Stølar og stølsdrift. I fortid og framtid i Hordaland og Sogn og Fjordane

Transkript

1 Stølar og stølsdrift I fortid og framtid i Hordaland og Sogn og Fjordane

2 Innhald Del 1 Innleiing 3 Del 2 Arkeologiske spor i landskapet 4 Stølar og stølsdrift fram til Del 3 Utforming av stølshus, restaurering og nybygg 22 Del 4 Kulturplanter brukt på norske stølar 32 Del 5 Eigedomstilhøve og stølsrett 34 Kulturminnelova om stølar 37 Litteraturliste 40 Lafta sel med utvendig grue. Dalamot, Hardangervidda. Prinsippskisse på side 23. Eigar: Halldor Bjotveit. Ringøy. (Info. Ullensv. herad) Framside: Peisabotn, Hardangervidda.. Innfelt: Bruasetra, Hornindal. Foto: Trond Mehlum. Godt vedlikehalde stølsmiljø. Indre Sølvbergsteilen, Fjelli, Stryn. 2

3 Del 1 Innleiing Det norske kulturminnevernet har endra seg mykje dei seinare tiåra. Medan ein tidlegare var mest oppteken av einskilde bygningar femnar ein no like gjerne om meir komplekse samanhenger. Få stader vert dette så tydeleg som i forvaltinga av stølane våre. Stølen er ein heilskap av bygningar, kultur- og naturlandskap forma gjennom lang tids bruk. Kvar støl er tilpassa sitt eige landskap og prega av den lokale kunnskapen om utnyttinga av naturressursane. Slik vert stølane ein viktig del av både den materielle og den ikkje-materielle kulturhistoria vår. Stølane og stølsdrift har lang historie og tradisjon i det norske landbruket. Med lite dyrka jord nede i bygda var det heilt naudsynt å utnytte beiteressursane i fjellet, og ofte var det stølsdrifta og produkta derifrå som gav beste inntekta og livsgrunnlag. Den dyrka jorda på innmarka vart brukt til matvekster som korn og poteter, pluss høy til vinterfor. Men det var på stølane husdyra verkeleg skulle legge på seg og gje både kjøt og mjølk. Stølsdrifta har eksistert så lenge nordmenn har vore bufaste og hatt husdyr. Vi finn spor etter dette som er fleire tusen år gamle. Bygningane på stølen er mellom dei eldste bygningane vi har i bygdene. Sjølv om flesteparten av dei var enkle konstruksjonar som i dag er borte, finst det mange stølshus og stølsmiljø som er vel verdt å ta vare på. Utfordingane er å gje desse bygningane nytt liv og kanskje også eit nytt innhald, samtidig som vi tek vare på den historiske arven og kvaliteten. Stølane er såleis både ein del av landbrukshistoria, kulturhistoria og representerer i dag også ein ressurs som den moderne allsidige bonde kan utnytte til reiseliv og opplevingar. God forvalting av stølsområda krev at ein tek omsyn til denne heilskapen, anten målet er vidare bruk til landbruksføremål eller til friluftsliv. Dei ulike landskapa har sine særeigne utfordringar som best kan møtast med skikkeleg kunnskap om dei verdiane ein forvaltar. Dette stølsheftet, som i omfang fortener nemninga stølsbok, gir eit innblikk i både stølshistoria, utforming av stølshusa, gode råd for vedlikehald og restaurering, kulturplanter på stølen, og litt om eigedomstilhøva. Vi håper at heftet kan synleggjere dei verdiane som er knytte til dei mange stølsområda i Hordaland og Sogn og Fjordane slik at stølane framleis kan nyttast som ressursar til kunnskap, oppleving og verdiskaping. Vi håper også at heftet kan nyttast som støtte/ rettleiing og i haldningsskapande arbeid rundt om i kommunane, skular, bibliotek, friluftsorganisasjonar osb. Heftet er også ei markering av kulturminneåret 2009, og vi håper det vil auke interessa for stølane og motivere til både å ta vare på dei og inspirere til fjellturar og friluftsliv for å sjå og oppleve stølane på nært hald. Vi vil takke alle som har vore med og utarbeidd heftet, spesielt Reidulv Gald som har vore fagleg redaktør og levert store deler av teksten, bilete og skisser. Bergen, September 2009 Christian Rekkedal - Landbruksdirektør, fylkesmannen i Sogn og Fjordane Ronny Skaar - Konst. fylkeskultursjef, Hordaland fylkeskommune Ingebjørg Erikstad Fylkesdirektør for kultur, Sogn og Fjordane fylkeskommune Åse Vaag - Fung. landbruksdirektør, fylkesmannen i Hordaland Frå Bremangerlandet Foto: Victor Jensen 3

4 Del 2 Arkeologiske spor i landskapet Tore Bjørgo, Hordaland fylkeskommune Dei eldste spora etter stølsdrift er vegetasjonshistoriske data frå myrar og jordprofilar. Samansetjinga av ulike pollenslag i mange jordprofilar gir belegg for beitebruk i utmark og fjell tilbake til jordbrukssteinalderen for meir enn 4000 år sidan. Støling er omtalt i skriftlege kjelder frå talet og frametter, særleg gjeld dette sagatekstar, Landslovene og Gulatingslova. Ut frå dette må ein kunne slutte at støling var ein godt innarbeidd del av gardsdrifta i mellomalderen med trong for lovregulering som igjen tyder på røter attende til førhistorisk tid. Det har lenge vore kjent gamle tufter i utmark og i høgfjellet som er sett i samanheng med jakt og fiske, nokre har og vore tolka som stølar, men utan datering eller dokumentasjon. Først på 1980-talet vart det gjort omfattande arkeologiske granskingar i Sogn, i kommunane Leikanger, Aurland, Lærdal og Årdal som viste stølstradisjonar tilbake til bronsealder og jernalder. Arkeologisk materiale saman med botaniske granskingar viser her omfattande og aukande stølsbruk fram mot vikingtid. Seinare er det i indre Hardanger registrert og datert stølstufter eldre enn vikingtid. Frå indre Sogn er det til no kjent meir enn 150 førhistoriske stølar eldre enn år I områda som er granska ser det ut til at langt dei fleste gardsbruk med førhistoriske gravminne og funn frå jernalderen også har førhistoriske stølar i fjellet. Dette viser at stølsbruket har vore ein heilt avgjerande del av driftsforma i indre strok på Vestlandet, noko som har halde seg fram til inn på 1900-talet. Tufter Dei spora i landskapet vi finn etter stølsdrift er først og fremst spor etter stølshusa. Dei eldste tuftene er hesteskoforma med låge utsigne veggvollar med døropning i eine kortveggen. Ytre mål er ca 6x8m, indre mål ca 3x 5m. Eldstaden ligg inste enden og har ofte ei kokegrop attmed. Arkeologiske utgravingar viser spor etter parvise stolpar som har bore taket, og dokumenterer at stølshusa har vore grindbygde. Funn av never viser tekkjemåten. Veggane er bygde av jord, torv og stein, i nokre tilfelle er det spor etter eit indre trepanel. Området ved Urutlekråi i Vikadalen i Årdal har spor etter stølsdrift frå Bronsealder og fram til ca På flata bak og litt opp for det ståande stølshuset ligg ein stor buplass med data som viser sterkt beitepress tilbake til bronsealder. Tufter og ruinar og pollendiagram viser at området har vore nytta i stølssamanheng i ca år. Foto: Tore Bjørgo Frå undersøkingar i Årdalsfjella er det i golvlaga/ kulturlaga inne i tuftene og i avfallslaga utanfor døropninga gjort funn av spinnehjul og vevlodd som vitnar om spinning og veving og at her har vore kvinner. Funn av glasperler frå kontinentet og Middelhavsområdet fortel om at dei pynta seg og om fjerne kontaktar. 4

