Naturbasert bygdeutvikling regionale natur- og kulturparkar

Transkript

1 H. J. Skarstad / Grønn kunnskap 9 (2) 511 Naturbasert bygdeutvikling regionale natur- og kulturparkar Håkon Johs. Skarstad / haakon.skarstad@planteforsk.no Planteforsk Løken forskingsstasjon Bakgrunn Landbruket sin rolle som matprodusent er over tid redusert, ikkje minst i distrikta. Internasjonale handelsavtalar, grensehandel og nasjonale krav om meir effektiv produksjon har ført til lågare råvareprisar, pessimisme og avvikling. I tillegg til mat og fiber gjev landbruket samfunnet ein rekke fellesverdiar som nasjonal matvareberedskap, miljøgode (kulturlandskap, landskapsvern, biodiversitet, rekreasjon) kulturminne og levedyktige bygder. Desse verdiane blir i aukande grad definert under omgrepet multifunksjonelt landbruk (Prestegard 2003). Ofte er det dei minst rasjonelle produksjonsområda som har høgast multifunksjonalitet. Verdiar som biologisk mangfald, kulturmiljø og sosiokulturelle* kvalitetar i jordbrukslandskapet er etterspurt i samfunnet, men fellesverdiane som matproduksjonen skaper, blir i liten grad reflekterte gjennom prisen på matvarene. Fellesverdiane blir mest effektivt finansiert kollektivt (Hasund 2002). Naturen i Norge er av dei mest varierte i Europa. Menneskeleg ressursutnytting som ulik slått, husdyrbeiting, steinrydding, tømmerhogst og samling av husdyrfôr mv, har gjeve viktige biotopar i kulturlandskapet. Det norske kulturlandskapet er i rask endring. Årleg blir det lagt ned omlag 3000 bruk i Norge. Dette får store konsekvensar for verdiane i kulturlandskapet. Skal ein debattere verdiane i kulturlandskapet, må det tenkast heilskapleg (Bryn 2004). Fellesverdiar i kulturlandskapet prøver samfunnet å ta vare på gjennom ulike tilskott til landbruket. I Norge har det derimot vore liten fokus på at marknaden kan vera viljug til å betale ekstra for merkevarer som tar vare på naturen og kulturen. Etablering og drift av dei regionale natur- og kulturparkane i * Sosiokulturelle kvalitetar omfattar rekreasjon, landskapsbilete, identitetstilknyting til landskapet, religiøsitet knytt til naturen mv.

2 512 H. J. Skarstad / Grønn kunnskap 9 (2) Europa byggjer nettopp på dette prinsippet, og det er denne tenkinga vi i denne artikkelen skal fokusere på. Valdres - Stølsriket Valdres har gjennom prosjektet Valdres - Stølsriket lagt opp ein strategi for landbruk- og reiselivssatsinga i regionen. Strategien byggjer på at regionen framover skal satse på eit landbruk og reiseliv som ikkje skal konkurrere på pris, men på kvalitet og spesialitetar, identitet og særpreg, og gjennom det oppnå høgare pris på produkta (Tuv 2003). Til å utgreie prosjektet har det vore nedsett ti faggrupper: Tradisjonell produksjon, integrert landbruk, kjøtforedling, mjølkeforedling, reiseliv, varehandel, skog og utmark, kulturlandskap kultur og merkevarebygging. Alle gruppene la fram sine utgreiingar føre jul. Utgreiingane ligg til grunn for gjennomføring av eit regionalt bygdeutviklingsprosjekt for Valdres. I tillegg til å utgreie retningsliner for integrert landbruk, fekk Planteforsk Løken i samarbeid fylkeskonservatoren i Oppland ansvaret for å utgreie kulturlandskapssatsinga i regionen. Under kulturlandskapsarbeidet kom det fram at tenkinga som Valdres Stølsriket byggjer på, er nokså lik opplegget og tenkinga som ligg til grunn for dei regionale natur- og kulturparkane i Europa. Difor vart det hausten 2004, i regi av fylkeskonservatoren i Oppland, gjennomført ein studietur til Rhône-Alpes i Frankrike, med støtte frå Interreg IIIc, fjellregionen. I tillegg til 15 deltakarar frå ulike fagmiljø i Valdres, deltok representantar frå Landbruks- og matdepartementet, Riksantikvaren, Oppland fylke og Planteforsk. Rhône-Alpes Rhône-Alpes er den nest største regionen (fylket) i Frankrike i areal, med 5,5 millionar innbyggjarar. Fylket er delt i åtte distrikt som igjen er delt inn i mange kommunar (Frankrike har kommunar). 50% av pengane i fylket kjem frå staten. I heile Frankrike er 44 parkar og nye er under planlegging. I Rhône- Alpes er det seks regionale natur- og kulturparkar som til saman dekkjer 15 % av arealet i fylket. Planlegginga av parkane starta i 1965, og den første parken, Vercors-parken, vart etablert i Det er tre fjellområde i Rhône-Alpes. Det er etablert ein politikk for desse områda. Det blir gjeve pengar til spesielle fjellprosjekt, til sikring av landbruk, stølsdrift og fjellutvikling generelt, mellom anna til rassikring. Det blir også arbeidd med ein plan for å etablere eit fjellinstitutt som kan gjennomføre FoU-arbeid i fjellområda.

