CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern

Transkript

1 CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern Eksportstormakta EU og konsekvensar for Noreg Torbjørn Tufte Rapport

2 Forfatter Tittel Utgiver Utgiversted Torbjørn Tufte CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern AgriAnalyse Oslo Utgivelsesår 2014 Antall sider 59 ISSN , Internett: ISSN Emneord Forsidebilde CAP, EU, landbruksvarer, handel, landbruksvarehandel, tollvern, import, eksport, EØS, Artikkel 19, Protokoll 3, ost, meieri, RÅK, landbrukspolitikk Flickr, Steve Cadman Litt om AgriAnalyse AgriAnalyse har som mål å være en faglig premissleverandør og et kompetent utredningsmiljø i spørsmål knyttet til landbruk og politikk. AgriAnalyse arbeider med nasjonale, internasjonale og organisasjonsinterne problemstillinger innenfor våre prioriterte satsingsområder. Ansatte i AgriAnalyse har tverrfaglig bakgrunn med kompetanse fra flere ulike samfunnsvitenskapelige og landbruksfaglige tradisjoner. Se for mer informasjon.

3 Forord Tema for denne rapporten er å skissere EU som handelsaktør i lys av reformane innan Den felles landbrukspolitikken (CAP), med særskilt vekt på meierisektoren. Sidan tidleg på talet er CAP gradvis reformert. Reformane har endra landbruksstønaden frå prisstønad og produksjonsavhengig stønad til produksjonsuavhengig stønad. CAP-reformane har gjennom omkanaliseringa av stønaden til gardbrukarane, lagt grunnlaget for reduserte råvareprisar. Samstundes ligg tollvernet til EU på landbruksvarer fast. Slik har EU auka konkurransekrafta i eksportmarknadane, og samstundes også fått betre vern av eigen heimemarknaden mot tredjeland. Denne rapporten søkjer å belyse desse endringane i landbrukspolitikken til EU og korleis endringane har handelskonsekvensar for Noreg som tredjeland. Vidare vert hovudtrekk i samhandelen mellom EU og Noreg på landbruksvarer drøfta generelt, og for ost spesielt. I tillegg til den generelle handelen, er det òg ei drøfting kring Protokoll 3 og handelutviklinga på desse varene som er definert innanfor den frie vareflyten i EØS-avtala. Rapporten er utarbeidd av Torbjørn Tufte og inngår i rapportserien til AgriAnalyse. AgriAnalyse står ansvarleg for alle faglege vurderingar og slutningar i rapporten. AgriAnalyse takkar Dag Gundersen for korrekturlesing. Oslo, januar 2014 Christian Anton Smedshaug, Dagleg leiar

4

5 Innhald SAMANDRAG INNLEIING REFORMERING AV DEN FELLES LANDBRUKSPOLITIKKEN EU SOM LANDBRUKSVAREEKSPORTØR KORT OM INNRETTINGA AV LANDBRUKSPRODUKSJONEN I EU, MED REFERANSAR TIL NOREG EU STABILISERER SEG SOM NETTOEKSPORTØR I VERDAS LANDBRUKSVAREHANDEL CAP-REFORMER GIR AUKA INTERNASJONAL KONKURRANSEKRAFT, OG BETRE VERNA HEIMEMARKNAD GJENNOM REDUSERTE RÅVAREPRISAR MJØLKEPRODUKSJON OG MJØLKEAVSETJING I EU: IMPORT OG EKSPORT UTVIKLINGA I HANDELEN MELLOM EU OG NOREG KORT OM TOLLVERNET HANDELEN MED NY ARTIKKEL 19-AVTALE RÅK-HANDELEN I PROTOKOLL 3 MELLOM NOREG OG EU RÅK-VARER OG AVSETJING STRUKTUR I LANDBRUK OG MATINDUSTRI EKSPORT LANDBRUKET OG HEIMEMARKNAD LANDBRUK MATINDUSTRI NORSK VOLUM ER SMÅSKALA LITTERATUR VEDLEGG... 51

6

7 Samandrag Tufte, T. (2014). CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern: Rapport nr AgriAnalyse. Oslo Den felles landbrukspolitikken i EU har dei siste 20 åra vore i ein langvarig reformprosess. Etter år med enorm overproduksjon kom MacSharry-reformen i Den la opp til reduserte intervensjonsprisar og innføring av arealstønad og stønad etter dyretal. På slutten av tallet akselererte reformarbeidet, med mål om å redusere prisgapet mellom råvareprisar i EU og på verdsmarknadane. Strategien med mindre produksjonsavhengig stønad akselererte med landbruksreforma Agenda 2000, der det var eit uttalt mål å betre konkurransekrafta til landbruket og næringsmiddelindustrien ved å redusere prisane på råvarer. Samstundes vart den direkte økonomiske stønaden til bøndene auka for å kompensere for prisreduksjonen på råvarer. I praksis er dette gjennomført ved ei omfattande omlegging av landbruksoverføringane, frå produksjonsavhengig støtte til produksjonsuavhengig støtte, som i hovudsak er direkte støtte til gardbrukaren uavhengig av krav til produksjon. Eit resultat av at mykje av inntektene til bøndene skal sikrast gjennom direkte utbetalingar uavhengig av produksjon, er at prisane til gardbrukarane kan reduserast, og industrien får rimelegare råvarer. Enkelt sagt direkte utbetalingar vil seie at bonden kan levere til lågare pris. På mjølkesektoren viser analysane i Dairy Report 2013 (IFCN) kor avgjerande den produksjonsuavhengige stønaden er for at mjølkeprodusentane i EU kan levere til råvareprisar på nær verdsmarknadsnivå: EU: [ ] Berre dei best stilte gardsbruka i Aust-Tyskland, Storbritannia og dei største bruka nord i Tyskland greidde å få overskot i drifta (utan produksjonsuavhengig stønad). Alle dei analyserte gardsbruka hadde positiv driftsinntekt når alle direkte subsidiar (produksjonsavhengige og produksjonsuavhengige) vart tatt med. Produksjonsuavhengig stønad utgjorde meir enn halve gardsinntekta i Finland, Frankrike, Danmark, Tsjekkia og Polen, og på gjennomsnittsbruket i Austerrike, Nederland, Belgia, Luxembourg, Spania, Sverige og dei større bruka aust i Tyskland. Skiftet i landbrukspolitikken til EU har direkte konsekvensar for samhandelen på landbruksvarer mellom EU og tredjeland som Noreg. Råvareprisane til EU no ligg langt nærare verdsmarknadsprisane enn tidlegare, jamfør målet med reformene. Samstundes ligg tollvernet til EU fast. Dermed har EU auka konkurransekrafta i eksportmarknadane og samstundes styrka tollvernet kring eigen heimemarknad, mot både Noreg og resten av verda. Slik har EU sikra solid marknadsvern av eigen jordbruksproduksjon og matindustri mot konkurranse utanfrå, og sterk konkurransekraft i eksportmarknadane. CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 1

8 Denne utviklinga har konsekvensar for handelspartnarane til EU på landbruksvarer. Landbruksvareeksport utgjer 7 prosent av den samla eksportverdien til EU, og Noreg er den sjuande største enkeltmarknad til EU på landbruksvarer. Kombinasjonen av auka konkurransekraft i eksportmarknadane gjennom reduserte råvareprisar er truleg ei av årsakene til at EU har fått eit betydeleg overskot på handelsbalansen på landbruksvarer dei seinare åra. I 2012 var overskotet på handelsbalansen meir enn 12 milliardar euro, eller nærare 100 milliardar kroner. Til dømes viser handelstrenden til EU for meieriprodukt ein markant vekst i eksportvoluma og kraftig fall i importvoluma. Frå 2000 til 2011 auka eksportvolumet med 23 prosent til tonn i 2011, samstundes som importvolumet fall med 51 prosent, frå tonn til tonn (Ernst & Young, 2013). Til samanlikning har den norske utviklinga frå 2000 til 2011vist motsett trend, med vekst i importen og fall i eksporten. Importen av meieriprodukt til Noreg auka frå tonn til tonn, medan eksporten har falle frå tonn til tonn i same tidsperiode. På den største eksportvara til EU på meiri, ost er trenden tilsvarande. Importvolumet har falle tonn til tonn, ein reduksjon på 35 prosent. Samstundes har eksportvolumet til EU på ost auka kraftig til tonn i Det er ein auke på tonn sidan Det utgjer ein volumvekst på 38 prosent. Osteimporten til EU på tonn utgjer ein import på 16 gram per innbyggjar i Tilsvarande for Noreg, der importvolumet var tonn i 2012, er importvolumet per innbyggjar 2,26 kg. Når det gjeld samhandelen mellom Noreg og EU på ost er det ei svært asymmetrisk utvikling. I 2001 eksporterte Noreg tonn ost til EU, og importerte tonn. I 2012 derimot var eksportvolumet til Noreg redusert til tonn, medan den norske importvolumet av ost frå EU hadde auka til tonn. 2 Rapport

9 1 Innleiing I den norske matvaremarknaden er det i stort omfang sluttprodukt frå eksportlandbruket til EU som møter norskproduserte produkt i butikkhyllene. Alt frå kjøttvarer, ost og meieriprodukt, til supper, sausar, sjokolade, øl og drikkevarer. Sjølv om jordbruket og matindustrien i EU er mangslungen, er det for marknadar utanfor EU i all hovudsak den eksportretta matindustrien frå store volumprodusentar importmarknadane vert eksponerte for, når det gjeld volum. I mange høve er dette produkt frå store globale føretak, med hovudsete i EU. Det vere seg yoghurt frå Danone, smørjeostar frå Arla, pizza frå Dr. Oetker, brød frå Pågens eller salami frå Danish Crown. Det tyder ikkje at all import er frå «storkonsern», men like fullt, jamvel produkt som vert omtala og skildra som nisjeprodukt/spesialprodukt i den norske marknaden, har ofte ein produksjonsskala både i primærleddet og industrileddet som er større enn den samla norske produksjonen. Noko som til dømes er tilfellet for dei to italienske parmesanostane (Parmigiano-Reggiano og Grana Padano) med beskytta opphavsnemning, som kvar for seg sikrar avsetjing av eit større mjølkevolum enn det totale mjølkeproduksjonen i Noreg. I relasjonen mellom Noreg og EU i samhandelen på landbruksvarer har Noreg i hovudsak defensive interesser og EU offensive eksportinteresser når det gjeld landbruksvarehandel. Nokre av dei mest produktive jordbruksareala i verda ligg innanfor Unionen. Jordbruket i EU har ein produksjonskapasitet, både i primærleddet og sekundærleddet, som ut frå storleiken på den norske landbruksvaremarknaden truleg kan dekkje denne utan større problem. Dette, kombinert med at EU generelt har lågare kostnadsnivå enn Noreg, større skalaføremoner, og reformene av CAP (Den felles landbrukspolitikken) med direkte stønad til bonden for å senke råvareprisane, gjer at produksjons- og handelsinteressene til EU utfordrar norsk produksjon. Handelsinteressene til EU på landbruksvarer er å auke landbrukseksporten til Noreg og andre marknader med høg betalingsvilje og stor marknad for sluttprodukt, og samstundes verne eigen produksjon og sikre avsetjing av eigne råvarer mot konkurranse frå andre store landbruksvareeksportørar med sterk konkurransekraft, som Brasil, Argentina, Australia, New Zealand og USA. I samhandelen mellom ein av verdas leiande landbruksvareeksportørar og ein stor nettoimportør som Noreg med produksjon retta mot heimemarknaden har desse ulike posisjonane i tida etter EØS-avtala avteikna eit mønster der samhandelen vert stadig meir asymmetrisk i favør av EU og disfavør av Noreg. CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 3

10 2 Reformering av Den felles landbrukspolitikken I EU er den siste landbruksreformen, CAP Post-2013, nyleg vedteken. Hovudmåla for landbrukspolitikken framover vart derimot fastsett tidleg i prosessen i utforminga av CAP Post Det vart i 2010 definert tre hovudmål som CAP skal leggje til rette for. Hovudmåla for landbrukspolitikken er: Sikre mattryggleik og matforsyning til EU, og mot veksande global etterspurnad. EU legg til grunn at matforsyning for eigne innbyggjarar kan verte trua, og difor må produksjonen sikrast framover. EU legg til grunn FAO, som bereknar ein global auke i matvarebehovet på 70 prosent fram mot Leggje til rette for berekraftig forvaltning av naturressursar og produksjon som tek omsyn til naturmiljøet som vatn, jordresursar, dyrevelferd, plantehelse, folkehelse med meir. Bønder må ofte sette miljøomsyn framfor økonomiske interesser i produksjonen, men desse omsyna vert ikkje dekte av marknaden, og difor må landbrukspolitikken leggje til rette for berekraftig produksjon. Oppretthalde ruralproduksjon og kulturlandskapet og slik sikre den rurale økonomien, busetjing og det rurale miljøet generelt, både sosialt, økonomisk og som bruk av arealet. Den siste reforma, CAP Post 2013, samlar og konkretiserer mykje av tidlegare reformer, og stadfestar prosessen med å frikople støtta frå produksjonsavhengig via produksjonsuavhengig støtte, til det no omtala som direkte støtte. Målet var og er i hovudsak å få råvareprisane i EU konkurransedyktige med verdsmarknadsprisar, og produksjonen i EU meir marknadsstyrt innanfor Unionen. Samstundes er tollvernet uforandra, og slik er avsetninga av EUs kjerneproduksjonar verna mot konkurranse frå tredjelandkonkurrentar, som Brasil, USA, New Zealand, Noreg, Tyrkia med fleire. Det vil dermed seie at EU er tilnærma konkurransekraftig på pris i verdsmarknaden, samstundes som avsetjinga av eigen produksjon er verna i heimemarknaden mot konkurranse frå tredjeland. Heimemarknadsvernet er i mange tilfelle styrkt, fordi EU har redusert avviket til verdsmarknadspris kraftig, medan tollsatsane står fast; slik er tollvernet meir robust mot konkurranse utanfrå enn tidlegare. CAP post-2013 er grovt sett ei konsolidering av landbrukspolitikken som starta tidleg på 1990-talet, då MacSharry-reformen i 1992 la opp til reduserte intervensjonsprisar og innføring av arealstønad og stønad etter dyretal 2 og definerte støtteretter per medlemsland, etter mange år med stor overproduksjon. Det vil seie at ein byrja å gå frå prisstønad til produksjonsavhengig stønad. 1 European Commission (2010): The CAP towards 2020: Meeting the food, natural resources and territorial challenges of the future, Brussels, 18 November 2010 COM(2010) 672-final. 2 MacSharry-reformen i 1992 innførte også stønad til brakklegging av areal. Det var for å demme opp for ein svært stor overproduksjon og tilhøyrande store utgifter på eksportsubsidiar for å få avsetjing for produksjonen. 4 Rapport

