Tekstgrammatikk. Norsk, engelsk, tysk, fransk, spansk. Volda vidaregåande skule 2009

Transkript

1 Tekstgrammatikk Norsk, engelsk, tysk, fransk, spansk Volda vidaregåande skule 2009 Oddrun Torvik, Ragnhild Oterholm, Edelgard Budde, Liss Hege Mørch, Aase Norunn Digernes Elevnamn:...

2

3 Innhaldsliste 1 KVA ER TEKSTGRAMMATIKK? SAMANHENG I TEKST Kjend og ny informasjon (tema - rema) Referentkopling (emneord i teksten) Samanheng mellom setningar (setningskopling) Ulike måtar å kople setningar på Korleis kan du bruke kunnskapen om kohesjon i arbeid med engelsk og framandspråk? OPPSUMMERING AV SAMANHENG I TEKST Referentkjeder (temaord i teksten) Samanheng mellom setningar (setningskopling) HEILE TEKSTEN, SJANGERSKJEMA OG INNHALD ARTIKKELSKRIVING OG RETORIKK Hovudtrekk Oppbygging TEKSTGRAMMATIKK, LESING OG STUDIETEKNIKK Førelesing Nærlesing Repetisjon TEKSTSAMANBINDARAR I NORSK TEKSTSAMANBINDARAR I ENGELSK Lexical chains/cohesion TEKSTSAMANBINDARAR I TYSK Wie schreibe ich einen fliessenden und zusammenhängenden Text? Referentkjeder i tysk TEKSTSAMANBINDARAR I FRANSK Kohesjon: referentkjeder og kjedesamvirke i ein fransk tekst TEKSTSAMANBINDARAR I SPANSK Kohesjon: referentkjeder og kjedesamvirke i ein spansk tekst LITTERATURLISTE SITERTE VERK Vedlegg: Kurs i oppgåveskriving... 73

4 KVA ER TEKSTGRAMMATIKK? 4

5 KVA ER TEKSTGRAMMATIKK? 5 FØREORD Dette tekstgrammatikkurset er eit dugnadsarbeid som er gjort ved Volda vidaregåande skule. Vi ser at læreplanane i både norsk, engelsk og framandspråk nemner tekstgrammatikk spesielt, og vi ynskte å lage noko som kunne vere handterleg i alle språkfaga. Difor er dette også eit tverrfagleg opplegg til liks med det tverrspråklege grammatikkurset som var ferdig i Kurset har både ein teoridel og meir praktisk informasjon. Den første teoridelen er meint for teoriinteresserte elevar og lærarar. For andre kan ei kort innføring og den praktiske delen vere nok. Kurset må vere rimeleg avgrensa, difor har vi konsentrert oss om artikkelsjangeren eller såkalla resonnerande oppgåver. Midt i heftet finn de eit «artikkelkurs». I den praktiske delen har norsk, engelsk, tysk, fransk og spansk fått kvar sin del med tekstsamanbindarar. Her er det viktig å nemne at eit ord eller uttrykk ikkje alltid har ei fast tyding som tekstbindar, ein må sjå på konteksten. Elevar og lærarar vil sikkert heile tida finne fleire tekstbindarar enn vi har gjort. Difor har vi laga ei spalte slik at du kan føre opp dine eigne. Då blir dette meir som eit arbeidshefte. Referentkjeder (tematiske ord) har fått ein nokså stor plass i kurset. Dette gjer vi av fleire grunnar. Å bruke referentkjedene i ein tekst i engelsk og framandspråk vil utvide ordforrådet ditt, og du vil lære nye ord i tematiske samanhengar. Slik blir det lettare å hugse nye ord. Å vere observant på referentkjedene har også nytte i alle fag. Difor har vi lagt inn eit lite avsnitt om korleis du kan bruke kunnskap om tekstgrammatikk til å lese kva som helst fag. Retorikk har fått nokså mykje plass i læreplanen i norsk. Difor har vi også eit avsnitt der du ser samanhengen mellom retorisk teori og artikkelskriving. Lykke til! Manuskriptet er redigert av Ragnar Didrik Osdal, og Inge Kvamme har koordinert arbeidet. Som vedlegg finn du eit oppgåveskrivekurs. Dette er laga av Trygve Løvset, Tjalve Sørheim, Jørund Fet, Stig Helset og Ragnar Didrik Osdal. Volda vidaregåande skule, september 2009 Oddrun Torvik

6 6 KVA ER TEKSTGRAMMATIKK?