5 Perler av glas og rav funne under utgraving av tuft i Vikadalen i Årdal, ca 900 m.o.h., datert til ca etter Kristus. Foto: Tore Bjørgo Trekol, slagg, jarnreiskapar, brende bein og funn av korn vitnar om ulike syslar. Beinfragment av sau/ geit, storfe, gris, bjørn, reinsdyr, fjellrev, fjellrype, and, sild, torsk laksefisk og sel gir eit innsyn også i kosthaldet. Dei botaniske granskingane viser eit breitt innslag av plantar i tilknyting til beite og er datert til same tid som bruken av tuftene. Det har vore diskusjon om nokre av dei utgravne tuftene frå førhistorisk tid kan representera øydegardar. Argumentet mot dette er at mange ligg over 1000 m.o.h. og det manglar spor etter bygningar for dyr og lagring av vinterfór. Husa har vore små og her er ikkje indikasjon på skilje mellom mogleg innmark og utmark. Tolkinga er at tuftene i fjellet er vitne om omfattande støling, men i nokre tilfelle kan det ikkje utelukkast at dei representerer øydegardar. Mange av dei førhistoriske tuftene ligg i skoggrensa og på snaufjellet. Ofte ligg dei eldste tuftene noko høgare enn yngre stølar, noko som kan ha samanheng med at stølen vart flytta når det vart lengre avstand til skog og brensel. Stølsruinar i tørrmuring er som hovudregel yngre enn år 1000, dei fleste berre nokre hundre år gamle. Skålgroper Skålgroper er ein type helleristingar som ofte er knytt til stølsmiljø og tolka å ha samanheng med støling. Skålgroper er halvkuleforma uthogne groper i berg eller på større steinar, oftast 5-10 cm i diameter og 3-5 cm djupe. Etter tradisjonen skal dei vore nytta til ein form for ofring av smør, fløyte/rjome eller anna for å halde seg inne med høgare makter, for god avdrått, hell og lukke. Kva er eit kulturminne? Ein vanleg definisjon er at kulturminne er alle spor som folk har lete etter seg utan omsyn til alder. Kulturspor eldre enn 1537 (reformasjonen i Noreg), og ståande bygningar eldre enn 1649 er automatisk freda. Buplassar, nedgrodde murar etter hus, ruinar, grunnsteinar, oppmuringar, steingardar, torvgjerde, kolgroper, tjøremiler, åkerreiner, gravrøyser, gravhaugar, rydnings røyser, dyregraver, vardar, vegfar, og spor etter bruer er døme på kulturminne ein kan oppdage i landskapet. Kulturminne er viktige fordi dei er identitetsskapande, historieforteljande og er ein kunnskapsbank uavhengig av alder. Fylkeskommunen som kulturminnemynde oppfordrar deg til å vera med å ta vare på kulturminna! Meld gjerne frå om du har funne spor etter gamle stølstufter. Her tek botanikaren ut ei jordsøyle i ei myr ved å slå ned eit plastrøyr som han tek med seg til pollenlabben. Samansetjinga av pollen i ulike nivå avspeglar vegetasjonen på staden til ulike tider, t.d om her er typiske beiteplanter som kan ha samanheng med støling. Foto: Hordaland fylkeskommune Gropastein frå Hansbu ved Kvenna på Hardangervidda ca 1160 m.o.h. Myntar markerer gropene. Dette er ein av dei høgastliggjande lokalitetar med skålgroper vi kjenner. Skålgroper i utmark er tolka å ha samanheng med støling. Foto: Tore Bjørgo 5

6 Tårnfotografafering av tuft frå Vikingtid under utgraving på 1980 talet. Nærare elva ligg ei tilsvarande tuft. Foto: Tore Bjørgo Då stølinga tok slutt opphøyrde og vedlikehaldet av mange stølshus. Frå Hiaskorane i Ulvik. Foto: Hordaland fylkeskommune Stølar og stølsdrift fram til 1960 Reidulv Gald Innleiing Det er ikkje plass i dette heftet til å skildre stølar og stølsdrifta i farne dagar så grundig som ein kunne ønskje. Det vert berre kortfatta smakebitar om ei næring med stort mangfald og som var naudsynt for å livberge seg på gardane. Ein del av stoffet om stølar er bygd på eigne erfaringar med støling frå barne- og ungdomstida og kunnskap som er samla gjennom 15 år som sakshandsamar av SMIL- (Spesielle miljøtiltak i jordbruket) og STILKtilskot i landbruket (Spesielle tiltak i landbrukets kulturlandskap). Viser elles til litteraturlista bak i heftet. Stølen Peisabotn. Det lafta selet til venstre er det eldste på Hardangervidda. Flytt dit i Husa fram til høgre er ildehus og fjøs Budeiene budde i selet. 6

7 Indre Sølvbergstølen - mjølkestøl med slåttekvier, Fjelli, Stryn. Mjølkestøl med slåttekvier. Sølvbergstølen, Fjelli, Stryn. Kor gamle er stølane og stølsdrifta? Stølsdrift for å utnytte utmarka og fjellet til mjølke- og kjøttproduksjon er truleg ei like gamal driftsform som gardsdrifta. Lars Reinton i boka; Til sæters 1969 skriv mellom anna: Tradisjon, klimatiske tilhøve og ei beiteordning som naturleg vaks fram av kravet om å halda krøtera borte frå åkerflekkene og trongen til å skifte beite, har vore medverkande faktorar. Alle dei freistnader som har vore gjorde for å løysa problema om opphavet og alderen til seterbruket er hypotesar. Det kan ikkje vere annleis, fordi opphavet ligg så langt attende i tida at det ikkje let seg granske eksakt. Gardane vart rydda der det var dei beste vilkåra for korndyrking. Korn var i tillegg til poteter etter at den vart innført sers viktige i hushaldet og vart dyrka på kvar gard fram til førre hundreåret. Etterkvart overtok husdyrhaldet og vart den viktigaste næringsvegen i landbruket på Vestlandet i tillegg til skogsdrift, reiseliv, handverk, jakt og fiske. Auka folketal og fast busetnad med husdyrhald førde til auka trong for areal både til å samle vinterfôr og til beite. Marka utanfor den inngjerda garden vart då teken i bruk etter som trongen melde seg. Utmarksteigane som bøndene disponerte var i dei fleste høve mykje større enn innmarka og var slåttemarka til gardane. Skogen var ofte skilt ut for kvar gard, mens beiteretten var felles. Blandinga av sameige og særeige i utmarka førde i mange høve til strid både mellom gardar og mellom grender. På utmarksteigane vart det hausta både høy, ris, lauvkjerv, lauv, skav, lyng, tang, tare og mose. Tilgongen på fôrslag varierte frå kysten og innover i fjordane. Gode fjellbeite var likevel sett på som mest verdfulle lunnende for gardane. Ein gard utan støls- og beiterett var rekna som ring. Dei gardane som ikkje kunne byggje sin eigen støl på eiga utmark, fekk ofte kjøpe eller leige stølsrettar i andre område, spesielt på fjellet. Beiteressursane var mange stadar avgrensa og det var derfor sett grenser mellom dei ulike stølane. Grensene gjekk etter spesielle merkje i terrenget, ofte langs vatn og etter elver, bekker, dalføre, flekker i fjell og etter høgdedrag. 7