11 Deretter følgde ei rekkje reformer med å gjere produksjonsavhengig støtte til direkte støtte uavhengig av produksjon. Agenda 2000, som vart sluttført i 1999, og Midtvegsgjennomgangen i 2003, legg til rette for denne prosessen. Deretter kom helsesjekken av CAP i 2008, som formelt ikkje er ei reform, som drøfta og vidareførte strategien med frikopling av støtta. CAP Post-2013 stadfestar og konsoliderer mykje av dei tidlegare reformene. Bruk av tollvern og økonomiske overføringar til bønder for å sikre landbruket og matforsyning er eit av premissane som gjer det mogleg å gjennomføre Den felles landbrukspolitikken til EU. Dette ligg fast i alle reformene. I tillegg nyttar fleire medlemsstatar ekstra økonomiske subsidiar, utover overføringane i CAP, for å sikre sin eigen landbruksproduksjon. Særleg er dette utbreidd i land med utfordrande naturgitte produksjonstilhøve som Finland og Austerrike, med høvesvis høge produksjonskostnadar i konkurranse med dei beste produksjonsområda i Unionen. Til dømes finansierer Austerrike landbruket gjennom både CAP-overføringar og omfattande bruk av eigne nasjonale overføringar på stats- og delstsatsnivå. Ifølgje Hageberg (2014) utgjorde dei samla overføringane til landbruket (eksklusive det som ligg i tollvernet til EU) i Austerrike i 2012, millionar euro, der millionar var overføringar innanfor CAP, og 884 millionar var nasjonale overføringar. Det vil seie ei samla overføring på 15, 9 milliardar kr 3, der 59 prosent er midlar som kjem frå CAP, og 41 prosent er nasjonale overføringar. CAP Post-2013 er den siste av fleire reformer i EU der EU har lagt om dei økonomiske overføringane frå prisstønad på 1990-talet til produksjonsavhengig stønad, deretter frå produksjonsavhengig stønad til produksjonsuavhengig stønad på tidleg 2000 talet, der det etter kvart vart innført direkte utbetalingar i form av gardsstønaden (single direct payment) som òg er vidareført i siste reform, der den de-kopla støtta er kalla direkte støtte. Vidare er det større vekt på ruralutvikling i pilar 2 enn tidlegare i CAP Post Berekraftig landbruk og aktivt landbruk i heile unionen er òg prioritert sterkare enn før. Samstundes er det innanfor CAP Post-2013 endeleg avgjort at sukkerkvotane skal avviklast i 2017, etter at dette har vorte utsett og reforhandla fleire gonger tidlegare. Det tidlegare vedtaket om avviklinga av mjølkekvotene i løpet av 2015 er også vidareført, etter at debatten kring dette blussa opp att under mjølkekrisa i EU. Sjølv om CAP i første rekkje handlar om landbruksproduksjonen i EU, og om inntektspotensialet til gardbrukarane i EU, har CAP tydelege ringverknadar på tredjeland, fordi EU er ein av verdas største handelsaktørar på landbruksvarer. Og mykje av innhaldet i reformene som materialiserte seg utover 2000-talet, har sterk innverknad på konkurransekrafta til EU i internasjonal handel på landbruksvarer. Det er fyrst og fremst fordi reformene har verka sterkt inn på råvareprisane i unionen, og dermed på konkurransekrafta til matindustrien, som har fått tilgang på rimelegare råvarer samstundes som tollvernet til EU mot tredjeland er oppretthalde. 3 Omrekna med 1 euro =7,47 kr, som er gjennomsnittleg vekslingskurs frå Norges Bank for år CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 5

12 Norsk jordbruk og matindustri har slik sett komme i ein ny konkurransesituasjon utover 2000-talet i tilhøvet til den største handelspartnaren, EU, som både er geografisk nær og har omfattande marknadspreferansar gjennom Artikkel 19 og Protokoll 3 i EØS-avtala. Den nye situasjonen er eit resultat av at EU gjennom CAP-reformene har redusert råvareprisane versus verdsmarknadsprisane, gjennom CAP-reformene. Slik sett har reformene styrkt konkurransekrafta i eksportmarknadane til EU, som den norske marknaden, og både forbetra konkurranseevna og tollvernet i eigen heimemarknad mot importvarer. 6 Rapport

13 3 EU som landbruksvareeksportør Saman med USA er EU verdas største handelsaktør med landbruksvarer. Det er i realiteten få aktørar som dominerer verdshandelen med landbruksvarer, og generelt vert det aller meste av matproduksjonen i verda omsett innanfor heimemarknaden i produsentlandet. Tal frå 2012 viser at USA og EU er verdas desidert største eksportørar av landbruksvarer målt i verdi, med høvesvis 117 og 114 milliardar euro. Det er rundt 50 milliardar høgre eksportverdi på kvar av dei, enn den tredje største eksportøren, Brasil 4. Desse to aktørane er òg verdas største importørar av landbruksvarer. Importverdien til EU er høgst, med 102 milliardar euro, medan USA importerar for 85 milliardar euro. EU og USA er kjenneteikna av både svært stor eksport og import, og det gjeld òg til dels Kina. Men Kina har eit betydeleg underskot i handelsbalansen på landbruksvarer med 35 milliardar euro i eksportverdi og 82 milliardar euro i importverdi, og skil seg difor frå EU og USA. Av dei andre landa som er verdas største handelsaktørar, er Brasil og Argentina på si side markante nettoeksportørar av landbruksvarer med høvesvis ein eksportverdi på 65 og 32 milliardar euro i Når det gjeld import, er det Japan og Russland som er dei største nettoimportørane målt i verdi, med importverdi på 52 milliardar euro og 28 milliardar euro for høvesvis Japan og Russland. Figur 3.1 Verdas tre største handelsaktørar på landbruksvarer i 2012, etter verdi EU USA Kina Milliardar euro Eksport Import 4 Tala er for 2012, og kan sjåast i MAP Her er også 2010, 2011 tal tilgjengeleg. Internettadresse (2/7-2013) CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 7

14 3.1 Kort om innrettinga av landbruksproduksjonen i EU, med referansar til Noreg EU har ei rekkje landbruksproduksjonar, og mange av dei viktigaste produksjonane er samanfallande med produksjonar som òg er kjerneproduksjonar i Noreg, som mjølk, korn, grovfôrbasert husdyrhald og frukt og grønt. Vindruer og vinproduksjon er derimot i EU, og ikkje i Noreg, ein særs viktig landbruksproduksjon. I alle fall om ein ser på verdien dette genererer i handelen, om den ikkje er så stor i rein produksjonsverdi, jamfør figur 3.2 under. Figur 3.2 Produksjonsverdi som ulike produksjonar utgjer av landbruksproduksjonen i EU i % i 2011 Verdiandel som ulike produksjonar utgjer i landbruksporduksjonen i EU (2011) Storfe 8 % Vin 4 % Andre produksjoner 20 % Korn og oljevekster 14 % Grønsaker og frukt 22 % Mjølk 14 % Kjelde: (Ernst & Young, 2013) Kylling 5 % Gris 9 % Andre husdyr 4 % Det at EU har ein landbruksproduksjon som i mange høve er samanfallande med dei norske kjerneproduksjonane, både i råvareleddet og i industrileddet, som meieri, slakteri, møller med meir, gjer at utviklinga i samhandelen mellom Noreg og EU òg er avgjerande for norsk produksjon og avsetning av varene. For i mange tilfelle vil det i Noreg, som er ein avgrensa marknad, tyde at dess større importvolum, dess mindre er grunnlaget for avsetjinga av norske råvarer innanfor ei rekkje av kjerneproduksjonane. Det kjem av at Noreg tradisjonelt har bygd den landbasert matforsyninga på ein kombinasjon av nasjonal produksjon og importerte jordbruksvarer. Jordbruksproduksjonen er innretta mot å sikre eigen matproduksjon for å forsyne eigen heimemarknad. Produksjonar det ikkje er «gode» naturgitte tilhøve for, til dømes sukker, vert ikkje produsert i Noreg og 8 Rapport

15 importert varer utgjer all forsyning til marknaden, medan til dømes Danmark også har sukkerproduksjon. Det at Noreg har klare naturgitte avgrensingar i både tilgang på dyrka areal og derav også produksjonspotensial speglast også i ein hovudskilnad mellom norsk landbrukspolitikk og landbrukspolitikken til EU. For der norsk landbruksproduksjon er retta mot å forsyne den norske marknaden, er CAP innretta for å forsyne heimemarknaden til EU og å produsere volum i stor skala for eksport. I relasjonen mellom Noreg og EU har Noreg i hovudsak defensive interesser og EU offensive eksportinteresser når det gjeld landbruksvarehandel. Nokre av dei mest produktive jordbruksareala i verda ligg innanfor Unionen. Jordbruket i EU har ein produksjonskapasitet, både i primærleddet og sekundærleddet, som ut frå storleiken på den norske landbruksvaremarknaden truleg kan dekkje denne utan større problem. Dette, kombinert med at EU generelt har lågare kostnadsnivå enn Noreg, større skalaføremoner, og reformene av CAP med direkte stønad til bonden for å senke råvareprisane, gjer at produksjons- og handelsinteressene til EU utfordrar norsk produksjon. 3.2 EU stabiliserer seg som nettoeksportør i verdas landbruksvarehandel Jordbruket, og tilhøyrande nærings- og nytingsmiddelindustri, er av dei største og viktigaste sektorane i EU, både når det gjeld sysselsetjing, omsetjing og handel. Mat- og drikkeindustrien i EU er den industrisektoren i EU som har høgst omsetjingsverdi, med 956,2 milliardar euro i Det utgjer ein del på16 % av den samla industriomsetjing i EU. Vidare utgjer føretak innanfor mat- og drikkeindustrien 13 % av alle industriføretak i EU. Det er òg den industrisektoren som har størst sysselsetjing med 4,1 millionar tilsette, ein del på knappe 15 % av alle industritilsette 5. Tilsvarande i Noreg, der også matindustrien er ein av dei største industrisektorane, er at matindustrien utgjer 23 % omsetjingsverdien i industrisektorane. Delen som er sysselsett i matindustrien av all sysselsetjing i industrien, er 20 %, og som i EU utgjer talet på føretak innanfor matindustrien 13 % av alle industriføretak 6. I 2011 utgjorde eksportverdien av landbruksvarer 7 prosent av den samla eksportverdien til EU. Til samanlikning utgjorde bilar og deler til bilindustri 10 prosent, medan metalleksport frå EU, som vart oppretta som ein stål- og kullunion, utgjorde 6 prosent. Tilsvarande er importverdien av landbruksvarer betydeleg og utgjorde 6 prosent av den samla importen til EU. Her utgjer biler og delar 3 prosent 7. Moglegvis viktigare er det at EU etter kvart har 5 Data & Trends of the European Food and Drink Industry Internettadresse: 6 E. Fjellhammer, Notat , «Næringsmiddelindustrien konkurransedyktig verdiskaping over hele landet». AgriAnalyse. 7 MAP, May Internettadresse (05/7-2013): CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 9

16 utvikla seg til å få eit betydeleg overskot på handelsbalansen på landbruksvarer i dei seinare åra. I 2012 var overskotet på handelsbalansen 12, 6 milliardar euro, eller nærare 100 milliardar kroner 8. Det gjer at EU knivar jamt med USA om å vere verdas største landbruksvareeksportør målt i verdi. Sjølv skildrar EU-kommisjonen utviklinga vist i figur 3.3 slik: The times where the EU continuously recorded a negative trade balance seem to be over. (MAP ). Figur 3.3 Handelen til EU med landbruksvarer 9 Kilde: MAP MAP Internettadresse (2/7-2013) 9 Definisjonen «"Agricultural products" [landbruksvarer] samsvarar med definisjonen i WTO, som vil seie tolltariffens kapittel 1-24 (med unntak av fisk og fiskeprodukt), og ein del av toll-linjene frå kapittel 33, 35, 38, 41, 43 og Vidare er det kategorisert etter følgjande kriterium: Commodities [råvarer] er bulkprodukt (som korn og oljefrø) som ikkje er vidareforedla. Intermediate products [mellomforedla varer] er produkt der det første foredlingssteget er gjennomført (t.d. Frå kveite til kveitemjøl), men ikkje klart for konsum. Final products [sluttprodukt] er klare for eller svært nær klare for konsum, og både råvarer som frukt og grønsaker inngår, og industrielt tilverka produkt som ost, vin, pølser m.m. er rekna med. Other products [andre produkt] gjeld landbruksvarer i WTO-definisjonen som har ei svak kopling til jordbruket, som menneskehår og elfenbein. 10 Kan sjåast på internettadresse (2/7-2013) 10 Rapport

17 Det som skil EU frå andre leiande landbruksvareeksportørar i verda, er varesamensetjinga i handelen. Ein svært stor del av eksportverdien til EU vert generert gjennom sal av sluttprodukt som kjøtprodukt, ost, vin, pizza, syltetøy og liknande. Det vil i hovudsak seie at EU har ein eksportportefølje på landbruksvarer med import av råvarer (som soya, ris, kakao, kaffi med meir) og eksport av ferdigvarer. Om lag 70 prosent av eksportverdien til EU kjem frå eksport av sluttprodukt, medan importverdien av sluttprodukt utgjer rundt 50 prosent. Tilsvarande for USA, som er ein av EUs hovudkonkurrentar på landbruksvareeksport, er høg importdel på sluttprodukt og høg eksportverdi av råvarer. Sluttprodukt utgjer kring 40 prosent av eksportverdien, medan importverdien på sluttprodukt ligg på rundt 75 prosent. Figur 3.4 Samanlikning av del sluttprodukt utgjer av samla importverdi og eksportverdi på landbruksvarer for EU og USA % Del sluttprodukt utgjer av samla import/eksportverdi Importverdi Eksportverdi EU USA Denne strukturen i varesamansetjinga med svært stor eksportverdi på sluttprodukt samanlikna med importverdien er eit av dei tydelegaste kjenneteikna og truleg det fremste konkurransefortrinnet til EU i internasjonal landbruksvarehandel MAP , MAP, May 2012, MAP 2011, No 01-11, og internettadresse ( ): CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 11

