutten av den samla perioden, i den tredje akta, hardnar det til igjen. På ny vert det samling ved fronten. Utover på 1970-talet endrar privatskuledebattane karakter, venstresida modererer kritikken. Den reelle usemja koker ned til ulike «privatskulevarsel» når framtida vert vurdert. I lovdebatten i 1970 otta Arbeidarpartiet for at det skulle kome eit omfangsrikt system av private skular. Dei borgarlege meinte ei slik frykt var overdriven. Paul Thyness (H) oppfatta Arbeidarpartiets haldning som ikkje anna enn «en ny myte som kommer til å føye seg smukt inn i rekken av de skremsler som Arbeiderpartiet ikke vil like å snakke høyt om når det er gått noen år» (OT 1970:27). Realiteten er at Thyness hadde rett. Då venstresida igjen vann fleirtalet på Stortinget i 1973, endrar dei ikkje lova slik ein kunne forventa ut frå argumentasjonen under lovdebatten tre år tidlegare. Det heng saman med det Guttorm Hansen (Ap) gjev uttrykk for når han i ein evalueringsdebatt om privatskulelova i 1978 vedgår at «privatskolene ikke har utviklet seg på en slik måte som mange av oss fryktet» (ST 1978:2862). Difor vert det borgfred, som Høgres Lars Roar Langslet seier det (ST 1978:2857), om dei private skulane på Stortinget på 1970-, og første halvdel av 1990-talet. 162

20 [ LIBERAL MODERNISERING ] I 1991, medan det enno er borgfred, kjem ei sak med sterke prinsipielle overtonar for dagen. Representantar frå Høgre og Framstegspartiet reagerer kraftig på at nokre private gymnas som mottar statsstøtte, ikkje skal få ta inn eit ganske høgt beløp i skulepengar. I debatten er det ikkje primært statsråd Gudmund Hernes (Ap), men først og fremst Kristeleg Folkepartis Kjell Magne Bondevik som forsvarer departementet. Bondevik tek kraftig avstand frå Petter Thomassen (H), som fører an i saka (Hernes tek meir kommando i ein interpellasjonsdebatt om dei same skulane litt seinare, reist av Framstegspartiets Finn Thoresen). Bondevik seier det aldri har vore tanken hjå han og andre forkjemparar for private skular at skulesystemet skulle bli todelt (ST 1991:1659). Han spør om det kan vere slik at Høgre og Framstegspartiet går inn for at nokre private skular skal kunne tilby sine lærarar mykje høgare lønn enn andre skular og høgare honorar til styremedlemmene og så bortetter. Bondevik fryktar at ei slik opning vil kunne føre til at det vert etablert eliteskular (side 1699). Det prinsipielt interessante i oppgjeret om eliteskular er at Høgre og Framstegspartiet eksplisitt braut med likskapsideen i skulepolitikken. Og at dei då vart sette grundig på plass av Kristeleg Folkeparti. TREDJE AKT: NY FRONT. I 1998 er det slutt på borgfreden. Etter at Arbeidarpartiet gir frå seg regjeringsmakta ettersom partiet fekk mindre enn 36,9 prosent oppslutnad ved valet i 1997, vert dei private skulane ei god sak for å markere avstand til høgresida. I 2003 er det duka for ny, stor debatt om det som då var den tredje privatskulelova. 11 I den nye fronten i privatskuledebattane står denne gongen Senterpartiet på venstresida saman med Arbeidarpartiet og Sosialistisk Venstreparti mot Høgre, Venstre, Kristeleg Folkeparti og Framstegspartiet, som ikkje er del av eit borgarleg fellesskap, på høgresida. Den viktigaste prioriteringa for regjeringa er ifølgje Clemet å betre kvaliteten i den offentlege skulen. Clemet vil at foreldreretten skal verte reell for alle, og meiner at valfridom er eit gode i seg sjølv. «Vi har ikke skoleplikt i Norge», seier ho i lovdebatten i «Privat sektor er ikke et underbruk av staten. Det er ikke staten som eier våre barn» (OT* 2003:35). Høgres hovudtalskvinne, Ine Marie Erik- 163