8 Bergsetsteilen, Fjelli, Stryn Det finst føresegner i Gulatingslova frå før 1100 talet som regulerte bruken av stølen, og om beiterettar og buføringsvegar. Lars Reinton i Til seters 1969 samanfattar lova slik: No skal for setrane oppe på fjellet vera dei same merke som har vore frå gamal tid, dei skal ikkje flyttast utan når det er ingen mann til meins. Det same gjeld om tilheldet på setra. Der skal fe ikkje sendast med heimbod; der skal horn møte horn og hov møte hov. Om nokon bur i grend, skal ingen ha fleire krøter enn dei føder på garden om vinteren, og dei skal flytte or heimehagen når det har gått to månader av sommaren, om ikkje alle tykkjer noko anna er betre. Vart nokon sitjande lenger, måtte han betala bot. Det same om han for ned frå setra mellom 14. august og 14. september. Sitat slutt. Denne lova var så sterkt innarbeidd at desse reglane i store trekk har vore etterlevd så lenge stølsdrifta var vesentleg driftsform i landbruket, eller fram til talet. I følgje Landskapslova frå 1274 var seterbruket innarbeidd i landbruket. Det var då eit tett nett av stølar også på fjellet. Eit anna vitnemål om støling i gamal tid i Sunnfjord finn vi i Christen Jenssøns Dictionarium frå Støle kaldis når bonden driv feet sitt til fjells om våren etter krossmess (3. mai) og held det der i marka sommaren i gjennom for Smør og Ost Skyld så dei kan være nærare beita. Stølehuus sive Selhuus kaldis det Huus på Fielden, hvorudi Melchen indsettes oc foruaris. Det går tydleg fram at mjølka vart sett i koller og trog til surning og at rømmen vart skumma av og kinna i stampekinne til smør. Skjøret vart ysta til ost og saupet til prim. Metoden med å setje opp mjølka var uavbroten i fleire hundre år og fram til separatoren kom på marknaden rundt Gardsbruk med stølar og stølar i bruk i Hordaland og Sogn og Fjordane Kipe og bærplukkar. Kipa til bærplukking måtte vere tett og den var laga enten av bjørkerøter eller granne seljeskot. Elles vart kipa brukt til å bære bruksting, klede og matvarer fram til stølen. Gardsbruk med stølar I følgje matrikkelen frå 1723 hadde 33% eller av gardsbruka i det sørlege Noreg støl, ein eller fleire. I Hordaland og Sogn og Fj. var talet eit par % høgare. I 1723 var det i Hordaland bruk med støl mens det i Sogn og Fj. var bruk. Midt på 1850 talet var det i Hordaland bruk med støl mens det i Sogn og Fj. var bruk. Først i 1930 åra var det i Hordaland bruk med støl mens det i Sogn og Fj. var bruk. I 1949 var det i Hordaland bruk med støl mens det i Sogn og Fj. var bruk. Stølar i bruk Midt på 1850 talet var det i Hordaland stølar i bruk mens det i Sogn og Fj. var stølar. I 1907 var det i Hordaland stølar i bruk mens det i Sogn og Fj. var stølar. I 1939 var det i Hordaland stølar i bruk mens det i Sogn og Fj. var stølar. I 1949 var det i Hordaland stølar i bruk mens det i Sogn og Fj. var stølar. Kjelde: Lars Reinton. Seterbruket i Noreg, bind II. Som ein ser av oppsettet, har det vore tilnærma stølar i desse to fylka. I følgje landsoversikta er det Sogn og Fj. som har hatt flest stølar, 8

9 Mjølkeflaske med trakt. Flaska tok frå ca. 10 liter og opptil 40 liter og vart festa på sida av kløva. Trakt Sil av bjørkekote. Silhåret var rundforma og strikka av grovt garn spunne av ku- eller hestetagl. Ku- og hestetaglen vart klypt av om hausten. nesten dobbel så mange som i dei andre fylka. Grunnen kan vere at fylket er delt opp av tre til dels lange fjordar der det meste av landbruket med sine små bruk er spreidd langs fjordane. Trongen for å utnytte beita og utslåttene i dei bratte fjellsidene og på fjellet for skaffe seg utkome til å leve av var naudsynt. Dei fleste bøndene har hatt to stølar, ein vårstøl eller gardfjøs og ein eller to fjellstølar. Ulike namn på stølen Namnet støl (stodull) eller å støle seg tyder at det opphavleg var ein plass der buskapen stod medan kyrne vart mjølka. Etterkvart vart det bygd enkle hus for både folk og fe. Når det vart bygde hus i utmarka eller på fjellet vart plassen kalla seter (setr etter å sitja). Bøndene sat på setra. I Hordaland og Sogn og Fjordane vert nemninga støl brukt med unntak av i Nordfjord. Der er både støyl, steil og seter eller setra brukt. På øyane i Hordaland vart nemninga sæter brukt i eldre tid. Stølshusa vart samla i grupper og stølane fekk alltid eit namn enten etter garden og brukaren eller etter grenda men òg etter stadnamn. Parti af en Sæter ved Røldal Brukstinga på biletet er frå venstre: Mjølkeause av bjørkekote, mjølkebytte, vassausa ligg på muren, kolle opp i vaskestamp og ystekjel av kopar. Storleiken på ystekjelen viser at buskapen var stor på stølen. Skrubben som vart brukt til vasking av kolla og andre trekjerald er av utbrukt silhår vevd av ku- eller hestetagl. Sokkespøt og sjal heng på døra. Foto:Knud Knudsen Billedsamlingen. Universitetet i Bergen. Mjølkeseterbruk, fullseterbruk og slåtteseterbruk Lars Reinton, forfattar av Seterbruket i Noreg, band I, II, III , deler stølsbruket inn i tre kategoriar, mjølkeseterbruk, fullseterbruk og slåtteseterbruk. Vestlandet hadde flest mjølkeseterbruk i midtre og ytre strok, mens det i indre fjord- og fjellbygdene og austafor var overvekt av fullstølar. Mjølkeseterbruka, heretter kalla mjølkestølar, låg ikkje lenger unna enn at budeiene dagleg kunne gå til og frå og bar mjølka heim. Ho kunne også overnatte på stølen, enten i eige sel, i ein bås eller på fjøslemmen. På fullseterbruka, heretter kalla fjellstølar, budde budeia på stølen heile sommaren og tilverka mjølka der. Slåtteseterbruka hadde relativt store slåttevidder og fjøs med høylager og var utbreidd austafor. Høyet vart fôra opp på stølen enten fram til jul eller frå mars året etter. Fleirseterbruk Fleirseterbruk er påvist mange stadar. Det kunne vere vår- og to sommarstølar på ulike nivå opptil 1100 moh eller spreidd innover vidda. Det var mangel på beite som gjorde at bøndene måtte flytte til ny støl mens beitene vaks til att. Ein del budeier hadde mjølkeplassar langt frå stølen, opptil tre timars gange fram og attende som dei gjekk morgon og kveld i all slags ver. 9