18 Figur 3.5 Landbruksvareeksporten til EU-27 i Det er USA og Russland som er hovudmarknadane for landbruksvareeksporten til EU, men også dei store marknadane i Asia er viktige, då i hovudsak Kina, Japan og Hongkong (figur 3.5). EFTA-landa Sveits og Noreg er høvesvis den tredje og den sjuande største marknaden til EU på landbruksvarer. Det at Sveits og Noreg er så store marknadar er i seg sjølv interessant, då desse har svært liten befolkning samanlikna med dei andre store marknadane til EU. Sjølv om båe er marknadsnære er det likevel spesielt at Sveits med knappe 8 millionar innbyggjarar og Noreg med 5 millionar, har ein importverdi som gjer at dei er blant dei ti største enkeltmarknadane til EU på landbruksvarer. Hong Kong med sine 7 millionar er også i gruppa liten befolkning høg importverdi frå EU. Til dømes har Saudi Arabia, Tyrkia og Canada, som alle har lågare importverdi enn Noreg og Sveits ein befolkning på høvesvis 28, 80 og 34 millionar. Befolkninga i dei fire resterande landa på topp ti importørar av landbruksvarer frå EU er 316 millionar i USA, 142 millionar i Russland, 127 millionar i Japan og Kina har rundt 1,3 milliardar innbyggjarar 13. Hovudstraumen av eksporten er konsentrert kring høvesvis få land. 54 Prosent av den samla eksportverdien til EU vert generert gjennom eksport til dei ti største importørlanda, og 12 Kilde: Biletet er endra i og tilpassa i format frå orginalbilete. Skjermutklipp tatt: : Alle tal på befolkning er frå The World Factbook til Central Intelligence Agency (CIA), på internettadresse: 12 Rapport

19 USA og Russland sikrar aleine 23 prosent av eksportinntektene til EU. Dette må òg sjåast opp mot at det er tilverka produkt som i hovudsak utgjer eksportvoluma til EU, og ofte er det produkt som har høvesvis høg einingsverdi, som ofte føresett at det er marknadar med betalingsvilje som er interessante. Tilsvarande, når det gjeld importen til EU, er den dominert av Brasil, USA og Argentina. Desse tre aktørane står for 28 prosent av den samla importen til EU på landbruksvarer, med Brasil som klart største eksportør til EU, med 14 prosent av importverdien, USA 8 prosent og Argentina 6 %. Deretter følgjer Kina, Sveits, Ukraina, Indonesia og Tyrkia, alle med ein del på 4 prosent 14. Afrika er i det store og heile utanfor dei tunge handelsstraumane, både når det gjeld eksport og import frå EU. 3.3 CAP-reformer gir auka internasjonal konkurransekraft, og betre verna heimemarknad gjennom reduserte råvareprisar Eit av dei viktigaste resultata frå forhandlingane i Uruguayrunden ( ) med etableringa av Verdas handelsorganisasjon (WTO) i 1995 var ei harmonisering av marknadstilgang mellom medlemslanda gjennom innføring av tollsatsar. Før sluttføringa av Uruguayrunden var importvern i mange land tufta på volumkvotar, lisensar og tollsatsar, og på ulike kombinasjonar av desse verkemidla. Uruguayrunden slo fast at toll skulle vere det einaste legetime importvernet. Toll erstatta dermed bruken av mengdebasert importvern i Noreg og andre land som hadde nytta mengdebasert vern. For kvart medlemsland vart det laga bindingslister for maksimumstollsatsar 15. Grunnlaget for fastsetjing av maksimaltollsatsane var avviket mellom innanlandsprisane i kvart enkelt land og ein referansepris utrekna av verdsmarknadsprisane for åra Deretter vart medlemslanda pålagde eit krav om ein gjennomsnitts tollreduksjon på 36 prosent og minimum 15 prosent på alle landbruksprodukt innan år Tollsatsane etter reduksjonen er dei vedtekne maksimaltollsatsane for ulike varelinjer 17. Medlemslanda kan fritt handheve lågare tollsatsar enn det bundne tollvernet i WTO. Det er framleis rammene vedtekne i Uruguay-runden som legg premissa for internasjonal landbruksvarehandel. Men samstundes har det skjedd stor endringar i løpet av desse 20 åra. Ei av dei endringane som sterkt påverkar Noreg og samhandelen med EU på landbruksvarer, er 14 MAP I den norske bindingslista har Noreg plikt/rett til følgjande tollvern: Hvor både spesifikk [krone] og ad valorem [%] tollsats er angitt, vil man benytte den sats som til enhver tid er høyest. Særskilt vedlegg nr.1 til St.prp. nr. 65 ( ). 16 I WTO er landbruksvarer definerte i Landbruksavtala etter HS-systemet, som kapittel 1 24, unntatt fisk og fiskeprodukt, og varer i kapittel 25 53, som sorbitol, modifisert protein og stivelsar, ull, bomull, huder og skinn med meir. Det harmoniserte systemet (HS) er skildring og koding av handelsvarer. Meir enn 95 % av all varehandel i verda er dekt av HS. Tolltariffen er bygd opp etter HS-nomenklaturen. 17 Tidlegare/historisk handel vart sikra gjennom importkvotar, medan det mengdebaserte importvernet er erstatta med toll. CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 13

20 EUs endringar av Den felles landbrukspolitikken, frå produksjonsavhengig stønad til produksjonsuavhengig stønad. Omlegginga vart iverksett med full kraft frå CAP-reforma Agenda 2000, og vidareført og forsterka i påfølgjande gjennomgangar av politikken fram til og med den siste reforma; CAP post Omlegginga av dei økonomiske overføringane til gardbrukarane i EU har i konteksten internasjonal handel gjort det mogleg for EU å redusere avviket mellom innlandsprisen og verdsmarknadsprisen monaleg sidan Uruguayrunden enda med WTO-avtala i Dermed har også EU auka den internasjonale konkurransekrafta på mange produkt, og styrkt marknadsvernet ved at tollsatane ikkje er senka i takt med at prisavviket mellom EUs råvareprisar og verdsmarknaden er redusert siste 15 år. [I landbruksreformen] Agenda 2000 var målet att gynna [forbetre]det europeiska jordbrukets konkurrenskraft. EU fortsatte sänka stödpriserna och kompenserade genom höjda direktstöd 18 Linja med stadig sterkare frikopling av støtta er vidareført i Midtvegsgjennomgangen i 2003 og Helsesjekken frå 2007/2008. Eit resultat av at mykje av inntektene til bøndene skal sikrast gjennom direkte utbetalingar uavhengig av produksjon, er at prisane til gardbrukarane for produksjon og sal av varer kan reduserast. Det vart vidare tilgang på ferske pengar innanfor CAP, for då prisavviket mellom råvareprisane i EU og «verdsmarknadsprisane» vart redusert, fekk ein samstundes frigjort budsjettpengar fordi eksportsubsidiane vart mindre omfattande, prisstønaden og intervensjonsoppkjøp vart rimelegare og sjeldnare (figur 3.6). Bonden treng dermed i prinsippet ikkje så stor fortenestemargin som før på råvarene for å sikre inntekta, fordi ein langt større del av inntekta er sikra i botn gjennom direkte utbetalingar (gardsstønad) til bonden frå CAP 19. Kor avgjerande den produksjonsuavhengige stønaden er for at mjølkeprodusentane i EU kan levere til prisane skildra i figur 3.9 gir analysane til IFCN, i Dairy Report 2013, innsikt i 20 : EU: [ ] Berre dei best stilte gardsbruka i Aust-Tyskland, Storbritannia og dei største bruka nord i Tyskland greidde å få overskot i drifta (utan produksjonsuavhengig stønad) 21. Alle dei analyserte gardsbruka hadde positiv driftsinntekt når alle direkte subsidiar (produksjonsavhengige og produksjonsuavhengige) vart tatt med. Produksjonsuavhengig stønad utgjorde meir enn halve gardsinntekta i Finland, Frankrike, Danmark, Tsjekkia og Polen, og på 18 Jordbruksverket, internettadresse : ordbrukspolitik.4.6beab0f111fb74e78a html 19 Her er det internasjonal handel som er perspektivet på kva CAP-reformane tyder, og det er dermed ikkje gitt at gardbrukarane i EU opplever at inntektsgrunnlaget deira er ivareteke, eller at dei er kompenserte for reduksjonane i minsteprisar gjennom direkte utbetalingar. I tillegg er ein konsekvens for gardbrukarane i EU at dei opplever større prissvingingar enn dei gjorde tidlegare. 20 IFCN er forkorting av International Farm Comparison Network, og sitatet er frå International Farm Comparison Network, Dairy Report 2013, side Her nyttar IFCN, omgrepet «The entrepreneur s profit, og denne føretaksprofitten viser til om eit gardbruk/føretak kan dekke dei økonomiske kostnadane utan produksjonsuavhengig stønad. Det vil seie inntekter i drifta minus utgifter, og den produksjonsuavhengig stønaden til bruket trekt ifrå. International Farm Comparison Network, Dairy Report 2013, side Rapport

21 gjennomsnittsbruket i Austerrike, Nederland, Belgia, Luxembourg, Spania, Sverige og dei større bruka aust i Tyskland. 22 Dei direkte overføringane er utrekna etter ulike modellar kring produksjon på det enkelte gardsbruket. Samstundes vil dette også bety at dei som vel å produsere, ikkje treng så høg fortenestemargin, jamfør den støtta som kjem som direkte støtte for å få overskot i drifta. Dermed vil det ligge ein inderekte produksjonsdrivande effekt i omlegginga, fordi det vil gi ekstra inntekt å produsere meir for dei som vel å produsere, all den tid det er ein fortenestemargin på produksjonen. Den marginen vert ekstra inntekt til gardbrukaren utover det direkte støtta gir. Denne kombinasjonen av at EU har lagt om dei økonomiske overføringane til direkte støtte for å få prisane nærare verdsmarknadsprisar, og at Noreg gir EU stadig betre marknadstilgang, har konsekvensar over tid for utviklinga i samhandelen, blant anna fordi det norske tollvernet vert devaluert mot EU. Figur 3.6 Utviklinga i utgiftene til CAP etter støttetype Omsetjing frå følgjande orginaltekst: EU case: [ ] Only the better farm from East Germany, the United Kingdom, and the larger farms in Northern Germany were able to make a positive entrepreneur s profit (without decoupled payments). All farms analysed had a positive farm income when all direct subsidies (coupled and decoupled) were considered. Decoupled payments account for more than half of the farm income on the farms in Finland, France, Denmark, Czech Republic, and Poland, and on the average sized farms in Austria, the Netherlands, Belgium, Luxembourg, Spain, Sweden and the large farm from Eastern Germany. CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 15

22 Slik har CAP-reformene gitt ei utvikling der EU har tilpassa innlandsprisane på råvarer ned mot råvareprisane på verdsmarknaden, ved at «høge» intervensjonsprisar er reduserte og omfattande bruk av eksportsubsidiar for å sikre avsetjing av råvarer er erstatta av direkte utbetalingar til bøndene for å kompensere for lågare råvareprisar. Denne omkanaliseringa, vist i figur 3.6, reduserer budsjettforpliktelsane til EU på prisstønad (export refunds, Other market measures), og etter kvart produksjonsavhengig støtte (Coupled support)), som i stor grad var blå boks i WTO-pliktene til EU, til produksjonsuavhengig støtte (Decoupled support/direct payments) som EU notifiserer i grøn boks i WTO. Figur 3.7 illustrerer og konkretiserer den reduserte prisstønaden i betalingsforpliktelse på hovedgrupper, som igjen frigjer økonomiske ressursar i CAP-budsjettet som vert nytta til å finansiere den produksjonsuavhengige/direkte stønaden til gardbrukarane. Figur 3.7 Reduksjon i prisstønad i CAP-budsjettet Med andre ord har EU gått frå «høge» innlandsprisar på råvare til tilnærma verdsmarknadsprisar på ei rekkje varer, ved å redusere prisstønaden på råvarer til å gi direkte økonomiske overføringar til gardbrukarane uavhengig av produksjon for å kompensere gardbrukarane for reduserte råvareprisar. Generelt viser utviklinga på råvareprisar til 23 Frå presentasjon av Rådgiver Florian Dittrich, DG Agri, torsdag 23. mai hjå Statens landbruksforvaltning, (Skjermutklipp tatt: ). 16 Rapport

23 gardbrukarar i EU versus verdsmarknadsprisar ein sterk reduksjon i avviket (figur 3.8.). Avviket mellom prisnivået til EU innanriks og verdsmarknaden på råvarer har gått frå å liggje 70 prosent over verdsmarknadspris i 1986 til å ligge 5 prosent høgre enn verdsmarknadsprisane i 2012 (figur 3.8).. Det vil sjølvsagt vere variasjonar i utviklinga på ulike varer, varesegment og innanfor dei mange medlemslanda, men for å illustrere utviklinga gir likevel dette gjennomsnittlege oversynet eit svært klart bilete av retninga i reduksjonen på prisnivå mellom EU-prisane og verdsmarknadsprisane. Og korleis CAP-reformene og WTO tilpassingane utover 1990-talet og 2000 talet har påverka prisutviklinga i EU, ved å endre politikken frå prisstønad til direkte utbetalingar, jamfør figur 3.8 og 3.9. Figur 3.8 Reduksjon i avviket mellom EU-prisar og verdsmarknadsprisar ,9 1,8 1,7 1,6 1,5 1,4 1,3 1,2 1,1 1 EU NPC Kjelde: Alan Matthews 24, NPC = Producer Nominal Protection Coefficient (producer NPC). Det vil seie tilhøvet mellom den gjennomsnittlege produsentprisen på gardsbruket (Farm gate) og importprisen ved grensa, berekna som tilsvarande produsentpris (farmgate) Alan Matthews, Professor Emeritus of European Agricultural Policy, Trinity College, Dublin, Ireland på Nilfseminar Reformen av EUs landbrukspolitikk Oslo, 30. september Producer Nominal Protection Coefficient (producer NPC): the ratio between the average price received by producers at farm gate (including payments per tonne of current output), and the border price (measured at farm gate).internettadresse ( ): CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 17