3 H. J. Skarstad / Grønn kunnskap 9 (2) 513 Natur- og kulturpark Ein natur- og kulturpark er noko heilt anna enn ein nasjonalpark. I nasjonalparkane bur det ikkje folk og her avgjer staten alt. I dei regionale natur- og kulturparkane bur det folk, og her er det bygdefolket sjølv som styrer. Ein natur- og kulturpark er ein bygdeutviklingsregion med lokal styring, som ved å ivareta og nytte naturen, miljøet og kulturen i regionen skaper næringsutvikling i landbruk, reiseliv og tilknytta næringar (Skarstad 2004). I starten var det byfolk som tok initiativ til parkane for å sikre natur- og kulturverdiane her på grunn av sterk turisme. I dag er det bygdefolket, kommunane, distrikta og ikkje minst bøndene som er initiativtakarar til å oppretta nye parkar. Det er etablert ein politikk og praksis som har ført til at nedgang i folketalet i parkområda no er snudd til vekst. Det er etablert eit langsiktig politisk rammeverk som sikrar kontinuitet og langsiktigheit, sjølv om politikken endrar seg under vegs. Til grunn for arbeidet i parkane blir det utarbeidd eit charter som viser innhald og retning på arbeidet, kva som skal skje dei neste ti åra. Charteret har strenge reglar som er godtatt av folket i parken, av kommunane, distriktet, fylket og staten. Når ti-årsperioden er over blir eit nytt charter utarbeidd. Det å etablere ein park er eit langsiktig arbeide. Det tar gjerne tre til fem år før ein ny park er ein realitet, for det er viktig at alle får koma til ordet. Parkoppgåvene kan inndelast i tre hovudområde etter ressursbruk. 1/3 av kostnadene går til å ta vare på naturen, 1/3 til økonomiske aktivitetar/næringsutvikling og 1/3 til opplæring, undervisning og rådgjeving. Natur- og kulturparkane har eigen logo det er stilt kvalitetskrav til, og som næringslivet må oppfylle for å kunne bruke. At merkekravet blir etterlevd, blir kontrollert av eksterne kontrollørar. Å vera med i natur- og kulturparken er frivillig. Dei som meiner dei er mest tente med å stå utanfor, kan gjera det. Vercors-parken Vercors er den eldste parken i Frankrike og ligg i fjellområdet sør for Grenoble. I parken bur det personar i 62 kommunar. I parken var det tidlegare nedgang i folketalet, men i kommunen vi var hadde til dømes folketalet no auka frå 1500 til 2500 på 15 år. Største problemet i dag er at byfolk med ein annan tenkjemåte ynskjer busette seg her, og at innflyttinga kan føre til for stor aktivitet slik at området endrar karakter. Parken har 35 tilsette og parken er ein nøytral organisasjon der fylket finansierer 60% av kostnaden, distrikt i fylket 30%, nærliggjande byar 2,2% og kommunane i parken 7,8%. Parken har eit årsbudsjett på om lag 25 Mkr.

4 514 H. J. Skarstad / Grønn kunnskap 9 (2) Viktige mål for arbeidet i parken er: at det skal aldri brukast tvang å oppnå høgare pris på matvarene ved å ta vare på miljøet. å foredle mjølk og kjøt på gardane og selja produkta direkte til forbrukaren. (Det er viktig at kunden opplever produksjonsmiljøet for å vera villig til å betale høgare pris. Dessutan skaper ein gard med 100 kyr med ysting og gardsutsal 6 årsverk, og sal til kooperasjonen om lag eitt årsverk). å arbeide for ryddige gardstun, betre arkitektur og meir bruk av trevirke å innføra utrydda dyreartar som fjellgeit og gribb å redusere energibruk og bruka meir bioenergi å drive merkevarebygging å stille kvalitetskrav til turismen og utvikle vertsskapsrolla både på gardsbruk og elles ikkje å få fleire turistar til området med oppnå større inntekter pr turist opplæring av bønder, turistar og innflyttarar, og få tenkinga inn i skulen og i bygda generelt I parken er bøndene no dei største drivkreftene. Bøndene har organisert seg i selskapet APAP som gjennomfører tiltak og tar ansvar for det som skal skje i samarbeid med dei parktilsette. Målet for arbeidet er å ta vare på og utvikle eit miljøvenleg landbruk, og satse på kvalitet i alle ledd av produksjonen. APAP har 500 heiltidsbønder som medlemar, dvs 40% av bøndene i parken. I tillegg er 600 deltidsbønder med, men dei har ikkje stemmerett. APAP har åtte fast tilsette + vikarar. APAP opplyste at gardbrukarane i parken er mindre pessimistiske enn bøndene elles i Frankrike. Dei opplyste og at dei ofte var ueinige med og hadde eit anna syn enn dei store landbruksorganisasjonane og den tradisjonelle rådgjevingstenesta. I Vercorsparken er det overnattingssenger. Parken er tilslutta det europeiske charteret for berekraftig turisme som gjev rett til å bruke eit EU-godkjend varemerke. Idegrunnlaget kom frå Rio-konferansen. For å få slik EUgodkjenning må det lagast tilstandsrapport og utarbeidast strategiar for reiselivsutvikling som endar opp i ein 5-årig handlingsplan. I parkområdet er det ingen kjedehotell. Det er sterk fokus på å auke kvaliteten på turisttilbodet i staden for å auke volumet. Det blir likevel arbeidd for å få fleire små overnattingsstader, særleg innan gardsturisme, fordi det er behov for fleire småbedrifter som gjev turisten betre personleg kontakt. Reiselivet er ikkje så godt organisert som landbruket ved at dei har ikkje ein tilsvarande organisasjon som APAP.