10 Hølkje og sil (under). Hølkjet rømmer mellom 15 og 20 liter. Mjølka vart sila opp i hølkjet etter kvar ku. Menneska på stølen og arbeidet deira Namnet budeie er samansett namn og tyder fekvinne eller fejente. I våre to fylker er også sæterbudeie, stølsbudeie, sæterjente, stølsjente, sætrataus, støylstaus og støylsjente brukte. Å vere budeie på stølen var kvinnearbeid, men i nyare tid var det også mannlege budeier i einskilde høve. Budeia var jamnast kona på garden og det var ho som hadde hand om og oversikt over alt som skjedde på stølen. Låg budeia fast på stølen hadde ho med seg borna frå spedbarn til 9 10 års alderen. Det hende også at ho fødde barn på stølen mens andre budeier var fødselshjelp. Vaksne døtre frå 14 års alderen kunne også vere budeier. Men ofte var dei på stølen saman med ei tenestejente dei første to vekene og stelte i stand selet og sette trekjerald til trutning og reingjering mm. Deretter overtok husmora og eventuelle born og dei budde på stølen resten av sommaren. Gardkonene kunne vere budeier til dei var langt opp i åra, over 80 år i einskilde høve. Eldre budeier hadde med underbudeie, ei sonedotter eller nær slektning i års alderen, som skulle lærast opp og elles lette arbeidet på stølen. Arbeidet til underbudeia var å hente kyr dersom dei ikkje kom, mjølke, vaske kjerald, røre i primen og kinne smør. Men elte smøret fekk ho ikkje for det var ein omstendeleg prosess for å få god kvalitet. Smøret var salsvare og vart lite brukt i hushaldet. Budeiene var dyktige til å stelle med kyrne og tilliten var sterk mellom dyr og budeie. Ho trong berre å lokke på kyrne frå stølsvollen og normalt kom dei springande av seg sjølve. Budeia måtte elles passe på at krøtera heldt seg friske og ikkje skadde seg eller kom bort i fjellet. Insektsplaga var stor fordi det var store svermar med klegg og kubrems på den tid med mykje husdyr i fjellet. Jura, som nesten subba bakken på dei gamle kurasane, var utsette for rifter og sår i ulendt terreng og vart solbrende. Ho laga smurning av feitt og tjære til å smørje jura med. Feittet heldt jura mjuke mens tjæra heldt insekta borte. Tjære vart elles brukt på andre sår og insektsstikk. Borna på stølen hadde sine faste oppgåver. Jentene lærde tidleg å mjølke, strikke og hekle, dei passa yngre søsken og rørde i primgryta. Gutane henta krøtera, plukka mose og lyng til plantefargar, samla tæger til korger, drog fram ved, var med og spadde og sette torv til tørk, fiska og plukka bær. Dei hjelpte mora i fjøsen med moking og dei gav busalt til dyra. I tidlegare tider var det oftast leigde budeier som sat på fjellstølane saman med ein gjetargut eller jente. Men etter utvandring, industrialisering og flukt til byane var det vanskeleg å få leige budeier. Løna var låg og arbeidsdagen lang, opptil timar. Det var forventa at budeia skulle stelle minst kyr og gjerne nokre geiter i tillegg. Det vart også stilt krav om ekstraarbeid der buskapen var mindre. Det kunne vere ekstra leigekyr, eit visst tal lauvkjerv, tal kilo bær og molter, nokre strikka eller hekla plagg. I nokre høve hadde budeia med seg rokk og spann eit visst tal hesper til husmora. Elles strikka ho i alle ledige stunder, også når ho gjekk etter dyra eller til og frå stølen. Budeia måtte heller ikkje leggje på seg. Då hadde ho arbeidd for lite og ete for mykje av avdråtten. Ei flink budeie vart kalla smørbudeie mens ei dårleg vart nemnt som ho var ikkje smørbudeie. Inntrykket er at det vart stilt store og til dels urimelege krav til leigde budeier. Frå v. Ystekjel, gryte, separator, mjølkespann, vassele, saueklavar og mjølkebytte. Separatoren skil fløyta frå mjølka og kom på marknaden i 1890-åra. 10

11 Det var ofte husmannskoner som var budeier. Dei hadde med borna og den vesle buskapen i tillegg til brukaren sin buskap. I nokre høve kravde bonden at avdråtten frå husmannskua skulle vere betaling for fôret den åt om vinteren. Koler utan veik og tran. Tyrispikhaldar. Husmennene leigde i ein del høve stølar og konene budde der saman med borna til langt på hausten. Dei levde av avdråtten frå den vesle buskapen som bestod av ei ku eller to og nokre sauer og geiter og det fjellet gav av fisk og bær. Husmennene kunne også ha leigekyr som gav litt inntekt til leige av selet. Leiga vart oftast oppgjort ved at husmannen måtte slå eit visst areal, om lag fire mål for kvar ku, eller eitt dagsverk i skuronna. Avdråtten frå leigde kyr vart henta av eigaren eit par gonger i månaden. På Vestlandet var det mange husmenn som hadde eigne små sel i stølsgrenda som husbonden sokna til. I nokre høve gjekk fleire husmenn saman om budeie eller dei slo seg ned på fråflytte stølar. Gjetargutane og jentene sitt arbeid og deira strabasar i all slags ver, einsemd og heimlengsel, redsel for rovdyr dei var utsette for er ein nesten gløymd, men vesentleg del av stølshistoria fram mot slutten av 1800 talet. Dei yngste var ofte ikkje eldre enn åtte år når dei vart sett til å gjete. Dei var dårleg kledde og utan vern mot regn. Leigde gjetarar fekk ofte sparsamt med mat og av dårleg kvalitet. Gjetarane gjekk berrføtte og dei vermde føtene på kupiss og kuruker når det var sludd og kaldt. Gjetarane måtte også hjelpe til på stølen om morgon og kveld. Om dagen måtte dei enten kjerve eit kjerv, sanke ved, vri eit visst tal vidjer, lage sopelimar eller andre bruksting. Ein gjeter skulle ikkje gå gjerandslaus når han eller ho gjette. Kniv og ofte øks var fast utrustning både for gutar og jenter. Kolle, Mjølkestamp og mjølkebytte. Kolla vart laga av furu geitved, hegg eller selje. Alfuru gav smak på mjølka. Det var opptil 30 koller på ein støl. Den kom ut av bruk rundt 1880, men nokre budeier brukte den til Mjølkebytta er av same treslag som kolla og kom ut or bruk når sinkbytta kom i 1880-åra. Mjølkestampen vart brukt til å lagre rømme, skjør og saup. Skjørtynna var størst og var tilpassa ystekjelen i storleik, mens rømmestampen var tilpassa smørkinna. Foto og skisser: Reidulv Gald Parafinlampe utan glas. Lyskjeldene var også tyrispik, talglys og parafinlykt. 11