24 $ tonn/mjølk Dette oversynet viser tydeleg korleis EU gradvis har redusert avviket i eigne råvareprisar samanlikna med verdsmarknadsprisar. Biletet kan konkretiserast og illustrerast tydeleg ved å sjå på reell prisutvikling på mjølkeprisen til bonden i EU og omverda Mjølkepris Denne generelle trenden som er skissert over, syner seg svært tydeleg dersom ein ser på utviklinga i mjølkepris til gardbrukar i EU samanlikna med utviklinga i mjølkeprisen til mjølkebønder i andre områder. Mjølkeprisen til EU er i det følgjande representert med pris i Danmark og Tyskland. Norsk mjølkepris og «verdsmarknadspris» for ein bonde er uttrykt med råvareprisen i New Zealand. I realiteten finst det ingen verdsmarknadspris på råvara mjølk, men den kan illustrerast med New Zealand som ein referanse, då New Zealand er ein av verdas største eksportørar av mjølk, og over 90 prosent av den produserte mjølkemengda i New Zealand vert eksportert ut på ulike marknadar globalt. Reduksjonen i avviket mellom råvareprisar i EU og verdsmarknadsprisar kjem tydeleg fram ved å samanlikne mjølkeprisen til bonden i laupande prisar, og då særskilt korleis avviket minkar utover 2000-talet etter kvart som CAP-reformene med omlegginga av støtte stadig gjer seg sterkare gjeldande (figur 3.9 og tabell 3.1): Figur 3.9 Utvikling i mjølkepris til gardbrukar (Farm gate) i utvalde land Produsentpris fersk kumelk Danmark Tyskland New Zealand Norge AgriAnalyse/FAOSTAT 18 Rapport

25 Tabell 3.1 Endring i prisavvik til gardbrukar i kr per kg mellom Danmark, Noreg og New Zealand Prisavvik mjølk i kr/kg (dollar = 6 kr) År Noreg versus Danmark 0,31 kr 0,35 kr 1,87 kr Danmark versus New Zealand 1,36 kr 0,99 kr -0,08 kr Noreg versus New Zealand 1, 67 kr 1, 34 kr 1, 79 kr Avviket mellom råvareprisen til bonden i EU og New Zealand gradvis vorte utjamna. Såleis har EU gått frå ein marknad med høvesvis høg råvarepris til tilnærma verdsmarknadspris. Ein ser òg at utviklinga akselererer utover 2000-talet etter kvart som omlegginga i landbrukspolitikken vert gjennomført. Eit anna interessant poeng er at om ein ser på prisutviklinga, er det tydeleg at det er EU som er motstraums, for utviklinga mellom Noreg og New Zealand er langt meir samanfallande. Til dømes ser ein av tabellen at avviket mellom Noreg og New Zealand har auka med 12 øre per kg mjølk frå 1994 til 2011, medan avviket mellom Noreg og Danmark har auka med 1,56 kroner. Tilsvarande låg Danmark 1,36 kroner over New Zealand i pris i 1994, medan dei ligg 0,08 øre under New Zealand i råvarepris i Det vil seie at Danmark har redusert råvareprisen til bonde med 1,44 kr per kilo mjølk samanlikna med New Zealand. Det gir ein klar illustrasjon på korleis EU har gått frå råvareprisar langt over verdsmarknadsprisar til konkurrerande prisar. Dermed er EU langt betre rusta til å konkurrere i eksportmarknadane enn dei var, då dei i stor grad var avhengige av svært utstrakt bruk av eksportsubsidiar. Ein ringverknad av reformene i CAP, med reduserte råvareprisar mot konkurrentane, er eit styrkt tollvern for EU-marknaden mot varer frå tredjeland, som Noreg og New Zealand. Det er fordi tollsatsane til EU ikkje vert redusert sjølv om avviket mellom innanlandsprisane på råvarene i EU og verdsmarknadsprisane stadig vert mindre. Dermed vert differansen på importerte varer pluss toll langt større når prisane til EU innanlands er reduserte mot konkurrentane og tollsatsane vert oppretthalde på same nivå. Slik sett har reformene i CAP dei siste 15 åra ført til at økonomiske overføringar i CAP som tidlegare gikk som prisstøtte (både innanlands og som eksportstøtte), no kan nyttast til produksjonsuavhengig støtte. Det er dermed i all hovudsak ikkje ein reduksjon i overføringane, men ei omprioritering av overføringane som ligg i dei seinare CAP-reformene. Vidare har også reformene gjort at store deler av subsidiane som EU tidlegare måtte notifisere i «gul boks» og «blå boks» i WTO, no vert notifiserte i «grøn boks», der det ikkje er tak på storleiken i overføringane, eller andre reduksjonsplikter i høve til WTO-avtala. CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 19

26 Figur 3.10 Konkurransekrafta til EU mjølkeekvivalentar illustrert med smør og skummamjølkpulver, presentert av EU-kommisjonen 26 I figur 3.9 vart mjølkeprisen til bonden i ulike land vist. Ein annan indikator på mjølkeprisen i internasjonal handel er på lagringsdyktige varer som vert handla i store volum, som bulkvarer med tilnærma standardisert kvalitet og pris, ofte som insatsvarer i industrien internasjonalt.innanfor meieri er skummamjølkpulver og smør typiske døme på slike varer. Medan mjølkeprisen til bonden varierer frå land til land, og prisnivået på produkt framstilte av mjølk har stor priselastisitet mellom ulike marknadar og produkt, viser figur 3.10 mjølkeprisen på mjølkeekvivalentar for smør og skummamjølkpulver i EU og på verdsmarknaden. Den blå linja viser intervensjonsprisane til EU, og den gradvise nedtrappinga av desse, jamfør omlegginga frå produksjonsavhengig stønad til produksjonsuavhengig stønad. Intervensjonsprisane er tryggleiksnettet for mjølkebøndene i EU, for dersom mjølkeprisen fell under intervensjonsprisen, startar ein intervensjonsoppkjøp til lager i EU. Medan varer som ferskmjølk, ost, yoghurt og fleire har stor skilnad i pris, kvalitet med meir, er prisen på bulkvarer som smør og skummamjølk meir sameint, då dette er produkt som vert handla med i store volum internasjonalt, utan denne prisvariasjonen mellom ulike leverandørar Skjermutklipp tatt: Rapport

27 3.4 Mjølkeproduksjon og mjølkeavsetjing i EU: import og eksport Parallelt med prisutviklinga i EU på mjølk har mjølkeproduksjonen i EU auka. Etter kvart som kvotane er utvida for å leggje til rette for kvoteavviklinga i 2015, har volumet av mjølk produsert i EU auka gradvis, også som eit resultat av at det er fleire medlemsstatar. Dette gjer at eksport av mjølkeprodukt er vorten ein stadig viktigare kanal for EU, for å sikre avsetjinga av det produserte volumet, samstundes som importen til EU av meieriprodukt er redusert. Eksporten er ein stadig viktigare avsetjingskanal for mjølkeproduksjonen til EU, der andelen som eksport utgjer av den samla produksjonen, er aukande ifølgje EUkommisjonen 27. Tredjelandseksporten (ut av EU) av meieriprodukt har auka med 23 prosent i perioden ( ) 28. The volume of exports increased throughout Exports to third countries reached t in There has been an overall increase of 23 percent in exports from the EU between 2000 and 2011, but this conceals variations across the years. Det er ost som er det viktigaste meieriproduktet i eksporten til EU, med høgast verdi med millionar euro i 2011, som utgjer 40 % av eksportverdien på meieriprodukt. Ost er også største eksportprodukt målt i mjølkeekvivalentar, der ost utgjer 26 prosent av eksportert mjølkvolum (Ernst & Young, 2013) 29. Mjølkeproduksjonen har for EU samla sett auka jamt og trutt, etter kvart som kvotane er auka som ein del av den føreståande avviklinga av mjølkekvotane i Samstundes er det også her store variasjonar i utviklinga mellom ulike medlemsstatar. I 2004 vart EU utvida med 10 statar frå Aust- og Sentral-Europa, til EU-25. I 2007 vart Romania og Bulgaria medlemar til EU-27. Siste medlemsstat er Kroatia, som vart medlem i Herman Versteijlem, Acting Deputy Director General for Agricultural Markets, Direct Payments and Economic Analysis, som kan sjåast på internettadresse ( ): 28 (Ernst & Young, 2013) 29 Side 50 53, og tabell 18 og 19. CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 21

28 Figur 3.11 Utvikling i den samla mjølkeproduksjonen til EU, og mjølkekvotene 30 Mjølkeproduksjonen til EU auka med om lag 25 millionar tonn sidan 2003/04 til 2012 (figur 3.11). Eit døme på at EU nyttar auka eksport som avsetjing av eigen mjølkeproduksjon, er utviklinga i osteproduksjonen, osteimporten og osteeksporten til EU dei seinare åra. Ost er det største eksportproduktet innanfor meieri i EU, både målt i verdi, i volum og i mjølkeekvivalentar. Som tidlegare nemnt utgjer eksport av ost 40 prosent av eksportverdien for meieriprodukt, og 26 prosent av volumet målt i mjølkeekvivalentar. Tabell 3.2 Osteproduksjon, osteimport og osteeksport i EU-27 i tonn Endring Osteproduksjon EU % Import til EU % Eksport frå EU % Forbruksvolum i EU % Kjelde: Index Mundi. Forbruksvolumet er i tabellen uttrykt i produksjonsvolum + import eksport. Osteproduksjonen til EU har auka med over ein million tonn dei siste ti åra til 9,1 millionar tonn. Dette er ein vekst på 13 prosent, meir enn forbruksveksten som er på 11 prosent. Avsetjinga av mjølkeråvara og osten er likevel sikra gjennom ein sterk reduksjon i importvolumet, frå tonn til tonn, ein reduksjon på 35 prosent. Samstundes har eksportvolumet til EU på ost auka kraftig med tonn meir eksportert volum i 2012 enn 30 Skjermutklipp tatt: Kjelde: og United States Department of Agriculture Foreign Agricultural Service på internettadresse: 22 Rapport

29 i Det utgjer ein auke på 38 prosent. Det vil seie at EU er ein svært stor osteeksportør, medan importen er minimal. Osteimporten til EU på tonn utgjer ein import på 16 gram per innbyggjar i Tilsvarande for Noreg, der importvolumet var tonn i 2012, er importvolumet per innbyggjar 2,26 kg 32. Figurane under viser importen og eksporten frå EU til tredjeland i volum på ulike meieriprodukt innanfor HS kapittel 4. EU er ein svært stor nettoeksportør av meieriprodukt. Dersom ein måler i mjølkeekvivalentar, er det ost, skummamjølkpulver (SMP) og heilmjølkpulver (WMP) som er dei klart største avsetjingskanalane. Figur 3.12 Utvikling i eksporten av seks nøkkelprodukt frå meieri i 1000 tonn 33 Ferskmjølk (milk & cream) og myse (whey) eksportert i like store volum som skummamjølkpulver (figur 3.12). Men dersom ein derimot måler i mjølkeekvivalentar som inngår i produkta, utgjer myse og ferskmjølk berre ein prosent av eksporterte mjølkeekvivalentar, medan skummamjølkpulver utgjer 18 prosent, og er slik ein langt viktigare avsetjingskanal for mjølkeproduksjonen, som nemnt tidlegare Dette er berekna på at EU-27 hadde ei estimert befolkning på i 2012, og Noreg hadde innbyggjarar per (Ernst & Young, 2013) Skjermutklipp tatt: (Ernst & Young, 2013) CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 23

30 Figur 3.13 Utvikling i importen av seks nøkkelprodukt frå meieri i 1000 tonn 35 Handelstrenden til EU for meieriprodukt dei siste ti åra er dermed at det vert eksportert stadig større volum, medan importvoluma er fallande. Samla sett viser utviklinga i handelen til EU med tredjeland på meieriprodukt ein kombinasjon av markant vekst i eksportvoluma og kraftig fall i importvoluma. Frå 2000 til 2011 auka eksportvolumet med 23 prosent til tonn i 2011, samstundes som importvolumet fall med 51 prosent, frå tonn til tonn (Ernst & Young, 2013). Til samanlikning har den norske utviklinga frå 2000 til 2011vist motsett trend, med vekst i importen og fall i eksporten. Importen av meieriprodukt til Noreg (kapitel 4 i tolltariffen) auka frå tonn til tonn, medan eksporten har falle frå tonn til tonn i perioden (figur 3.14) 36. Noreg har dermed gått frå nettoeksportør til netto importør. Vidare vil dette seie at målt etter volum per innbyggjar var meieriimporten til Noreg 100 gonger større per capita enn i EU i Det vil seie at der meierieksporten til EU i volum har auka med 23 prosent, samstundes som importen har falle med 51 prosent, har norsk meierieksport falle med 18 prosent, medan importvolumet har auka med 390 prosent. 35 (Ernst & Young, 2013) Skjermutklipp tatt: Kjelde: SSB/SLF, import og eksport på HS: 04.01,02,03,04, 05 og 04.06). 24 Rapport

31 Tonn Figur 3.14 Norsk import og eksport av meieriprodukt i tonn (HS ,06, som ost, myse, fersk mjølk, yoghurt, pulver m.m.) Norsk eksport og import av meieriprodukt (HS ) AgriAnalyse/SLF/SSB Import til Noreg Eksport frå Noreg CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 25