7 KVA ER TEKSTGRAMMATIKK? 7 Del 1: Teoridel Oddrun Torvik 1 KVA ER TEKSTGRAMMATIKK? Når du les ein tekst, har du visse forventningar til korleis den skal vere. Dette gjeld ikkje berre ordval, bøyingar og rettskriving, men også korleis teksten heng saman. Du forventar at ein tekst skal konsentrere seg om eit emne og ha ein indre samanheng. Dersom dette manglar, vil du vurdere teksten som dårleg. Vi kan og seie at teksten ikkje kommuniserer godt. Mange elevar får dårleg karakter på tekstane sine nettopp fordi ein slik samanheng er ufullstendig. Når vi snakkar om samanheng i tekst, arbeider vi på to nivå. For det første må ei ny setning henge i hop med den som står føre. For det andre ventar vi at teksten skal utvikle seg gjennom avsnitt og ha ein viss sjangerstruktur. Dette tekstgrammatikkurset skal handle nettopp om dette. Når du les ein tekst, veit du oftast nokså fort kva sjanger det handlar om. Du ser lett skilnad på eit moderne dikt og ein avisartikkel, og dersom teksten begynner med det var ein gong, mistenker du fort at det må vere eit eventyr. Grunnen til dette er at du er ein nokså trena tekstlesar, difor har du ulike sjangerskjema i hovudet. Ulike sjangrar krev ulike skrivestrategiar og ulike lesestrategiar. Dette kurset skal ikkje handle om mange sjangrar. Vi konsentrerer oss om resonnerande sjangrar, det som i klasserommet ofte blir kalla artiklar. Det er desse sjangrane som er mest brukt i skulen i dei fleste fag. Som elev veit du at resonnerande sjangrar blir signalisert gjennom visse kommandoord i oppgåva du skal skrive. Du møter t.d. instruksar som drøft, kommenter, vurder, diskuter, gjer greie for eller skriv ein artikkel. Dette innleiingskapittelet i tekstgrammatikk er todelt. Først ser vi på korleis teksten utviklar seg frå setning til setning. Deretter arbeider vi med tekstens avsnittsnivå og sjangerskjema.

8 8 KVA ER TEKSTGRAMMATIKK?

9 SAMANHENG I TEKST 9 2 SAMANHENG I TEKST 2.1 Kjend og ny informasjon (tema - rema) Vi forventar at ei setning skal vere bygd opp på ein bestemt måte. Kjend informasjon kjem oftast tidleg i setninga, og ny informasjon kjem etterpå. I den neste setninga utviklar vi vidare eitt av dei temaa som første setning introduserte. Sjå på denne enkle setninga: I går var Ola i Ålesund heile dagen. Med denne setninga som utgangspunkt kan teksten utvikle seg vidare på ulike måtar. Det spørst kva vi vil tematisere, altså kva teksten skal handle om vidare. I går var Ola i Ålesund heile dagen. Kjend informasjon (tema) Ny informasjon (rema) Kva blir tematisert i den nye setninga? Då begynte nemleg teaterfestivalen. tidspunkt Han var der for å spele fotball. person Byen er den største i Møre og Romsdal og har mange kulturtilbod. stad 2.2 Referentkopling (emneord i teksten) Les desse tekstane om Albert Åberg. Tekst 1 Tekst 2 Her er Albert Åberg. Han er ensom. Han har nettopp flyttet til et nytt sted og kjenner ikke barna der. Han leker ikke med noen. Han tør ikke. Det er ensomt. Her er Albert Åberg, 4 år. Av og til er han vrang, og av og til er han snill. I kveld er han lei seg, han vil ikke sove. Nede på gaten er lyktene tent, og klokken på kjøkkenet er snart ni. Men Albert vil ikke sove likevel. Snille pappa, les et eventyr! ber han. Den sentrale referenten her er guten Albert Åberg. Tekstar har oftast bruk for variasjon, og for å sleppe å gjenta namnet hans mange gongar, blir det brukt eit pronomen han i begge tekstane. Denne type referentkopling blir kalla proord. Det tyder at eit ledd blir erstatta av eit pronomen. I tekst 1 startar siste setning med pronomenet det. Her viser ikkje det til eit einskild ledd, men derimot til eit større sakskompleks/ei eller fleire setningar. Dette kallar vi blanda kopling. Vi kan også skape samanheng gjennom oppattaking. Det er det som er gjort i tekst 1.