12 Smørkinne frå Vinde eller kaggekinne frå 1880-talet og stampe- eller stakekinne brukt i mange hundre år. Vindekinna på biletet vantar sveiv. I nokre høve vart ho driven av eit vasshjul. På mjølkestølane der budeia gjekk til og frå kvar dag, var det jamnast gardkona som støla. Men ei vaksen dotter eller hushjelp kunne også avløyse henne. På grunn av at budeia bar heim mjølka, hadde ho ikkje så mange kyr å mjølke som dei som låg fast på stølen. Frå 3 til 9 kyr var vanleg. Budeiene på mjølkestølane gjekk alltid saman til og frå stølen der det passa. Det kunne vere budeier som gjekk på rekke og rad og dei hadde felles kvileplass. Budeiene brukte óg store båtar over vatn og tjern som dei rodde i fellesskap. Dei hjelpte kvarandre i eit knipetak og ei av dei eldste, som ikkje trong så mykje søvn, vekte dei andre ved å gå rundt og banke i veggen eller på vindauget. Før parafinlampen kom, var lyskjelda tyrispik, talglys, kole eller tranlampe og lys frå peisen. Budeiene mjølka i lyset frå tyrispika som gjetaren eller eitt av borna heldt for henne, eller spika stod i ein haldar. Seinare kom parafinlykter i ulike utgåver til fjøsbruk. Fyrstikkene kom på marknaden rundt 1850 og avløyste knusk, eldstål og flint. Sjølv om det var strevsamt likte dei fleste budeiene det frie og sjølvstendige livet på fjellet. Budeiene gledde seg i lang tid og såg fram til dagen for buføring om våren. Men dei såg også fram til å kome ned frå fjellet når nettene vart lange og mørke og ruskeværet herja og gjorde det ufyseleg både utafor og inne i dei trekkfulle og fuktige sela. Det var vanleg skikk før 1900 talet å gjere stas på budeia den dagen ho kom frå stølen. Ho kledde seg i sin finaste stas og ho fekk bruke hesten til å ri frå stølen. Heime var det dekka til gjestebod og det vart ikkje spart på maten. Budeia fekk godord og stølsgåve eller smørøskje av husbonden. Ho fekk gjerne litt ekstra dersom det hadde vore eit godt år med høgare avdrått enn vanleg og alle krøtera var komne velberga heim. Dyra på stølen Bøndene hadde flest vårbære kyr for å utnytte gode utmarksbeiter. Dei hadde i nokre høve heimeku om sommaren og haustbære ku for å ha mjølk om vinteren. Dyra på stølen var ku, geit, sau og gris fram til det var slutt på å gjete dei for rovdyr. Unntaket var små kalvar som gjekk på kalvebeite på garden og dei vart stengde inne i eige kalvehus om natta. Det vart slutt på å mjølke sau rundt Årsaka til at det vart slutt på mjølking av sau var at den mjølka lite og det var ein arbeidskrevjande og lite lønsam produksjon, spesielt når bøndene måtte leige budeier. Etter at det vart slutt på å gjete dyra, var det berre kyr og geiter som mjølka som vart buførde til stølen. Var det gjeldkyr med i buskapen, skulle budeia ha ekstra godtgjersle for kvar ku. Resten av husdyra vart sleppte i utmarka og hadde tilsyn i helgane. Det var vanleg at grisene var med til stølar som ikkje låg for langt av lei. Grunnen til det var at dei var vanskeleg å jage frå stølen når dei vart vaksne. Det trongs to personar med god tid, ein til å lokke med ei bytte og den andre til å jage grisen(e). Grisene vart buførde heim ei veke før resten av buskapen. Smågrisene vart kløvja til støls enten i ei kasse, i ein strokk eller i ein sekk ei veke etter buføringa. Grisene levde på røter og gras, kokt grisemose saman med myse og andre mjølkerestar og oppvaskevatn. Dei vart tame som hundar og heldt seg rundt selet eller låg i ein sump når sola steikte. Det var slutt på å ha gris på stølen rundt Fjøslykt for parafin. 12 Kalvehus frå 1700 talet. Til høgre ser ein restar av steinmuren rundt kalvekvia. Eigar: Rasmus Ivar Gald. Fjelli. Stryn

13 Kubjølle i messing og kalveklavar. Bjølla hang på den naturlege leiiaren i buskapen. Klavane var brukte saman med vidjer til å binde kalvane i båsane. Osaseteren, Ulvik Foto: AP Vallevik, Hordaland fylkeskommune Ulike namn på stølar og fjøs Gardfjøs med brakekledning, Havrå, Osterøy På Vestlandet skil vi mellom gardfjøs, skjeneflor, tråfjos, vårflor, mjøl(ke)støl, vår- og hauststøl og sommarstøl eller fjellstøl. Skjeneflor kjem av at når krøtera var plaga av kubrems og klegg skjena dei enten ut i eit vatn, inn på ein snøbre eller tilbake til fjøsen. Dei som hadde berre mjølkeplass bygde derfor fjøs ute i beitet for å unngå at krøtera vart plaga av insekt. Vår- og hauststøl Vår- og hauststølen vart brukt før og etter buføring til og frå fjellstølen. Stølen kunne vere ein mjølkeplass utan for bøgarden, gardfjøs som låg i bøgarden eller fjøsen, ofte kalla skjeneflor på kysten, låg i utmarka. Fjøsen var plassert slik at møka, som var ein viktig ressurs, kunne samlast opp og brukast på åkeren. Gardfjøsåkeren finn ein som stadnamn på mange gardar. Denne stølen eller fjøsen låg så nær garden at budeia kunne gå heim etter morgonog kveldsstellet og bære med seg mjølka. Stølen låg i ein del høve så langt borte som to til tre timars gange kvar veg eller over ei mil. Fjellgardar hadde ofte vårstølar som låg lågare enn gardane. Stølen kunne jamvel ligge ved sjøen. Grunnen til det var at bøndene fekk utnytta tidlege vårbeite i stranda og dei slapp arbeidet med ris og skav som tilleggsfôr. Vårstølen var ofte berre ein mjølkeplass under ein heller, under eit stort tre eller i le mot vind og regn bak ein stor stein. Etter kvart vart det vanleg med sel og/eller fjøs på dei mjølkeplassane som låg langt borte eller over ein times gange slik at budeia kunne 13