5 H. J. Skarstad / Grønn kunnskap 9 (2) 515 Chartreuse-parken Parken var etablert i 1995 og organisert som Vercours-parken. Gardane her er mindre og brattare, og her er skogbruket mykje viktigare. Parken sine hovudarbeidsområde er: å oppnå meirverdi av produksjonen agroturisme landskapspleie verne natur, vatn og miljø generasjonsskifte på gardsbruk estetikk på gardsbruka bruke meir trevirke i driftsbygningane I parken blir det produsert om lag 17 millionar liter mjølk, og meir enn 75% av produksjonen blir foredla utanfor parken. Vi vitja her eit meierikooperativ som 20 produsentar hadde gått saman om å byggja. Meieriet foredla omlag 2,5 mill liter mjølk i året. Dei laga tre ostetypar. Det er krav om at mjølka blir henta kvar dag og produsert på lokale dyrerasar. På grunn av nyinvesteringane hadde dei førebels berre oppnådd litt høgare mjølkepris, om lag 20 øre pr. liter. Meieriet er dessutan ei viktig turistbedrift, med ei turistvenleg innreiing der ein kan sjå ned i lokala der osten blir produsert. 70% av arealet i parken er skog, vesentleg barskog. Skogen har mykje kvist og står i svært vanskeleg terreng. Det blir hogge om lag m 3 i året. 60% av skogen blir foredla i parken på 15 sagbruk med i alt 210 årsverk. Prisen på skogsvirke er fallande på grunn av konkurranse frå utlandet. Prisen på skurtømmer er om lag kr 600 pr m 3. Flatehogst er ikkje lov. Den største nytten reiselivet har av parken er større besøk. Stor prisauke på turistprodukta hadde dei ikkje oppnådd, mellom anna fordi dette er eit turistmål for barnefamiliar med låg kjøpekraft. Turistbedrifter som er med i merkeordninga for parken må selja produkt frå lokale produsentar, noko som førte til meir bruk av lokale råvarer. Regionale natur- og kulturparkar i Norge Etter initiativ frå Region Valdres og fylkeskonservatoren i Oppland vart det i november 2004, halde eit seminar i Landbruks- og matdepartementet, med foredrag av Pierre Falk, sjef for dei regionale natur- og kulturparkane i Rhône-Alpes. Forutan Landbruks- og matdepartementet, deltok representantar frå Miljøverndepartementet, Kommunal- og reigonaldepartementet, Riksantikvaren, Direktoratet for naturforvaltning og Planteforsk. Signala frå dei ulike departement og direktorat til tenkinga og opplegget for dei regionale naturog kulturparkane i Frankrike var positive. Seinare er det gjeve uttale frå miljøvernministeren som peiker i same retning. (Hareide 2004).

6 516 H. J. Skarstad / Grønn kunnskap 9 (2) Referanser: Bryn, Anders, Verdiar i kulturlandskapet. Artikkel i Bondebladet nr 28/29. Norsk institutt for jord- og skogkartlegging (NIJOS). Hareide, Knut. A Dok. 15 spm.221 ( ) frå Torstein Rudihagen 18.11, med svar frå Knut Arild Hareide Hasund, Knut P Indikatorbaserad miljöstöd för jordbrukslandskapets kollektiva nyttigheter. Kommittédirektiv, Utvärdering av Miljö ock landsbygdprogrammet efter halva programperioden, Dir 2002:109. Prestegard, Sjur S Multifunksjonelt landbruk, virkemiddelutforming og WTO. Plantemøtet Østlandet 2003, Grøn kunnskap Vol 7, nr.2. Skarstad, Håkon J., S.Granli & K.H.Tuv Regionale natur- og kulturparkar. Rapport frå studietur til Frankrike september Tuv, Kjell H Valdres Stølsriket, frå innovert idyll til ekstrovert markedsorientering for den store verden. Forprosjektbeskrivelse, Det Kgl. Selskap for Norges Vel, 23/