32 4 Utviklinga i handelen mellom EU og Noreg Norsk handel med landbruksvarer har auka markant utover 2000-talet. Samstundes har eksporten vore rimeleg stabil. Dette gjeld både målt i verdi og volum. Den norske importverdien på landbruksvarer auka frå 16,6 milliardar kroner i 2000 til 47,3 milliardar i 2013 (figur 4.1). Tilsvarande har eksporten stige frå 3,4 milliardar kroner til 5,5 milliardar kroner. Etter volum derimot er auken i norsk eksport omtrent fråverande, med tonn i 2000 til tonn i Tilsvarande på norsk importvolum er auken frå tonn til tonn i Så heilskapsbiletet er at norsk import har auka sterkt, medan eksporten har stagnert. EU er den største handelspartnaren til Noreg på landbruksvarer, både når det gjeld norsk eksport og import. Kring 2/3 (65 %) av den samla importverdien på landbruksvarer er import av varer frå EU, medan 67 % av den norsk eksportverdien på landbruksvarer går til EUland 37. I 2013 var den norske importverdien av landbruksvarer med EU som opphav 31,3 milliardar kroner. Den norske eksportverdien til EU utgjorde 3,7 milliardar kr av ein samla eksportverdi på 5,5 milliardar kr. Den norske importen frå EU gjer Noreg til den sjuande største einskildmarknaden til EU på landbruksvarer. Her følgjer Noreg rett bak Hongkong, og rett framfor Tyrkia, med ein marginalt høgare importverdi 38. Det er USA og Russland som er dei klart største eksportmarknadane for EU på landbruksvarer, med ein eksportverdi på høvesvis 15 og 11 milliardar euro. Eksportverdien til USA og Russland utgjer aleine 23 % av den samla eksportverdien til EU på landbruksvarer. Dei største eksportdestinasjonane til EU som følgjer deretter, er Kina, Japan, Sveits Hongkong, Noreg og Tyrkia. For alle desse ligg importverdien frå EU i storleiksorden 3 6 milliardar euro Tilberedt dyrefôr (HS kapittel 23) Drikkevarer (kapitel 23), animalske og vegetabilske oljer (kapittel 15) og forskjellige tilberedte næringsmidler (kapittel 21) har høgst eksportverdi. 38 SSB/SLF og MAP, May Internettadresse (05/7-2013). 39 May Internettadresse ( ) og MAP Rapport

33 Volum i 1000 tonn Milliardar kr Figur 4.1 Norsk handel med landbruksvarer i volum og verdi 40 Norsk landbruksvarehandel Importvolum Eksportvolum Importverdi Eksportverdi AgriAnalyse/SSB/SLF Den norske landbruksvarehandelen med verda har eit tydeleg mønster, med markant auke i importen og ein relativt stabil eksport. Det er samvariasjon mellom volum og verdi, som figuren over viser, sjølv om valutakursar og samansetjinga av varegrupper sjølvsagt har innverknad. Likevel er biletet tilnærma eintydig, der kombinasjonen av sterk vekst i importen og stabil eksport gir eit stadig veksande handelsunderskot for Noreg på landbruksvarer. Noreg er etter kvart ein stor nettoimportør av landbruksvarer i verda, med eit handelsunderskot på 41,8 milliardar kroner i Som nemnt er EU den største og viktigaste handelspartnaren til Noreg på landbruksvarer. Det gjeld både for import og eksport. 40 Landbruksvarer er her definert som alle varer i tolltariffens kapittel 1-24 med unntak av kapittel 3, fisk og fiskeprodukt, og posisjonane og (som gjeld tillaga fisk, krepsdyr og blautdyr). I tillegg er kapittel 35 i hovudsak inne fordi store delar av kap. 35 er definert som landbruksvarer. Dermed samsvarar dette i all hovudsak med definisjonen til WTO. Likevel har WTO-definisjonen inne enkeltvarelinjer frå kapittel 38 til 53, og desse enkeltvarelinjene er ikkje med. Det harmoniserte systemet (HS) er skildring og koding av handelsvarer. Tolltariffen er bygd opp etter HS-nomenklaturen. HS-standarden er vedteken gjennom Verdas Tollorganisasjon (World Customs Organization (WCO)) for å klassifisere vareslag. Systemet fungerer på den måten at alle vareslag får ein talkode på seks siffer, som gjeld på verdsbasis. I dag dekkjer HS-standarden ifølgje WCO rundt 98 prosent av verdshandelen over landegrenser. I Noreg brukar ein åtte siffer. Det er dei seks første siffera som er HS, i tillegg vert to siffer lagde til for bruk til toll og statistikk. Dess fleire siffer, dess meir detaljert oppdeling innanfor varegrupper. Dei to første siffera angir kapitlet i tolltariffen (01 = Kapittel ein i tolltariffen, og 01 identifiserer vara som levande dyr), fire siffer angir posisjonen (01.02 = Levande dyr, der 02 identifiserer det levande dyret som levande storfe), på åtte siffer vert varenummeret angitt ( = Levande dyr = Levande storfe, der 1000 identifiserer at vara er til avl). Dermed er HS ei klassifisering av levande storfe til avl. CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 27

34 Figur 4.2 Milliardar kr Norsk landbruksvarehandel totalt og med EU, etter verdi Norsk import og eksport av landbruksvarer AgriAnalyse/SLF/SSB Import totalt Eksport totalt Import frå EU Eksport til EU 4.1 Kort om tollvernet I det norske tollvernet for landbruksvarer er det stor skilnad på det formelle tollvernet kontra det anvendte tollvernet for landbruksvarer. Noreg handhevar eit langt meir liberalt tollregime enn Noreg formelt har rett til gjennom bindingslista i WTO med maksimumstollastar, som nemnt tidlegare. Det kjem av at Noreg har inngått ei rekkje frihandelsavtaler med tredjeland, EØS-avtala, og einsidig liberalisering for utviklingsland gjennom GSP-ordninga (Det generelle system for preferanser) som alle utviklingsland får. I tillegg har dei FN-definerte minst utvikla landa fri marknadstilgang, og dertil 14 utviklingsland som har ei nulltollregulering. Det er også tollreduksjonar ut frå nasjonale omsyn for industri og forbrukar, til dømes tollfri import av landbruksvarer til fiskefôr og teknisk bruk. Samla sett har Noreg formelt gitt om lag to tredjedelar av verdas land reelt betre tollvilkår og marknadstilgang på landbruksvarer gjennom tollpreferansar, enten gjennom gjensidige avtaler eller einsidige innrømmingar, enn det som Noreg er forplikta til å handheve gjennom WTO-avtala (Tufte, 2011). Det er eit politisk vedteke mål om at det skal vere nasjonal matproduksjon i Noreg, og at ein skal søkje å nytte ressursane over heile landet. Utfordrande naturgitte produksjonstilhøve, høgt kostnadsnivå og ein politisk vald produksjonsstruktur i jordbruket gjer skjerming av norsk jordbruk naudsynt for å sikre ein jordbruksproduksjon. 28 Rapport

35 Tollvernet er avgjerande for å sikre denne politikken. Ved å leggje på tollavgifter kan avsetjinga av norske landbruksvarer til eit prisnivå som speglar nasjonale produksjonsvilkår, sikrast. Dei aller fleste land handhevar tollvern på landbruksvarer, jamvel verdas leiande produsentar som Brasil, USA og EU. Det til trass for at desse har naturgitte føresetnadar for produksjon som få område i verda har. Ut frå at det norske tollvernet på landbruk er retta mot å sikre råvareproduksjonen, er tollvernet til Noreg på landbruksvarer todelt. Det skal sikre dei norske jordbruksproduksjonane, medan produksjonar som ikkje konkurrerer med dei norske kjerneproduksjonane, er lite verna. Noreg er ein stor importør av lan dbruksvarer. I overkant av 50 prosent av forbruket av landbaserte varer på kaloribasis er forsyning gjennom import 41. Det kjem av at Noreg tradisjonelt har bygd den landbaserte matforsyninga på ein kombinasjon av nasjonal produksjon og importerte jordbruksvarer. Jordbruksproduksjonen er innretta mot å sikre eigen matproduksjon for å forsyne eigen heimemarknad, og supplere marknaden med import der det er underdekking eller manglande norsk produksjon. Dette er ein hovudskilnad mellom norsk landbrukspolitikk og landbrukspolitikken til EU (The Common Agricultural Policy). CAP er innretta for å forsyne heimemarknaden til EU og å produsere volum i stor skala for eksport. Sjølv om tollvernet til både Noreg og EU er eit verkemiddel som har som primærfunksjon å leggje til rette for å føre suveren landbrukspolitikk, har tollvernet til EU ein svært viktig sekundær funksjon som inntektskjelde for statsfinansane. Inntekter frå tollavgifter er særs viktig for EU som union, om ikkje for det enkelte medlemslandet, fordi tollinntektene er Unionens eigne inntekter på EU-budsjettet. Tollavgifter er den største eigne inntektskjelda EU tradisjonelt har, og tollavgifter frå handel med tredjeland utgjer kring 12 % av EUs eigne inntekter Handelen med ny Artikkel 19-avtale Landbruk er ikkje definert inn som ein del av EØS-avtala. Landbruket og ikkje minst matindustrien vert likevel indirekte trekt inn i avtala fordi handelen med landbruksvarer er inne i avtala gjennom artikkel 19 og Protokoll 3. Protokoll 3 gjeld ei rekkje industrielt tilverka landbruksvarer som er definert i lister etter varenummer. Dømer på Protokoll 3-varer er sjokolade, iskrem, bakarvarer, smaksett yoghurt med meir. Varene som er lista opp i Protokoll 3, inngår i den frie vareflyten, men ut frå at industrien har krav på å få utjamna ulik råvarepris, slik at råvareprisane ikkje vert ein konkurransefaktor (RÅK-ordning) i handelen. Kompensasjon for avvik i råvarepris kan utliknast gjennom toll, prisnedskriving og eksportrestitusjon. 41 NILF, P.C.Rålm (Red.) Mat og industri 2013, Status og utvikling i norsk matindustri. 42 Internettadresse ( ): CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 29

36 Både Noreg og EU nyttar råvarepriskompensasjon i samhandelen. Såleis kan ein seie at alle varer som ikkje er eksplisitt definerte som Protokoll 3-varer, vil vere varer som høyrer til under Artikkel 19. Artikkel 19 i EØS-avtala seier at partane skal søkje å liberalisere handelen ytterlegare, innanfor rammene i landbrukspolitikken til den enkelte, og liberaliseringa skal skje på gjensidig fordelaktig basis: Artikkel Avtalepartene skal undersøke de vanskeligheter som måtte oppstå i handelen med landbruksvarer, og skal bestrebe seg på å finne egnede løsninger. 2. Avtalepartene skal fortsette sine bestrebelser med sikte på en gradvis liberalisering av handelen med landbruksvarer. 3. For dette formål vil avtalepartene innen utgangen av 1993 og senere med to års mellomrom gjennomgå vilkårene for handelen med landbruksvarer. 4. I lys av resultatene av gjennomgåelsene, innenfor rammen av dens enkeltes landbrukspolitikk og under hensyntagen til resultatene av Uruguay-runden vil avtalepartene innenfor rammen av denne avtale avgjøre videre reduksjoner av enhver form for handelshindringer innen landbrukssektoren, på preferansebasis, bilateral eller multilateral basis og på gjensidig fordelaktig basis, herunder handelshindringer som følger av statlige handelsmonopoler i landbrukssektoren. Artikkel 19 legg til rette for sterke handelspreferansar i form av tollreduksjonar eller tollfritak og/eller kvotar på utvalde jordbruksvarer. Av handelspreferansane vert gitt i form av kvotar på ulike jordbruksvarer er moglegvis «osteavtala» Noreg og EU oppretta med gjensidig tollfri kvote på ost viktigast. Etter lange forhandlingar mellom Noreg og EU under mandatet til Artikkel 19 vart Prop. 62 S ( ), Samtykke til inngåelse av avtale med Den europeiske union (EU) om utvidet handel med landbruksvarer ratifisert både i Noreg og EU. Dermed vart avtala sett i kraft frå og med for båe partar, og såleis er dette siste reforhandling mellom Noreg og EU på landbruksvarehandelen under EØS. I den nye Artikkel 19-avtla vart mellom anna den tollfrie ostekvoten utvida frå tonn til tonn. Samhandelen med Noregs viktigaste handelspartnar og næraste samarbeidspart internasjonalt, Den europeiske unionen (EU), er sentral for norsk jordbruks- og landbrukspolitikk. Knappe 70 prosent av landbruksvareimporten til Noreg har EU som opphav. I 2013 utgjorde importen frå EU 31,3 milliardar kroner av den totale importen på 47,3 milliardar kroner (SSB/SLF). EU har ein landbruksproduksjon som i mange høve er samanfallande med den norske. Dermed er utviklinga i samhandelen òg avgjerande for norsk produksjon for dess større importvolum, dess mindre er grunnlaget for avsetjinga av norske råvarer til ein pris som speglar norske produksjonskostnadar. I år 2000 var forholdstalet mellom Noreg og EU på landbruksvarehandelen 1 til 4,5 i favør av EU, medan det i 2005 var 1 til 5,5. Etter dette har asymmetrien i utviklinga tilteke sterkt, med ein einsidig vekst i eksporten frå EU til Noreg. I 2013 var forholdstalet markant auka til nær 1 til 9 i favør av EU. Kombinasjonen av betra marknadstilgang og EUs endring av økonomiske overføringar, innanfor CAP, fører til at konkurransen i jordbruket og matindustrien går føre seg i den 30 Rapport