10 10 SAMANHENG I TEKST I tekst 2 er det stor variasjon i forfeltet. Her er samanhengen gjort tydeleg gjennom slutningar. Første setning: Her er Albert Åberg, 4 år dannar eit utgangspunkt slik at vi kan bruke den kunnskapen vi har om verda til å få samanheng i teksten. I ein episk tekst vil vi automatisk godta ei tidsline ( av og til, i kveld, klokken er snart ni ). Vi veit at ein gut på 4 år treng søvn og at han må bu ein plass ( nede på gaten ). Vi aksepterer utan vidare at han har ein pappa ( snille pappa ). Vi greier altså å assosiere desse omgrepa inn i ein felles innhaldssamanheng, også kalla semantisk samanheng. Det er erfaringane våre i ein bestemt kulturkrins som gjer at vi har denne kunnskapen. Desse erfaringane er lagra i bestemte skjema, og eit slikt skjema brukar vi til å få samanheng i teksten. I faglitteraturen blir slike slutningar ofte kalla inferenskopling. Vi skal bruke korte avisutdrag for å demonstrere andre typar referentkoplingar. I Sunnmørsposten 23. juni 2008 les vi: Jens Petter Ekornes var en stor personlighet. Det føles som at en bautastein nå er borte. Her er det omgrepa Jens Petter Ekornes, stor personlighet og bautastein, som lagar referentkopling. Vi oppfattar dette som bortimot synonyme omgrep. (Vi må alltid ha i tankane at omgrep sjeldan er heilt synonyme.) Dei hadde høyrt andre få storfisk i Lovatnet, men sjølv hadde dei berre fått mindre fiskar. Laurdag blei det storfangst for ekteparet frå Stranda. (Sunnmørsposten 23. juni 2008) I dette vesle utdraget får vi demonstrert to typar referentkopling. Omgrepa storfisk og mindre fiskar er ei samanlikning og ein kontrast. Å tenke i motsetningar og samanlikningar er ein vanleg måte å assosiere på. Det er også ein innhaldsmessig samanheng mellom storfisk og mindre fiskar i den første ytringa og omgrepet fangst i den andre. Omgrep er ordna i visse hierarki, vi kan snakke om underomgrep og overomgrep. Fisk er eit underomgrep til fangst på same måte som kvitveis er eit underomgrep til blomster. Oppattaking i bunden form er også ein vanleg tekstsamanbindar. En rett molo, beplantet med gress og noen få trær finnes ikke på kommunens kart. Moloen går ut mellom rekken av naust. (Sunnmørsposten 24. juni 2008) Her er det molo moloen som dannar referentkjede. I same avisteksten finn vi dette sitatet: Det er blant anna sett ei generell grense for størrelse på naust på 50 kvadratmeter, med maksimal mønehøgde på 5 meter mot sjøen. Mønehøgde er her ein del av naust. Desse to orda dannar samanheng i teksten, og vi kallar dette for spesifisering. Same ordtyding i ulike ordklasser er også ofte brukt for å lage ei referentkjede. Døme: Huset er reint, og renslighet er en dyd. Så langt har vi nemnt desse reglane for tekstsamanbinding (referentkopling): same ordtyding, men ulik ordklasse spesifisering oppattaking i bunden form samanlikning og kontrast synonyme omgrep

11 SAMANHENG I TEKST 11 inferenskopling oppattaking proord blanda kopling 2.3 Samanheng mellom setningar (setningskopling) Det er ikkje berre referentkjedene som gir samanheng i ein tekst. Eit anna system er korleis vi koplar setningar til kvarandre. Ein slik samanheng kan vi uttrykke på ulike måtar. La oss gå tilbake til teksten om Albert Åberg: Her er Albert Åberg. Han er ensom. Han har nettopp flyttet til et nytt sted og kjenner ikke barna der. Han leker ikke med noen. Han tør ikke. I denne teksten blir det ikkje brukt eksplisitte setningsforbindarar. Likevel er teksten koherent (samanhengande). Vi les teksten og forstår kvifor Albert Åberg er einsam. Vi kan gi eit referat av teksten som er slik: Albert Åberg er einsam fordi han har flytta til ein ny stad, og han kjenner ingen der og leikar ikkje med nokon. Her har vi lagt inn tre setningskoplingar (markørar): fordi og to gonger og. I originalteksten er samanhengen uttrykt gjennom setningssamband, dvs. at setningane er bundne saman utan markør. I vårt referat av teksten er samanhengen uttrykt gjennom setningskopling, dvs. med eksplisitt markør. Dei fleste setningsforbindarar er konjunksjonar, subjunksjonar og adverb. Ein slik setningsforbindar må støtte seg på eit ledd som har stått tidlegare eller som kjem etterpå. Vi kan altså ikkje seie at ein bestemt setningsforbindar har ein bestemt funksjon. Vi må sjå på samanhengen for å kunne tolke. Derimot kan vi gruppere ulike typar setningskopling.