14 Gardfjøs. Grindbygning kledd med ståande panel og tekt med rasteheller, garden Bjørk. Eigar: Egil Prestegard, Etne. Dalamot, Hardangarvidda. Fjøs med kve - heilt til høgre i bilete under. (Info Ullensv herad) Stølstun, Dalamot, Hardangarvidda. 14 overnatte. Var der bygd fjøs først overnatta ho på fjøslemmen eller i ein bås. Når budeia overnatta starta ho ofte mjølkinga om morgonen i tretida og var heime tidsnok til å delta i slåttonna fram til ho gjekk på stølen i fire - femtida om ettermiddagen. I dei fleste høva var det fleire brukarar eller heile grenda som slo seg saman og bygde ut stølen med kvar sine hus. Mange av mjølkestølane med hus var også sommarstøl for dei som ikkje hadde stølsrettar på fjellet eller stølen låg i midtre eller ytre strok. Desse stølane kom då i gruppa for mjølkestølar og er dei stølane som er mest utbreidde på Vestlandet. Mellomstølar I dei områda der det var langt til høgtliggande fjellstølar, var det einskilde bruk som bygde mellomstølar. Dei kunne då flytte dyra etter kvart som beita vaks til opp mot fjellstølen. Budeia budde også eit par veker på mellomstølen om hausten. Krøtera trekte etter kvart ned over mot heimestølen og vart til slutt sleppt inn på innmarka. På innmarka beitte krøtera på håna som hadde vakse opp etter håslåtten til dei vart sette inn for vinteren. Sommarstøl fjellstøl - fullstøl Sommarstølen var hovudstølen for dei fleste bruka i indre strok. Fjellstølen låg ofte i skoggrensa eller også inn på snaufjellet. Avstanden frå garden til stølen kunne vere opp til ein dagsmarsj. Til stølar på Hardangervidda og på Strynefjellet var vegen enno lenger, frå 2 til 7 mil frå garden. For å kome dit måtte buførefølgjet overnatte i simple buer, under hellarar eller på stølar som låg nærare. Ferda gjekk i nokre høve over snøbrear og skard som låg opptil 1500 moh. Budeiene måtte mjølke kyrne undervegs. Av mjølka vart det kokt dravle til niste og mjølka vart også drukke av folka som buførte eller frakta med vidare i mjølkeflasker. Mysa vart fôra opp. Tok turen til stølen berre nokre timar, venta budeia med å mjølke ei ku til dei kom fram. Av mjølka vart det kokt dravle til eit velkomstmåltid. Vegen til ein del stølar gjekk langs fjordar eller over vatn. Dyra måtte då fraktast med båt, enten av leigd båt som i Hardanger eller dei hadde eigne føringsbåtar til dette formålet. Krøtera var ikkje alltid villige til å gå om bord i båten og det tok lang tid å frakte dei. Kyrne sumde over mindre vatn og breie elvar. Bjøllekua vart då bunden i båten mens dei andre følgde etter. Karavanen måte også forsere strie elvar med isvatn, men buførevegen gjekk oftast over grunne vad. Ein del dyr strauk med under passering av stup, strie elvar og djupe vatn. Det hende også at folk drukna eller datt utføre stup. Stølar på øyane Det var ei mengd stølar på øyane i Hordaland. Men dei aller fleste var gått ut or bruk på midten på 1800 talet. Sæter eller sætr var det vanlege namnet på stølen. Ein finn derfor ei rekkje stad- og gardsnamn som har sæter eller sætre i seg. Det vart bygd berre sel på desse sætrane som vart kalla sæterbu eller bu. Buene var små, lafta, hus med eit lite skot og grunnflata var omlag 210 x 270 cm. Kyrne vart elles mjølka ute. Budeiene rodde ofte til og frå og kunne ligge verfaste på sætra i dagevis. Øya Selbjørn var opphavleg allmenning og brukt til sætring av ei rekkje gardar.

15 Plassering, utforming og bruk av stølane Setra Ryggjen. Tidlegare mjølke- og slåttestøl, Hjelmelandsdalen, Eid Døme på fjellstøl, Bjørndalssetra, Kvinnherad. 12 restaurerte bygningar som ligg i rekkje under eit berg pga. rasfare Arkivfoto FMLA Gardfjøs, Tofting, Lindås. Stølsvollen, der sela og fjøsane står, kan vere sameige mens kvart bruk har eigne hus. Andre stølsvollar kan vere delte opp i teigar der kvart bruk har eigen tinglyst teig eller stølsrett. Teigane vart inngjerda med steinmurar, ris- eller torvgardar til vern mot beiting. Enkelbruk kunne også ha støl med lang avstand til grannestølar, men det var heller sjeldan. Stølane er i dei fleste høve plasserte på lune og solrike stadar, i nærleiken av ei tørkesikker vasskjelde og på tørre og rassikre plassar i terrenget. Fonnvind vart det også teke omsyn til i dalføre som var utsette for snøskred. Plassering av stølen ved eit fiskevatn var det gjævaste fordi budeia kunne skaffe seg fisk til hushaldet utan å gå lange vegar. Det var også viktig at stølen låg lagleg til i beitene for å unngå at krøtera måtte dra langt av lei for å finne beite. Husa på mjølkestølane kan stå i tette grupper eller i rekkje der sela står på inngjerda kvie mens fjøsane ligg i eller utanfor gjerdet for å unngå at krøtera skitna til rundt sela. Sela er ofte plasserte med gavl og vindauga mot syd og utsikt mens inngangen er på lesida. Var det slåtteteig knytt til stølen, vart møka kasta ut frå fjøsen slik at siget frå dungen rann ned over teigen og spreiinga av møka vart mindre arbeidskrevjande. I mange høve var det bygd utløe på slåtteteigen til høyet. Mindre mengder høy vart lagra på fjøslemmen eller i stakk. Høyet vart lesst på høyslede eller på kjelke og køyrd eller drege heim på etterjulsvinteren når det var skareføre eller på oppmoka vegar. Høyet vart også stappa i sekker av nett og sleppt utfor bratte lier. Løypestreng og togbaner vart brukt i nyare tid til å frakte både mjølk og høy der det høvde. Togbanene vart i ein del høve også brukt til å frakte folk over elver eller opp bratte lier. Frå dei stølane som fekk vegutløysing, vart høyet køyrd heim med det same det var tørt. Høyet frå stølsteigen hadde stort mangfald av gras og urter og var rekna som det mest næringsrike fôret på garden og vart gjeve til hesten og kalvane. På stølar som låg i bratt terreng vart selet bygd over fjøsen. Fjøs og sel kan også vere bygd saman under same tak. På fjellet var det ikkje vanleg å byggje fjøs og selet vart ikkje gjert inn. Kyrne vart mjølka ute. Når det var regn og ruskever tok budeia ei og ei ku eller geit inn i skotet og mjølka den der. Kua eller geita fekk ei klype busalt på ein flat stein. Resten av krøtera venta på tur etter rang og det var viktig at bjøllekua vart mjølka først, elles ville ho halde på mjølka. Busaltet var ei blanding av byggmjøl male av lettkorn og grovt salt mens smørsaltet var finmale på saltkvern. På fjellstølane vart det ofte bygd ei lita kve av stein eller torv som krøtera stod i om natta. Kvea var opphavleg brukt til vern mot rovdyr, men seinare vart den brukt for å hindre at krøtera drog ut i beitet før budeia fekk mjølka dei. Det vart også brukt tre meter lange grinder som vart hekta saman til ei lita, flyttbar kve. Elles vart krøtera bundne i ein lang strange om natta. Dei hadde ikkje vet nok til å dra strangen den same vegen og vart derfor ståande og trekkje kvar si lei. 15