37 Milliardar kroner norske marknaden mellom norske gardbrukarar og EUs gardbrukarar, og norsk matindustri og EUs matindustri. Figur 4.3 Norsk landbruksvarehandel med EU i verdi 35 Norsk samhandel med landbruksvarer med EU Import frå EU Eksport til EU AgriAnalyse/SLF/SSB Som vist tidlegare i drøftinga av CAP-reformene, der EU utover 2000-talet iverksette ein politikk for å redusere råvareprisane, og kompensere gardbrukarane med direkte utbetalingar uavhengig av produksjon, er det grunn til å leggje vekt på korleis gapet mellom norsk importverdi og eksportverdi har tilteke markant frå og med 2004/2005 i favør av EU Ost utvida kvote og framleis importauke Som nemnt har Noreg og EU ei osteavtale om tollfriekvotar på ost. Den gjensidige ostekvoten er tollfri, og storleiken er utvida fleire gonger under EØS, sist ved den nye Artikkel 19-avtala, der ostekvoten vart auka frå 4500 tonn til 7200 tonn (Prop. 62 S ( ). I samhandelen med ost har det vore ein stor debatt kring ostetoll, då Noreg i 2012, med verknad frå 2013, valde å endre frå spesifikk toll (krone) til ad valorem (prosent) på 2 av 14 varegrupper innanfor ost og ostemasse, og påfølgjande debatt kring å reversere tilbake til kronetoll 43. Tollendringa gjaldt varegruppene faste og halvfaste kvite ostar (pasteurisert og upasteurisert), med unntak av 14 halvfaste/faste kvitostar som fekk unntak frå endringa og beheldt kronetoll. Mellom unntaka er til dømes dei to original parmesan-ostane Parmigiano- Reggiano og Grana Padano, Manchego, Gamle Ole, Beaufort og Comté med fleire I tillegg til endringa på ost under HS på faste og halvfaste ostar, vart det også endra frå krone til prosent på biffar og filetar på storfe (HS og ) og heil/halv skrott lam (HS og ). Dette er også omfatta i debatten, men i langt mindre framtredande grad enn ost. 44 Det vart også gjort endring på biffar og filetar av storfe, og på lammekjøtt. CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 31

38 Ei slik endring mellom krone og prosent ved høve samsvarar med plikter og rettar Noreg har gjennom WTO-avtala. I WTO har Noreg notifisert ein rett til fritt å velje til kvar tid om tollsatsane landet praktiserer mot tredjeland, skal vere i prosent eller krone på ulike varegrupper. Dette er eksplisitt nedfelt i den norske bindingslista i WTO. Her står det: Hvor både spesifikk [krone] og ad valorem [prosent] tollsats er angitt vil man benytte den sats som til enhver tid er høyest (Særskilt vedlegg nr.1 til St. prp. nr. 65 ( )). Sjølv om bruk av tollsatsar er det legitime verkemidlet i handelen i WTO-regelverket, og det er bindingslistene i WTO som definerer tollsatsane eit land har rett til å nytte, vart Artikkel 19 i EØS-avtala ein del av den politiske debatten om ostetoll. Trass i at det også heiter at EØSavtala skal vere i tråd med regelverket i WTO, jamfør punkt 4 i Artikkel 19. Difor har heller ikkje praktisering av norske tollsatsar i krone eller prosent overfor tredjeland noka formell tilknyting til verken Artikkel 19 eller EU, medrekna den norske tollendringa på ost som gjeld for alle tredjeland. Dette er tilhøve som ligg under bindingslistene i WTO-avtala og det globale rammeverket for handel den gir for medlemsstatane i WTO. Likevel har fleire parlamentarikarar 45 og fagpersonar i debatten neglisjert hierarkiet mellom det globale rammverket for handel i WTO, som er folkerettsleg bindande, og det bilaterale avtaleverket i EØS, og korleis handelsreglar med tredjeland er fundamentert og regulert. Mellom anna uttalte jussprofessor og leiar frå EØS-utgreiinga ((NOU 2012:2), Fredrik Sejersted i ei NTB-melding, attgjeven i Aftenposten ( ), Nationen og Dagbladet blant fleire: Selv om det kan være rom innenfor avtalen til å velge mellom ulike måter å regne ut tollsatsene på, vil enhver mekanisme som fører til økte tollsatser, gå mot selve ånden eller intensjonen i EØS-avtalens artikkel 19. Dette er ei spesiell ytring ut frå internasjonal handelsregulering, fordi toll og tollsatsar er notifiserte i WTO, og toll er det legetime verkemidlet medlemsland i WTO kan nytte som importvern. Artikkel 19 i EØS-avtala er ei bilateral (tosidig) preferanseavtale om liberalisering mellom Noreg og EU. Gjennom Artikkel 19-overeinskomstane gir partane kvarandre eksklusiv marknadstilgang ut frå bilateralt framforhandla handelspreferansar, som kvotar, reduserte tollsatsar i høve til ordinærtoll, og definerte varer i den frie vareflyten under Protokoll 3. I saka kring toll og ost er den norske ordinære tollsatsen på ost for tredjeland irrelevant i ein EØS- og Artikkel 19-samanheng. Det er dei bilaterale preferansane med auke av ostekvote, utviding av kjøttkvotene med meir som er liberaliseringa Noreg og EU er samde om, som er EØS-relevant. Det er desse preferansane som er tinga fram, som vert rekna som ei utviding av handelen og, som det står i avtala, er «bestrebelsen» med sikte på ei gradvis liberalisering av handelen med landbruksvarer mellom partane. Dermed er auken i ostekvoten frå 4500 tonn til 7200 tonn og utvidinga av den norske kjøttkvoten for EU med 3100 tonn (med meir) døme på den 45 Til dømes europaparlamentarikarane Bendt Bendtsen (Det Konservative Folkeparti) og Daniel Caspary (Christlich Demokratische Union) i Aftenposten ( ), Børge Brende i Aftenposten ( ). 32 Rapport

39 liberaliseringa partane ratifiserte i den sist inngåtte avtala tilknytt Artikkel 19 (Prop. 62 S (2010/2011) som tredde i kraft ). Denne liberaliseringa under Artikkel 19-avtala er eksklusiv. Preferansane som importkvoten på ost og kjøtt er øyremerkte for EU, og tilsvarande har Noreg ein eksklusiv ostekvote til EU. Liberaliseringa i Artikkel 19 mellom Noreg og EU gjeld berre konsesjonar som spesifikt er nedfelte i avtaleverket, og ikkje tredjelandshandel under WTO. I alle høve var bakgrunnen for tollendringa at det norske tollvernet ikkje fungerte, i form av at store kvantum ost vart importert inn i den norske marknaden til ordinærtoll, noko som igjen set avsetjinga av norsk mjølkeråvare under eit betydeleg press. Figur 4.4 T o n n Norsk osteimport fordelt etter kvoteimport, import til ordinær toll og utanlandsk tilverking (HS ) Osteimport AgriAnalyse/SLF/SSB Kvoteimport Import ordinær toll Utenlandsk tilverking Ost sikrar avsetjinga av over halve den norske mjølkeproduksjonen. Dermed er avsetjinga av norskprodusert ost avgjerande for å sikre grunnlaget for norske mjølkeprodusentar 47. Avsetjinga og produksjonsmengda av ost er dermed direkte avgjerande for etterspørselen til meieria etter norsk mjølk. Slik sett vert mykje av behovet for norsk mjølkeråvare definert av kor stort volum av norsk ost som vert omsett i marknaden. Sterk vekst i importen av ost tek dermed vekk avsetjingspotensial for norsk mjølk, dersom ikkje eksporten aukar tilsvarande. Noko som ikkje er tilfellet, snarare tvert om. Samstundes med den sterke veksten i importvolumet av ost har det norske eksportvolumet av ost falle 46 Foreløpige tal frå SSB viser ein import på tonn ost til Noreg i 2013, som vil seie ein auke frå 2012, der importvolumet var tonn. 47 Også på meieriprodukt generelt under kapitel 4 i tolltariffen er det ein klar vekst i importmengda, utan at eksporten veks, som vist tidlegare i drøftinga. CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 33

40 betydeleg dei siste ti åra. Fallet er frå tonn i 2001 til tonn i 2012, ein reduksjon i eksportvolumet på 30 prosent 48. I samhandelen på ost mellom Noreg og EU var importvolumet til Noreg 350 tonn mindre enn det norske eksportvolumet i 2001, medan det biletet var eit heilt anna i No var det norske importvolumet av ost frå EU tonn større enn eksportvolumet av ost til EU (tabell 4.1). Tabell 4.1 Samhandelen på ost (HS: 04.06) mellom Norge og EU i tonn og NOK År Importvolum til Noreg frå EU i tonn Eksportvolum frå Noreg til EU i tonn Importverdi til Noreg frå EU i NOK Eksportverdi frå Noreg til EU i NOK Kjelde: AgriAnalyse/SLF/SSB Av den norske osteimporten på tonn vart importert frå EU. Det vil seie 99 prosent. Av den norske osteeksporten på tonn vart tonn eksportert til EU, som utgjer 18 prosent av den norske eksporten av ost. Ein ser vidare at det norske eksportvolumet av ost til EU har falle tonn frå 2001 til 2012, medan det norske importvolumet frå EU har auka med tonn i same perioden. Trenden er tilsvarande på importverdi, der det norske handelsunderskotet med EU på ost i 2001 var om lag 61 millionar kroner, medan det i 2012 var eit handelunderskot på om lag 482 millionar kroner. I løpet av ti år har samhandelen på ost gått frå eit tilnærma balansert bytetilhøve mellom Noreg og EU på ost til at den norske importen no er nær 1:5 i favør av EU. Den svært store importauken set avsetjinga av norsk mjølkeproduksjon under eit vedvarande press. Dette vert forsterka av at importen av meieriprodukt generelt også har auka, utan at norsk eksport er i vekst 49. Den norske mjølkeproduksjonen har dermed vore stabil på mellom 1,5 og 1,6 millionar tonn sidan starten på 2000-talet. I same perioden har den norske befolkningsveksten vore knappe 10 prosent. I ein marknad der bruken per innbyggjar av konsummjølk til drikke 48 Dersom ein ser på det samla eksportvolumet på meieriprodukt under tolltariffens kapittel 4 (sjå figur 3.14) stabilt med ein reduksjon frå tonn til tonn, som vil seie at noko av volumet er kompensert med eksport av andre meieriprodukt enn ost, som myse, pulver m.m., men for Noreg som EU er ost viktigast avsetjingskanal når ein måler i mjølkeekvivalenter. 49 Jamfør figur 3.14, der importen har auka med kring tonn, samstundes som eksporten har falle med om lag tonn. 34 Rapport

41 Liter kumjølk går ned, og ei auka mengd av mjølkeproduksjonen vert nytta i osteproduksjonen, gjer den sterke importveksten og fallet i eksportvolumet at norsk mjølkeproduksjon er redusert frå 348 liter per innbyggjar til 303 liter i 2012 (figur 4.5). Figur 4.5 Norsk mjølkeproduksjon per innbyggjar Norsk mjølkeproduksjon per capita liter/per innbyggjar AgriAnalyse/BFJ/SSB Ost og meierivareimporten er ikkje ein særskild trend. Utviklinga for produkt innanfor den grovfôrbaserte produksjonen viser ein liknande trend, der norske volum fell per capita, medan importvoluma veks. Særskilt er det ei tydeleg utvikling i storfekjøttproduksjon, der norsk produksjon er fallande, medan importvolumet veks for å dekke marknaden. Noko som også må sjåast i samanheng med at det ikkje er vekst i etterspurnaden etter norsk mjølk. Når det ikkje vert etterspurt meir mjølk frå meieria i den norske marknaden, samstundes som avdråtten (mjølkevolum produsert per ku per år) aukar, vert resultatet at det vert behov for færre norske mjølkekyr for å levere eit stabilt volum. Det gjer igjen at det vert færre kalvar disponibelt for slakt til storfekjøtt. Dermed er biletet for grovfôrproduksjonane i Noreg nokså eintydig, med stagnasjon i alle produksjonane, og målt etter produksjon per capita er det fall i mjølkeproduksjonen, storfekjøttproduksjonen og sauekjøttproduksjonen. Samstundes er det vekst i importvoluma innanfor alle desse produksjonane (tabell 4.2 og figur 3.14). CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 35

42 Tabell 4.2 Norsk produksjon, import og importdel av forbruket på storfekjøtt og lammekjøtt (HS 02.01og 02, samt 02.04). Norsk produksjon, import og andel import av forbruket for storfekjøtt og lammekjøtt, i tonn Norsk Importert Importandel Norsk Importert Importandel storfeproduksjon storfekjøtt av forbruket saueproduksjon lammekjøtt forbruket % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % Kjelde: AgriAnalyse/SLF/SSB Importdelen av forbruket høvesvis 18 og 11 prosent på storfekjøtt og lammekjøtt i Dersom ein ser på norsk produksjon per innbyggjar, er det redusert med 3,6 kilo storfekjøtt og 0,9 kg lammekjøtt i løpet av siste ti åra, som figurane under viser. Figur 4.6 Norsk storfeproduksjon per innbyggjar Norsk storfekjøttproduksjon per capita Kg 21,0 20,0 19,0 18,0 17,0 16,0 15,0 14,0 13,0 12,0 11,0 10,0 19,0 15,4 Kg/Capita AgriAnalyse/BFJ/SSB 36 Rapport

43 Figur 4.7 Norsk sauekjøttproduksjon per innbyggjar 6,0 Norsk sauekjøttproduksjon per capita 5,5 5,0 5,4 Kg 4,5 4,0 4,5 Kg/Capita 3,5 3,0 AgriAnalyse/NL/BFJ/SSB 4.3 RÅK-handelen i Protokoll 3 mellom Noreg og EU Protokoll 3 omhandlar industrielt tilverka landbruksprodukt. Varer som er omfatta av Protokoll 3, er definerte gjennom bindingslister mellom EU og Noreg. Protokoll 3 gjeld berre dei varene som er definerte i bindingslistene, og såleis er alle varer som ikkje er eksplisitt definert inn i Protokoll 3, å rekne som å høyre til under Artikkel 19 i EØS. Det er utarbeidd to varelister for partane, Tabell 1 og Tabell 2. Tabell 1 identifiserer varer der det kan nyttast råvarepriskompensasjon til industrien for ulik råvarepris. For å utlikne forskjellen i råvarekostnadene kan det nyttast toll, prisnedskriving og eksportsubsidiar. Dette er det som ofte vert omtala som RÅK-varer. Tabell 2 definerer varer der handelen skal skje utan bruk av toll og subsidiar. Desse er rekna som andre Protokoll 3-varer, og er handsama innanfor den frie vareflyten i EØS ut frå det regelverket som er definert i Protokoll 3, med råvarekompensasjon. Varene i Tabell 1 i Protokoll 3 vert i handelen mellom EU og Noreg omtalt som RÅKvarer, fordi det er bygd opp eit system med råvarepriskompensasjon til industrien for ulik pris på råvarene som inngår i det foredla produktet. Bakgrunnen for råvarekompensasjon er å sikre råvareproduksjonen innanlands i EU og Noreg, samstundes som det er eit mål å få konkurranse i industrileddet. Dette skal skje gjennom utlikning av forskjellar i råvareprisar på innsatsfaktorane, slik at det ikkje skal konkurrerast på råvareprisar, men på alle andre innsatsfaktorar i industrileddet (Tufte, 2011). I samhandelen er det RÅK-varene (Tabell 1) som utgjer den største verdien i handelen. Døme på typiske varegrupper i Tabell 1 som inngår i RÅK-systemet, er sjokolade og sukkervarer, kaker, kjeks, pizza og brødvarer, og ei rekkje andre tilverka næringsmiddelvarer. CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 37