12 12 SAMANHENG I TEKST 2.4 Ulike måtar å kople setningar på a) Additiv kopling = å legge fakta til fakta Her plussar vi på med ny informasjon. Sjå på dette tekstdømet: Året var 1985, og Marilyn Mazur var på Moldejazz på jobb med New Jungle Orchestra. Også Miles Davis var i Molde for å holde konsert i Idrettens hus. (Sunnmørsposten 14. juli 2008) Den vanlegaste markøren for additiv kopling er og, men denne konjunksjonen er ikkje reservert for denne koplingstypen. Andre vanlege markørar er også, vidare, til og med, dessutan, til dømes, forresten. b) Adversativ kopling = å uttrykke motsetjingar Her er det snakk om ein kontrast. Den vanlegaste markøren her er men. Vi kan også uttrykke eit motsetnadsforhold med markørar som tvert imot, derimot, trass i. Sjå på dette tekstdømet Eg prøvar å kjenna meg trygg her, men det er vanskeleg. (...) Eg må byrja på nytt her, men eg saknar landet mitt, mannen min og sonen min, seier Soudabeh Alishahi. (Dag og Tid nr. 6, 2001) c) Alternativ kopling = å uttrykke alternativ Her blir to eller fleire alternativ stilte opp mot kvarandre. Den vanlegaste markøren er eller. Tekstdøme: Enten må elevane halde desse bøkene sjølve, eller så må skulen kjøpe dei for så å låne dei ut igjen. (Sunnmørsposten 24. juli 2008) d) Temporalkopling = organisere teksten etter tid Her er setningane sett saman ut frå ei tidsrekkefølgje. Ein vanleg måte å ordne ein tekst i tid på er jo tempus, altså tidene av verbet. Men det finst også andre markørar som kan vise oss at noko skjer samtidig, eller om det høyrer fortida eller framtida til. Episke tekstar er særleg avhengig av temporalkoplingar, men ofte har vi bruk for det også i resonnerande tekstar. Vanlege markørar her er først, etterpå, deretter, når, så. Tekstdøme: Nini Stoltenberg er en tapper kriger. Først tukter hun sin egen heroindjevel, hvilket bare de færreste makter. Så gir hun seg til å mene ting man ikke må mene noe om i norsk narkotikapolitikk. (Ambjørnsen 2005) e) Kausalkopling = å markere årsak og verknad Kausalkopling tyder at vi har med årsak og verknad å gjere. Hit hører også formål, vilkår og følgje. Mange markørar kan brukast her. Døme: difor, dersom, viss, fordi, for, så, slik at, då. Det er også vanleg å bruke substantiviske uttrykk for å markere kausale samanhengar. Døme: på grunn av, som eit resultat av, konsekvensane av, følgja av, resultere i. Til kausale koplingar reknar vi også vedgåingssetningar. Dei blir ofte innleidde med markørar som trass i, sjølv om, likevel. I både romanar og noveller er det oftast menneske som står i sentrum for skildringa. Derfor blir personskildringa eit viktig emne for analysen.

13 SAMANHENG I TEKST 13 f) Ikonisk kopling = å lage ein samanheng gjennom oppattaking Dersom vi endå ein gong går tilbake til teksten om Albert Åberg, ser vi eit mønster: Her er Albert Åberg. Han er ensom. Han har nettopp flyttet til et nytt sted og kjenner ikke barna der. Han leker ikke med noen. Han tør ikke. Her begynner fire av setningane med han. Dette dannar eit mønster som heilt sikkert gjer det spennande for barnet som blir lese for. Men kva type kopling er det? Under avsnittet for referentkoplingar nemnde vi at dette er oppattaking av ein referent. Vi har også i innleiinga til avsnittet om setningskopling sagt at dette er setningssamband fordi det ikkje er eksplisitte markørar som koplar setningane. Begge påstandane er nok rette, men vi kan også kalle dette for ikonisk kopling. Typisk for denne koplingstypen er at det blir danna eit mønster med ei viss forventning til det som skal kome. Etter ei stund blir mønsteret brote, og det gir også ein effekt. Ikoniske koplingar er mest vanlege i skjønnlitterære tekstar. Til slutt i dette avsnittet vil vi analysere koplingsmekanismane i eit tekstutdrag. Vi gjer merksam på at i slike analysar vil det alltid vere eit element av tolking. Det tyder at nokre koplingar kan tolkast på ulike måtar. Her ser vi på referentkjeda for omgrepet undersøking pluss setningssamband og setningskoplingar. Referentkjeda er markert med kursiv, setningskoplingane med feite typar. Tekst Prosjektet Ung i Møre og Romsdal har nyleg gjennomført ei undersøking blant ungdom i Møre og Romsdal i samarbeid med Møreforsking i Volda. Undersøkinga er gjort blant elevar i andre og tredje trinn i vidaregåande skule. Og ein viktig konklusjon i denne undersøkinga er at kommunar som har etablert ungdomsråd vil ha større sjanse for å få ungdomane sine attende til kommunen etter at dei er ferdige med utdanninga. Kohesjonsmekanismar Referentkjeda er svært enkel. Vi har berre med oppattaking av referenten å gjere i bunden form. Etter første punktum kjem eit setningssamband utan markør, vi forstår dette som additiv kohesjon. Og representerer ei additiv setningskopling, og etter at er ei temporalkopling. (Åndalsnes Avis 2008)