16 Byggeskikk - husa på stølen - samarbeid Heller med oppmuring nord for krokavatn, Ullensvang. Foto: Hordaland fylkeskommune Lafta utløe med open gauk. Eigar: Svein Håkon Tesdal, Bordalen, Voss Arkivfoto FMLA Båtstø på veg frå Kinsarvik til stølen Gryting, Hardangarvidda. 16 Skikken med å leggje stølane i klynge kjem truleg frå at tuna også låg i klynge. Denne skikken med å plassere i grupper er lik i begge fylka mens det er ein del lokale variasjonar i planløysingane på husa og bruken av materialar. Det er mykje som tyder på at det er byggeskikken frå mellomalderen som går att i dei samansette planløysingane: eldhus, opphaldsplass og lagerrom, og at ein finn denne delte planløysinga også på stølane. Nemninga skut eller skot finn ein i ulike distrikt og har same funksjon som eldhuset på garden. Enten er skotet eller skuten bygd inntil ein tømra kjerne eller inntil eit mura sel. Spesielt på Hardangervidda kan skuten vere skilt ut som eige hus med eigen inngang. Som i eldhuset var det grue i skuten/skotet og det var arbeidsplassen for budeia. Der koka, ysta eller vaska ho, tørka og lagra ved, mjølka kyr/geit og hadde senga si der, mens selet vart nytta til lagerplass for avdråtten og til å oppbevare mat og klede for dei som budde på stølen. I nyare tid gjekk ein bort frå denne plandelinga og selet gjekk over til å vere både lager- og soveplass og det vart sett inn omn mens skotet framleis var arbeidsplassen. På Voss var det vanleg med tredelt planløysing under same tak. Eit lite mjølkesel utan vindauge til lagring av mjølkeprodukt, skut med grue eller omn og lagerplass for ved, og eit sel til buplass. I Nordfjord og andre regionar var todeling med sel og skot i same bygg det vanlege. I nokre høve kunne ein finne små, frittståande, ystehus og ostebuer for lagring av avdrått. På nokre stølar var det sameigesel som alle budeiene i stølslaget budde i. Kvar budeie hadde eigen skut eller ystehus med kokeplass og seng til besøkjande eller når det var stølshelg. I Gloppen var eit sel innreidd med ei felles seng med plass til ni budeier og ei enkelseng til den eldste budeia som passa på at dei ikkje forsov seg. Bøndene delte i nokre høve på stølshus eller bygde i hop under same tak, spesielt når dei hadde få kyr/geiter. Bøndene leigde óg ei felles budeie som i tillegg kunne ha leigekyr for å fylle dagen. I eitt høve hadde ei budeie sju buskapar med ei til tre kyr i kvar. Ho måtte ha eigne kjerald til kvar buskap og halde rekning med mjølkemengda. Det var sers arbeidskrevjande når ho skulle kinne og yste små slumpar. Ho måtte derfor slå saman tilmålt mjølk frå fleire buskapar for å fylle kinna eller ystekjelen, elles vart den for gamal og sur. Det var elles vanleg at brukarane i same tunet eller grenda hadde støl i lag. Dei danna stølslag og det var både skrivne og uskrivne reglar om korleis dei ulike tiltaka skulle gjennomførast. Ein person, ofte med autoritet, passa på at reglane for laget vart følgde og tok initiativ når dugnadsarbeidet skulle gjerast, og å fastsetje dagen for buføring. Han passa på når snøen var gått frå fjellstølen og om beitene var komne i vokster. Det var også reglar for kor mange leigekyr den enkelte gard kunne ta med utanom sine eigne for

17 Løypestreng med strammetrommel. Det vart brukt trekrokar eller trinser til å sende høy- eller kjervbører på strengen. Mjølka vart firt ned ved hjelp av løpekatt, trekkline og handdrive spel med brems. Børatoget var laga av tre tottar av lindebast. Lengda på toget var ca. 6 famnar og det var lagd dobbelt. Hogda var laga av einer og festa midt på toget. Hogda var brukt til å snøre saman børa etter at toget var tredd inn på skuldrane. Fem hesjegolv i kvar høybør var vanleg (ca. 40 kg). Foto: AP Vallevik, Hordaland fylkeskommune å unngå for stort beitepress. Leigekyr var kyrne til kårfolk, husmenn og andre med ei eller to kyr. Det vart også bestemt kva område buskapen skulle beite. I mange stølsområde var det sparsamt med skog og anna brenne. Det vart då inngått avtalar om kor mykje ved den einskilde kunne ta ut. Ofte måtte dei kløvje ved heimanfrå, eit blodslit for både hest og mann i bratte og urete fjellsider. Bøndene samarbeidde om å frakte fram materialar til nye hus, halde vedlike husa og rydje buføringsvegane slik at det var framkomeleg med hest og kløv. Dei var saman om å leggje ut og ta inn bruer og klopper, moke vegar når høyet skulle hentast mm. Ein annan og viktig føremon ved at stølane låg i klynger var tryggleiken for både folk og fe. Fjellet er lunefullt og ikkje farefritt. Tidlegare var det rovdyr som herja og det rak mange slags folk mellom stølane som ikkje alltid oppførde seg sømmeleg. Budeiene kunne også hjelpe kvarandre enten med å stelle krøtera eller ysting i eit knipetak. Dessutan trå til når ei av dei vart sjuk eller skadd. Pass av borna når mora måtte hente buskapen langt av lei var også vanleg. Nokre av budeiene var mørkredde, redde for huldrer og andre skrømt og torde ikkje bu åleine langt frå folk. Utslåtter og stølskvier Som nemnd tidlegare var det i utmarka bøndene hausta fôr til krøtera. På innmarka var det mest åker og heller lite med dyrka eller overflatedyrka eng. Møka vart brukt på åkrane så høyavlingane vart små på grunn av utarma jord. Utslåttene vart derfor hausta der det var mogleg å kome til med stuttorv. Det vart slått i bratte lier, langs elvegjøl, på myrer på fjellet. Alt graset vart slått og det vart brukt tolekniv der slåttekaren ikkje kom til med ljå. Nokre av utslåttene som låg nær stølen vart gjødsla opp ved at kyrne stod i flyttbare kveer om natta. Kvar brukar disponerte sine utslåtter som var oppmerka i lendet, men ikkje inngjerda. Det var regel for at plassar med blåbærlyng skulle ikkje slåast. Grunnen var at blåbær var salsvare og ein del av kosthaldet. Tidlegare var det gjetaren sin oppgåve å passe på at dyra ikkje beitte på desse areala. Det var mange som slutta å slå i utmarka i 1880 åra og dyrka heller innmarka. Arealet på stølskviene varierte frå eit daa til opp mot 20 daa og var oftast overflatedyrka eller rydja for stein. Kviene var gjert inn med gråsteinsmurar, ris- eller torvgardar. Netting kom i bruk etter 1920 og vart deretter einerådande. Før siste verdskrig vart det registrert kor store areal som vart slått i utmarka og eg tar med nokre tal frå Seterbruket i Noreg ved Lars Reinton. I 1907 vart det i Hordaland hausta daa på utslåtter og daa på fjellslåttar. I Sogn og Fjordane. vart det hausta daa på utslåtter og daa på fjellslåttar. Utslåtter og stølskvier var slått saman i registreringa. I 1939 vart det i Hordaland hausta daa på utslåtter og daa på stølskvier. I Sogn og Fj. vart det hausta daa på utslåtter og daa på stølskvier. 17