44 Kroner Andre Protokoll 3-varer (Tabell 2) er til dømes kakao, kakaosmør, kaffi og tomatpuré (Hansen 2006). Figur 4.8 Handelen med RÅK-varer mellom Noreg og EU etter verdi Samhandelen RÅK-varer tabell 1 i Protokoll AgriAnalyse/SLF/SSB Import frå EU Eksport til EU Den samla importen til Noreg av RÅK-varer var i 2012 på 11, 4 milliardar kroner. Det aller meste av importverdien har EU som opphav, med ein verdi på 8,5 milliardar kroner, som utgjer 75 prosent av den totale RÅK-importen. Den norske eksporten var samla på 1,3 milliardar, og av det vart det eksportert for 945 millionar kroner til EU, som utgjer 73 prosent av den norske RÅK-eksporten. Det har vore sterk vekst i importverdien på RÅK-varer utover 2000-talet. I 2001 var den totale importverdien på RÅK-varer 4,7 milliardar kroner, der importen frå EU utgjorde knappe 4 milliardar kroner. Den norske eksporten av RÅK varer har derimot vore tilnærma stabil, då den samla eksportverdien var 1 milliard i 2001, der 833 millionar kroner var eksportverdien til EU. Dersom ein ser på volum, er veksten i nettoimportvolum (importvolum eksportvolum) av RÅK-varer meir enn dobla på ti år. Veksten i nettoimportvolum er på meir enn tonn, frå tonn i 2001 til tonn i Det tilseier at det har direkte påverknad for avsetjinga av norskproduserte produkt i den norske marknaden, fordi potensialet for norske RÅK-varer vert mindre. 38 Rapport

45 Tabell 4.3 Utvikling i RÅK-handelen (tabell 1) mellom Noreg og EU i tonn Handelen mellom Noreg og EU på RÅK-varer, i tonn (år 2001 og 2012) Endring Importvolum til Noreg frå EU % Eksportvolum til EU frå Noreg % Netto importvolum til Noreg % Kjelde: AgriAnalyse/SLF/SSB Politikken bak etableringa av råvarekompensasjon mellom Noreg og EU er å oppretthalde jordbruksreguleringa i primærleddet, samstundes som delar av handelen på industrielt tilverka produkt vert liberalisert. Bakgrunnen for RÅK-ordninga er å sikre avsetjing av innanlandsk produksjon av råvarer til innanlandsk prisnivå, men leggje til rette for konkurranse i industrileddet. Dermed har næringsmiddelindustrien krav på kompensasjon for ujamn konkurransekraft på grunn av ulike råvareprisar ved konkurranse i same marknaden, ved at avviket i råvarepris som innsatsfaktor i ferdigvara skal utliknast, for å unngå at råvareprisane vert ein konkurransefaktor. I hovudsak er det RÅK-tollen som skal sikre at ulik råvarepris vert kompensert. Men det kan òg utliknast ved at næringsmiddelindustrien kan søkje om tilskot i form av prisnedskriving (PNS) dersom ferdigvara blir omsett i innanlandsk eller utanlandsk daglegvaremarknad og råvareprisskilnaden ikkje er kompensert på anna vis, eller at tollen ikkje dekkjer avviket. Det er òg mogleg for industrien å søkje om tilskot i form av eksportstøtte dersom ferdigvara blir eksportert, og det ikkje er kompensert for råvarekostnaden på annan måte (SLF). 4.4 Råk-varer og avsetjing Utgangspunktet for RÅK-ordninga i Protokoll 3 er at matindustrien i Noreg og EU skal konkurrere med kvarandre, men ikkje på råvareprisane som innsatsfaktor. Difor er det lagt til rette for å kompensere for ulik råvarepris, og gjennom det sikre avsetjinga til eigne råvareprodusentar i høvesvis Noreg og EU. Føresett at det er full kompensasjon på ulik råvarepris, er alle konkurranseparametrar innanfor RÅK-industrien i full drift, unntatt priskonkurranse på råvara. Det vil seie at til dømes skaladrift, lønnskostnadar, valutasvingingar med meir er i verksemd. Utviklinga i samhandelen på RÅK-varer som vist i figur 4.9 og tabell 4.3, der asymmetrien i samhandelen mellom Noreg og EU har tilteke markant dei siste ti åra, i favør av EU, utfordrar avsetjinga av ferdigvarer som brød og bakarvarer i den norske heimemarknaden. Det kan skildrast som erosjon av heimemarknaden. Og etter kvart som nettoimportvolumet aukar i stort omfang, vil det over tid tyde at importerte ferdigvarer i større omfang erstattar norsk råvareproduksjon. Det er fordi norsk matindustri etterspør mindre råvarer til RÅK-industrien, som mjølk til ost som inngår i ferdigpizza, eller mjølk til smaksett yoghurt som vist i figur CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 39

46 4.9. Slik sett kan trenden med stor auke i netto importvolum beskrivast med at importert ferdigvare undergrev norsk råvareproduksjon. Det aukande volumet av importerte industrielt tilverka produkt under RÅK, utan tilsvarande utvikling i eksportmarknaden, utgjer dermed ei stor utfordring for både norsk jordbruk og norsk matindustri, fordi potensialet for omsetjing av norskproduserte produkt vert direkte utfordra. Dette igjen gir press på norske industriarbeidsplassar og på etterspurnaden etter norske jordbruksråvarer. Sysselsetjing direkte tilknytt RÅK-industrien, eksklusive øl og mineralvatn, har NILF berekna til om lag gardbrukarar i primærleddet og i industrileddet 50. Når det gjeld erosjon av heimemarknaden, vil det i prinsippet seie at for kvar kilo importert ferdigvare utan tilsvarande eksport vert produksjonspotensialet for ein kilo norskprodusert ferdigvare med tilhøyrande innsatsfaktor i råvare fortrengd frå marknaden. Det tyder at ved import av ein kilo smaksett yoghurt går behovet for ein kilo norskprodusert yoghurt frå meierisektoren tapt, og med det også redusert etterspurnad etter den mjølkemengda og eventuell smaksetjing som bær eller frukt denne produksjonen ville avsett. Denne problematikken kan vidareførast gjennom verdikjeda, fordi både råvareproduksjonen og den industrielle tilverkinga vil råkast av tapte marknadsdelar. Import av ferdigvarer innanfor protokoll 3 gir redusert etterspurnad etter både råvarer i heimemarknaden og etter tilsvarande norskprodusert ferdigvare. Innanfor RÅK-varene kan dette illustrerast med importen av varer med innhald av kjøtt. Under Protokoll 3 inngår varer med innhald av kjøttråvare inntil 20 prosent av ferdigvara. Dette vil gjelde ei rekkje RÅK-varer, blant anna ferdigpizza med ost, lauk og skinke. I praksis vil einsidig importauke av denne vara erstatte norsk industriprodusert pizza på norske råvarer. Importen av ferdigpizzaen med ost, skinke/storfe og lauk har dermed ringverknadar i industrileddet for blant anna pizzaprodusentar, til dømes Orkla, norsk bakeriverksemd, norsk kjøttindustri og norsk meierisektor. På råvareleddet har den innverknad på etterspurnaden av kjøttvolum, matkornvolum, mjølkevolum og grønsakvolum. Ei samanstilling som NILF har gjort for Orkla og som viser forbruk av norske jordbruksråvarer i produksjonen av RÅK-varer, illustrerer korleis produksjonen av RÅKvarer forutan å sikre arbeidsplassar er ein avsetjingskanal for eit betydeleg råvarevolum. 50 Orkla RÅK-industri og EU, Foredrag på Stortinget Rapport

47 Tabell 4.4 Norske råvarevolum avsett i produksjon av RÅK-varer Forbruk av norske jordbruksråvarer i produksjonen av RÅK-varer i 2012 Råvare Millionar kg/liter Del av totalproduksjonen i % Matkorn 117,3 71, 4 Frukt og bær 3,7 19,3 Mjølk 209,6 14 Egg 6,3 10,1 Potet 12,1 4,8 Kjøtt 2,8 1,1 Kjelde: Orkla/NILF 51 Eit anna døme på trenden er den sterke veksten i yoghurtimport frå EU til Noreg, som byrja kring Yoghurt naturell er ikkje ei RÅK-vare, medan smaksett yoghurt er RÅK-vare. Figuren under viser samla yoghurtimport frå EU i verdi og mengde, og RÅK-importen av yoghurt frå EU i verdi og mengde. Som figuren viser, er det RÅK-importen som utgjer hovuddelen. Figur 4.9 Import frå EU under HS Yoghurt m.m. etter verdi og mengde, og del RÅKprodukt av samla import Import yoghurt/syrnaprodukt under HS K r o n e r K i l o RÅK-import ( HS: 04.03) frå EU i verdi RÅK-import (HS: 04.03) frå EU i mengde AgriAnalyse/SLF/SSB Import samla (HS: 04.03) frå EU i verdi Import samla (HS: 04.03) frå EU i mengde 51 Orkla RÅK-industri og EU, Foredrag på Stortinget CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 41

48 5 Struktur i landbruk og matindustri Den norske heimemarknaden omfattar 5 millionar innbyggjarar. Den norske befolkninga svarar om lag til befolkningsmengda i byar som Madrid og Milano, medan den berre utgjer det halve av befolkninga i metropolar som London og Paris. Den norske råvareproduksjonen er retta inn mot å forsyne denne marknaden i størst mogleg grad, bygd på dei produksjonane topografi og andre naturgitte føresetnadar, som klima og arealtilhøve, legg til rette for å produsere på eit svært avgrensa jordbruksareal. Om lag 3 prosent av det samla norske arealet er jordbruksareal (dyrka mark) 52. Avgrensa arealressursar og avgrensa marknad gir også ei rekkje føringar på det samla volumet som kan avsetjast i marknaden, og skaladrifta for matindustrien. Dette er også utgangspunktet for det norske tollvernet, som er innretta for å skjerme den norske landbruksproduksjonen, som det er naturgitte føresetnadar for, mot land med heilt andre naturgitte og strukturmessige tilhøve for mellom anna skaladrift både i primærleddet og industrileddet. For primærleddet og for å sikre avsetjing og inntekt på råvareproduksjonen er tollvernet ein premiss for norsk jordbruksproduksjon. 5.1 Eksport landbruket og heimemarknad landbruk Det er store variasjonar innanfor paraplyen «EU-landbruket». Det er 29 land med ulike føresetnadar både økonomisk og naturgitt som skal produsere innanfor dei rammene den felles landbrukspolitikken til kvar tid gir. Det betyr òg at det innanfor den felles landbrukspolitikken er eit mylder av tilpassingar blant medlemslanda, alt etter kva mål dei sjølv søkjer å nå, og kor mykje nasjonal stønad dei tilfører i tillegg til CAP-overføringane. Eit skilje er mellom land i EU som driv ein eksportretta produksjon versus land som fyrst og fremst driv eit landbruk mot eigne innbyggjarar. Det eksportretta landbruket til EU kan til dømes Danmark og Nederland vere representantar for. Land som er meir retta mot medlemsstaten si eiga befolkning og sin eigen marknad, er Austerrike og Finland døme på. For Noreg som stor landbruksvareimportør, er det fyrst og fremst det eksportretta landbruket ein møter, og då med Sverige og Danmark med størst eksportverdi til Noreg. Av dei ti største eksportørlanda på landbruksvarer, målt i verdi, til Noreg er ni EU-land. Brasil har nest høgast eksportverdi av enkeltland til Noreg, med knappe 4,2 milliardar kr. Med unntak av Brasil er det EU-land som dominerer importstatistikken for Sverige har høgast eksportverdi, med Danmark på tredjeplass med høvesvis 4, 6 og 4,1 milliardar kroner. Deretter følgjer Nederland, Tyskland, Frankrike, Spania, Italia, Storbritannia og 52 Internettadresse ( ): 42 Rapport

49 Belgia. Desse ni landa eksporterte i 2012 for 25,4 milliardar til Noreg. Det utgjer 90 prosent av den samla norske importverdien på landbruksvarer frå EU, som var 28, 4 milliardar kroner. 5.2 Matindustri Som nemnt tidlegare er matindustrien av dei største og viktigaste sektorane i både EU og Noreg, både når det gjeld sysselsetjing og omsetjingsverdi. I Noreg er sysselsette i matindustrien i føretak, medan det i EU er føretak som sysselset 4, 1 millionar personar 53. Eigarskapet i meierisektoren Innanfor europeisk mjølkeforedling er kooperativt eigarskap dominerande i meieriindustrien. Det er ei nær kopling i mjølkesektoren mellom mjølkebøndene og meieriindustrien, der det er svært vanleg at mjølkeprodusentane står som eigarar av meieria, oftast i reine bondeeigde kooperativ, men også gjennom føretaksformer der det er delar som er bondeeigd, og deler som er til dømes aksjeselskap. Rundt 60 prosent av den samla meieriproduksjonen EU skjer i samvirkemeieri kontrollert av mjølkebønder (Tufte, 2010). Særskilt er denne organiseringa tydeleg i dei nordiske landa, og i dei store mjølkeproduserande landa i EU, som Tyskland, Nederland og Irland. I Frankrike er det ei blanda organisasjonsform, men som figuren (5.1) viser, er ein stor del ikkje kvantifiserbart. Dette speglar truleg at i fransk mjølkesektor er det vanleg, særleg innanfor osteproduksjon, at gardbrukarar er i produsentsamanslutningar som råvareprodusentar, som igjen leverer mjølk til ysteri og modneri med ulike eigarskapsinnretningar, frå heileigd av produsentsamanslutningane til delt eigarskap blant fleire produsentsamanslutningar og til reine aksjeføretak, som igjen kan vere eigde av produsentsamanslutningar. 53 Mat og Industri 2013 og Data & Trends of the European Food and Drink Industry Internettadresse: CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 43