18 Storesetra eller Grendasetra i Hornindal. Foto: Atle Gald Hausting av ris, skav og kjerv kjem i tillegg til høyet. Det var vanleg å kjerve frå nokre hundre og opp til lauvkjerv om ettersommaren. I tillegg kjem risping av lauv frå ask og alm til grisefôr. Det var skot på styvingstre som vart rispa før greinene vart så store at dei egna seg til kjerv. Hausting av ris og skav vart gjort rundt påsketider når det hadde minka på høyet og vårknipa stod for døra. På kysten vart det hausta røsslyng og tang. Ein del av utslåttene låg i nærleiken av stølen. Heile familien var med og onna stølskvia og utslåttene og dei budde på stølen. Dei sov på fjøslemmen, i båsar, i utløer eller på ledige plassar i selet. Budeia var med i slåtten når ho hadde ledig tid. Graset vart tørka på bakken når veret var lagleg, elles vart det hesja i troehesjar. Hesjane stod på faste og laglege plassar og dei vart fylte eit par gonger i løpet av ettersommaren. Graset i bratte lier vart drege på bjørkesloe ned til hesjane. Etter at kviene var slått og høyet kome i hus, vart krøtera sleppt inn nokre dagar før buføre for å beite ned håa. Bøndene slutta stort sett å hauste stølskviene då dei slutta med stølsdrifta. Det var bøndene i Sogn og Fjordane som dreiv lengst med støling og utnytting av stølskviene, vesentleg på grunn av mangel på kulturbeite. Pålselet med stølsløe og stor slåttekvie, mjølkestøl, Hjelmelandsdalen, Naustdal i Nordfjord Eigar: Pål Amund Naustdal. Eid. Kjerkhornstykkjet. Dyrka utslått på Bjørhovdesetra. Hjelmelandsdalen. Eigar: Bjarne Smørdal. Eid Buførevegar med bruer - rekstrar ræser kvilesteinar Buførevegar med bruer rekstrar ræser, klopper, vad, trapper og kvilesteinar kan vere hundrevis, kanskje eit par tusen år gamle og dermed nokre av dei eldste fornminne vi har i landet. Det er derfor viktig at dei vert registrerte og verna for vidare rasering. Buførevegen skulle i følgje Gulatingslova ikkje gå gjennom tun eller over innmark. Frå tunet til utmarka vart dyra jaga gjennom ei geil. Buføre-vegen gjekk enten frå gardfjøsen, vårfloren eller mjølkeplassen gjennom utmarka og til fjells. Bøndene i klyngetuna eller grenda opparbeidde ofte vegen i fellesskap og den var rydda og bygd så brei at hesten kom fram med kløv. Langs vegen var det laga til kvileplassar på faste stadar, ofte ved ein bekk, ein utkiksplass, ved ein høveleg stein eller under ein hellar. Det vart lagd stein bak på sitjeplassen slik at kipa, sekken eller hølkjet kunne stå på når dei kvilde. Buførevegen gjekk ofte i svingar opp gjennom bratte lier. Der det høvde vart det laga snarvegar for folk. Det vart også bygd lange stiger for å Stuttorv og sigd 18 Slipestein på stølskvie. Hardangervidda.

19 Steintrapp i stølsvegen til Tveitastølen i Myrkdalen, Voss Foto: Hordaland Fylkeskommune forsere bergvegger. I nokre høve vart råsa lagd forbi svaberg ved at eit par stokkar i breidda var festa til fjellet med boltar. Det vart også mura lange trapper opp gjennom skard og brattheng. Bruer og klopper som var utsette for flaumskadar vart bygde slik at dei kunne demonterast om hausten. Det vart også bygd kvelvingsbruer av stein eller utleggsbruer av tømmerstokkar over djupe elvegjel. Hengebruer av stålvirar vart bygde over til dels breie elvar i nyare tid. Krøtera var redde for å passere slike bruer fordi dei svaga og var dårleg sikra på sidene. Kvar vår var det dugnadsarbeid på vedlikehaldet av vegen og bruene der alle, også husmennene, som hadde part i den deltok. Vedhogst og torvtaking Stølsdrifta førde til at skogen vart snauhoggen over store områder og skoggrensa gjekk attende. På fjellet vart alt brennbart nytta. På mjølkestølar vart det i gjennomsnitt bruk for eitt mål ved i løpet av sommaren, mens det på stølar der det vart ysta blei brent opp om lag ¾ mål pr 100 kg ost og prim. (Eit mål eller famn er 2 x 2 x 0,6 m). Der det var skog i nærleiken vart den hoggen om hausten og køyrd fram til stølen når høyet vart henta. På fjellstølane vart veden kløvja fram enten frå eigen skog eller frå leigd skog som låg nærare stølen. Veden vart kappa og kløyvd når bonden henta avdråtten eller når han var på helgebesøk. På fjellet måtte ofte budeia av stad og finne dvergbjørk eller kjese, eine og lyng til brenne. Buskene som ho vann med vart dregne opp med rota. Når det var ei høveleg bør vart riset lagd i eit børatog og bore til støls. På kysten og mange stadar på fjellet vart det brukt torv til å fyre med. Torva vart stukken på myrar i nærleiken av stølen og sett på kant til tørk eller den vart tørka i opne torvhus. Budeia eller borna hennar måtte sjølv bære torva til støls etter kvart som ho hadde trong for den. Det vart ikkje så mykje røyk av torv så mange budeier likte betre å fyre med den enn med ved. Klopp over bekk og over en kilometer hellelagd sti til indre Fannstølen (Fangsæteren), Stårheim, Eid 19

20 Andre døme var at snudde ei ku seg på heimveg og rauta tre gonger, var det siste gongen ho var med til fjells. Det var óg vanleg å kaste småstein på ein jordfast stein eller kastestein kvar gong nokon passerte den på veg til og frå stølen. Slike røyser finn ein mange stadar langs gamle buførevegar og vert kalla varp. Skålgroper uthakka i stein eller på trappehella til ofring er registrerte på ein del gamle stølsvangar. Inntunsteilen, Fjelli, Stryn. Selet er bygd i Fjøset er restaurert i dei seinare åra av Nils Torbjørn Sølvberg. Tjærekors på dør frå 1700-talet til vern mor vonde vetter. Gamal overtru Trua på huldrer og andre vetter styrde livet på stølane frå gamal tid og langt ut på 1800 talet. Mellom anna var det vanleg å setje tjærekrossar både på dyra før buføring og på hus og kjerald etter at dei drog frå stølen. Buførefolket trudde fullt og fast på at huldrefolket budde på stølen, og måtte derfor be pent om å få flytte inn i selet om våren. Dei måtte heller ikkje låse døra når dei drog frå stølen for då skulle huldrefamilien flytte tilbake til selet. Bufardagen var enten ved barsok (24. august) eller mest vanleg laurdagen før 15. september og dei måtte dra frå stølen før sola rann. Budeia måtte også leggje att rikeleg med mat av alle slag. Vart ikkje huldrene respekterte, brende dei kvitflekkete kyr på ryggen. (Sjukdom på kvite flekker på grunn av ultrafiolette strålar som fører til sår og håravfall). Budeia måtte elles varsle kvar gong ho slo varmt vatn ut for døra fordi dei underjordiske flytte ikkje langt frå selet. Nokre budeier trudde også at huldrefamilien budde i ein krok i selet og måtte ikkje uroast. Denne trua førde til at plassen i selet vart enno mindre. Det hende at stølar vart fråflytt på grunn av uforklarlege hendingar som vart tillagt dei underjordiske. Ny tid meieri og fellesfjøs Det første meieriet som vart bygd i Noreg var Rausjødalen meieri i Tolga i Østerdalen i Det var 30 bønder som kjøpte eit stort beiteområde og bygde både meieri og fellesfjøs. I 1880 var det 131 meieri omkring i landet derav det første i Hordaland som vart bygd på Voss i Framvoksteren av meieria var starten på slutten for den historiske stølsdrifta. Bøndene var framleis avhengig av å nytte utmarksbeita og måtte finne nye måtar å få mjølka fram til meieria også om sommaren. Meieria ville elles ikkje få mjølk til å halde drifta i gong for å dekke innarbeidd marknad. Det vart bygd ei rekkje vegar fram til stølane. Vegane vart bygde på dugnad eller bøndene betalte i høve til skylda eller storleiken på garden. Den første løypestrengen vart montert i 1890-åra. På strengen vart det transportert både mjølk og høy fram til veg eller garden. I eit høve vart det brukt plastslange til å transportere mjølka ned frå ein veglaus støl. Fjerntliggande stølar vart lagde ned eller flytt nærare opparbeidde vegar. Det vart ordna med felles hestetransport av mjølka. Bøndene i stølslaget skiftes på transporten, ofte ei veke på kvar. Nokre tiår seinare var det mjølkebil som transporterte mjølka til meieria der vegane var farande for bil. 20