50 Figur 5.1 Andelar eigarskap i meierisektoren i EU fordelt på medlemsland Kjelde: EU-kommisjonen 54 Figuren under viser delen av det samla mjølkemottaket som vert levert til kooprativ i ulike EU-land. Figur 5.2 Del av samla mjølkeleveranse levert til kooperative meieri i EU i utvalde medlemsstatar (Ernst & Young, 2013) 54, DG Agriculture European Commission, 15. May, 2013: Skjermutklipp tatt: Rapport

51 Strukturen med sterkt kooperativt eigarskap i meierisektoren er ikkje særeigen for Europa, mellom anna er denne strukturen i eigarskapet endå sterkare i USA og New Zealand. I USA sto 196 kooperative meieri eigde av gardbrukarar for om lag 85 prosent av alt sal av mjølk i marknaden. Av desse var det fem store samvirkemeieri som var dominerande, med halvparten av det samla salet (Tufte, 2010). Tilsvarande er òg verdas største meieriføretak, Fonterra frå New Zealand, eit kooperativ eigd av mjølkeprodusentane i New Zealand. Storleik meierimottak Ei samanlikning av verdas største meierikonsern viser at svært mange er heimehøyrande i EU. Tabellen under viser meieriføretak i verda rangert etter mjølkemottak, og utviklinga i motteke volum i 2007 og Tabell 5.1 Verdas ti største meieri etter mjølkevolum i 2007 og 2010 Meieriselskap Mjølkemottak i millionar tonn i 2007 Mjølkemottak i millionar tonn i 2010 Føretaksform Hovudkontor Fonterra 18,6 20,5 Kooperativ New Zealand Dairy Farmers of 16,2 17,1 Kooperativ USA America Nestlé 12 14,9 Aksjeselskap Sveits/internasjonalt Dean Foods 11,8 11,8 Aksjeselskap USA Royal FrieslandCampina 11,3 10,3 Kooperativ Nederland Lactalis 8,9 10,2 Familieeigd Frankrike/internasjonalt Arla Foods 8,3 8,7 Kooperativ Danmark/Sverige Danone 7,3 8 Aksjeselskap Frankrike/internasjonalt California Dairis Inc. 7,7 7,7 Kooperativ USA Kraft 6,7 7,5 Aksjeselskap USA Kjelde: IFCN: International Farm Comparison Network 2009 og 2012 Blant dei ti største meieriføretak i verda er fem heimehøyrande i Europa, og fire av dei er frå EU-land. På topp 20 er ytterlegare tre meieriføretak frå EU representerte, tyske Nordmilch & Humana, franske Sodiaal & Entremont Alliance og Parmalet frå Italia. Desse er rangerte som høvesvis 11., 14. og 16. største i verda etter målt mjølkevolum dei tek imot og tilverkar. Det vil seie at blant verdas tjue største meieriføretak er sju i EU. Dersom ein ser på omsetjing og ikkje volum, er Nestlé størst med ei omsetjing på 19,5 milliardar dollar i 2010 på eit mjølkevolum på 14,9 millionar tonn. Fonterra med eit mjølkemottak på 20,5 millionar tonn har ei omsetjing på 12,7 milliardar dollar. Royal FrieslandCampina frå Nederland har ei omsetjing på 11,9 milliardar dollar, Lactalis 12 milliardar dollar. Arla har ei omsetjing på 8,7 milliardar dollar, medan Danone har 12,6 milliardar dollar i omsetjing 55. Om ein samanliknar Arla og TINE, som er største meieriføretaket i Noreg, så vil dette seie at medan Arla har 6 gonger så stort mjølkevolum, er skilnaden målt etter omsetjing mindre 55 IFCN: International Farm Comparison Network, Dairy Report 2009 og CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 45

52 med knappe 3 gonger større omsetjing i Arla enn i TINE i 2010 (18,7 milliardar US dollar versus 3,1 milliardar US dollar 56 ). 5.3 Norsk volum er småskala Volum gir industrien stordriftsføremoner og potensielt lågare einingskostnad på produkta på ulike varelinjer. Ein av dei største utanlandske aktørane i den norske meierimarknaden er Arla Foods. Arla tek imot om lag 6 gonger så mykje mjølk som den samla leveransen i Noreg, med eit årleg mjølkevolum på kring 8,7 millionar tonn. Det meste av mjølkevolumet til Arla kjem frå Danmark og Sverige, med 6,2 millionar tonn. Arla tek imot rundt 90 prosent av all mjølk produsert i Danmark, og om lag 70 prosent av det svenske mjølkevolumet, før ulike oppkjøp og fusjonar. Dei langt større råvarevoluma ser ein også att i produksjonsvoluma av ferdigvarer, der til dømes osteproduksjonen i Danmark var på tonn i 2011 og i Sverige tonn, som vil seie at Danmark med om lag same innbyggjartal som Noreg produserer meir enn 3,5 gonger så stort ostevolum. Arla er for tida i sterk vekst, og gjennom diverse utvidingar og oppkjøp har Arla auka mjølkemottaket kraftig i den siste tida. Ifølgje Eldby (2012) vil råvarevolumet auke frå dagens 9 millionar tonn til om lag 12 millionar tonn når desse ekspansjonsprosessane er avslutta 57. Til samanlikning tek TINE årleg imot eit mjølkevolum på om lag 1,5 millionar tonn. Det vil seie at TINE tek imot 96 prosent av mjølkevolumet produsert i Noreg. Ein annan aktør som har etablert seg i den norske meierimarknaden, er Danone, som er verdas 8. største meieriføretak, og ifølgje eiga årsmelding ranka som verdas største aktør innanfor varesegmentet ferske meieriprodukt i internasjonal handel 58. Danone har i dei siste åra etablert seg med ein marknadsandel på 8 prosent av den norske yoghurtmarknaden (Aftenposten, ). På kjøttsida er det tilsvarande aktørar frå våre naboland som er blant verdas største matindustriføretak. Danish Crown i Danmark hevdar sjølve at dei er verdas nest største kjøttindustriføretak og det største i EU. I 2010 tok Danish Crown imot 19 millionar grisar for slakt i Danmark. Det utgjorde 93 prosent av all gris som vart slakta i Danmark i Dersom ein legg til grunn at innbyggjartalet i Noreg og Danmark er tilnærma likt, med noko over 5 millionar, er det tydeleg at skalaen på produksjonen er svært ulik, då Noreg dekker heile sin heimemarknad med svinekjøtt gjennom årleg slakt av 1,5 millionar grisar (2010). 66 prosent av slaktegrisen vart levert til marknadsregulator Nortura. 56 Omsetjinga til TINE i 2010 er berekna ut frå årsmeldinga, som oppgir 18, 8 milliardar NOK, og Noregs Bank har ein gjennomsnittleg vekslingskurs for 2010 på 1 $ = 6,04 NOK. 57 Arla er eit kooperativ eigd av mjølkebønder, og talet på medlemar vil ifølgje Eldby (2012) auke frå 8024 (frå Sverige, Danmark og Tyskland) til frå Sverige, Danmark, Tyskland, Storbritannia, Belgia og Luxembourg). 58 Internettadresse ( ): 46 Rapport

53 Dømet Parmigiano-Reggiano og Grana Padano I EU er det to ostar som har eineretten til å produktnemninga Parmesanost. Dette er Parmigiano-Reggiano og Grana Padano, som har opphavsnemning innanfor tilsvarande merkeordning i EU, som Beskytta nemningar i Noreg 59. Desse to ostane sikrar kvar for seg avsetjing av større mjølkemengd enn den samla norske mjølkeproduksjonen. Dette er ein annan illustrasjon av skalaforskjellar på råvareproduksjon og i foredlingsleddet som viser at det norske landbruket i hovudsak er lite og avgrensa i ein internasjonal kontekst. Den italienske osten Parmigiano-Reggiano er ein fast kvitost, i daglegtalen omtala som parmesanost, og er den største parmesanosten saman med Grana Padano 60. Andgard og Tufte (2010) viser at det produserte volumet av Parmigiano-Reggiano i 2007 var tonn ost 61. Råvarevolumet til produksjonen var 1,77 millionar tonn mjølk til levert frå mjølkekyr 62. Tilsvarande for Noregs største osteprodusent, TINE, var eit samla mjølkemottak på 1,5 millionar tonn, levert frå mjølkekyr. I overkant av halvparten av dette mjølkevolumet går til osteproduksjon, der TINE hadde eit samla produksjonsvolum av kvitost på om lag tonn. I eit norsk perspektiv vil produksjonsvolumet til dei to parmesanostane sjølvsagt tilseie at det er eit volumprodukt, ettersom all norsk mjølkeproduksjon ikkje kan dekkje produksjonen. Men like fullt er desse parmesanostane rekna son eit nisjeprodukt og småskalaprodukt i ein internasjonal kontekst, fordi produktet vert definert mindre ut frå produksjonsvolumet og meir ut frå marknaden produktet vert omsett i. Og der er nisje eit uttrykk for korleis forbrukarane oppfattar produktet som eit alternativt kvalitetsprodukt som supplerer standardprodukta i varestraumen. Dermed vert eit produksjonsvolum til desse to ostane på knappe tonn høvesvis småskalaproduksjon, når ein legg det inn i eit produksjonsvolum av ost i EU på over 9 millionar tonn, og eit eksportvolum til tredjeland på meir enn tonn. Sjølv om parmesanostane er verdsberømte, vert likevel langt det meste av det samla produksjonsvolumet omsett i den italienske marknaden. I eksterne marknadar utanfor Italia var tilførselen av dei to ostane samla på knappe tonn, der tonn er til andre EUland (intra EU-handel) og tonn til tredjeland utanfor EU 63. Det vil seie at 77 prosent av osten vert omsett i den italienske marknaden. 59 Parmigiano-Reggiano er også inne i den norske merkeordninga Beskytta Betegnelsar: 60 Produksjonsvolumet til Grana Padano er tonn. Internettadresse, : 61 A. Andgard og T. Tufte (2010): Beskyttede betegnelser som landbrukspolitisk virkemiddel Rammevilkår for merkeordningen i Norge og EU. Rapport , Landbrukets Utredningskontor. 62 Produksjonsvolumet er det same i dag, men talet på kyr er redusert til I Noreg er også talet på mjølkekyr gått ned; per 1. januar 2012 er det mjølkekyr i Noreg i følgje SSB. 63 Internettadresse ( ): CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 47

54 48 Rapport

55 Litteratur Ernst & Young. (2013). Analysis on future developments in the milk sector (Final report No. AGRI-2012-C4-04, Prepared for the European Commission - DG Agriculture and Rural Development). European Commission (2012). Agricultural Trade in 2011: the EU and the world, MAP May Directorate-General for Agriculture and Rural Development. European Commission (2013). Agricultural Trade in 2012A good story to tell in a difficult year, MAP Directorate-General for Agriculture and Rural Development. European Commission (2011). Global and EU agricultural exports rebound, MAP No May Directorate-General for Agriculture and Rural Development. European Commission (2010). The CAP towards 2020: Meeting the food, natural resources and territorial challenges of the future, Brussels, 18 November 2010 COM(2010) 672- final. FOODDRINK EUROPE (2011). Data & trends of the European food and drink industry, Brussels FOODDRINK EUROPE (2012). Europe s Food and Drink Industry - A leading pillar of the European economy, Brussels Hageberg, E. (2014). Alpejordbruket Høy produksjon med småskalastruktur (Rapport No ). Oslo: AgriAnalyse. Hansen, K. N. (red.). (2006): Utviklingen i landbruksvarehandelen mellom Norge og EU Norsk Landbrukssamvirke, Oslo. International Farm Comparison Network. (2013). Dairy Report 2013, For a better understanding of milk production world-wide. International Farm Comparison Network (2012). Dairy Report 2012, For a better understanding of milk production world-wide. International Farm Comparison Network. (2009). Dairy Report 2009, For a better understanding of milk production world-wide. NOU 2012:2 (2012). Utenfor og innenfor - Noreges avtaler med EU. Norges offentlige utredninger. Departementenes servicesenter. Oslo Prop. 62 S ( ): Samtykke til inngåelse av avtale med Den europeiske union (EU) om utvidet handel med landbruksvarer. Stortinget (ukjent): Avtale om det europeiske økonomiske samarbeidsområdet, uoffisiell kortversjon i norsk omsetjing frå Stortinget. St.prp. nr. 71 ( ): Om samtykke til inngåelse av avtale med Det europeiske fellesskap (EF) om utvidet handel med landbruksvarer etter EØS-avtalens artikkel 19 Tufte, T. (2010). Mjølk i EU. Mjølkekvotar og mjølkekrise. (Rapport No ). Oslo: Landbrukets utredningskontor. CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 49

56 Tufte, T. (2011). Tollvernet forvitrar. Norsk landbruksvarehandel i lys av EØS og tredjeland (Rapport No ). Oslo: Landbrukets utredningskontor. Tufte, T. (2012). Stagnasjon i produksjonen importvolum i vekst (Rapport No ). Oslo: AgriAnalyse. Utenriksdepartementet ( ): Særskilt vedlegg nr. 1 til St.prp. nr. 65 ( ) Norges bindingslister varer og tjenester 50 Rapport

57 Vedlegg Figur. Andelar til mat- og drikkeindustrien i EU av den samla industrien i EU Skjermutklipp tatt: :51 CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern 51

58 Figur. EUs eksport av meieriprodukt berekna i mjølkeekvivalentar av totalproduksjonen Skjermutklipp tatt: :24 52 Rapport