14 14 SAMANHENG I TEKST 2.5 Korleis kan du bruke kunnskapen om kohesjon i arbeid med engelsk og framandspråk? Den kunnskapen du har fått om samanheng i tekst, viser deg at du kan arbeide strategisk med å forbetre tekstarbeidet ditt når du arbeider med framandspråk og engelsk. Når det gjeld setningskoplingar, er det lurt å lære seg mange ord og uttrykk som dekker dei ulike koplingstypane. Ofte er dette seiemåtar som er vanskelege å berre slå opp i ordboka. Du vil få hjelp til dette i seinare kapittel i dette kurset. Du skal sjå at gammaldags pugging blir heilt moderne i dette lyset! Det gjeld å opparbeide eit visst repertoar slik at du kan få god samanheng i teksten samtidig som du har fin variasjon i uttrykksmåten. Dersom du går tilbake til referentkoplingane, ser du at her ligg det også strategiar til å gjere seg nytte av. Når det gjeld å bruke proformer, er det ulike reglar i ulike språk. Desse reglane må du kunne for å få dette til. Dessutan viser reglane for referentkjedene at det er lurt å lære seg gloser i tematiske samanhengar. Inferenskopling er umogleg å få til dersom du ikkje har nærliggande omgrep på lager. Det same gjeld spesifisering, synonyme koplingar og utnyttinga av at same grunnord finst i ulike ordklasser.

15 OPPSUMMERING AV SAMANHENG I TEKST 15 3 OPPSUMMERING AV SAMANHENG I TEKST 3.1 Referentkjeder (temaord i teksten) Teksten nedanfor handlar om artikkelsjangeren. Vi skal følgje tre referentkjeder eller tre lenker med emneord. Vi er interesserte i sjølve sjangeren artikkel, kvar desse tekstane blir publisert og kven som les. Det finst mange artikkeltypar. Artikkelen er derfor ein sjanger med fleire undersjangrar. Vi kan setje eit hovudskilje mellom fagartikkelen og den journalistiske artikkelen. Fagartikkelen finn vi ofte i fagtidsskrift. Vi har tidsskrift for mange interesseområde, til dømes musikk, segling og hestesport, og i desse tidsskrifta finn vi fagartiklar om emna. Yrkesgrupper har sine eigne tidsskrift. Det finst tidsskrift for arkitektar, legar og lærarar osv. Dessutan har vi vitskaplege tidsskrift med fagartiklar i det aktuelle faget, til dømes biologi, medisin og språkvitskap. Ein fagartikkel kan altså vere skriven for spesialistar på eit område eller for kven som helst som les utan nokon forkunnskap. (Halvorsen 1991) Referentkjedene i dette utdraget: Emneord for artikkelsjangeren artikkeltypar Kvar desse tekstane blir publisert Kven som les fagtidsskrift yrkesgrupper artikkelen sjanger undersjangrar fagartikkelen den journalistiske artikkelen fagartikkelen fagartiklar ein fagartikkel tidsskrift for mange interesseområde desse tidsskrifta eigne tidsskrift tidsskrift vitskaplege tidsskrift arkitektar, legar og lærarar for spesialistar for kven som helst som les utan nokon forkunnskap Dersom du blir observant på referentkjedene i ein tekst, vil du nok lære mange nye ord, både i norsk, engelsk og framandspråk. Dette er viktig i alle fag. Når du skal lære noko nytt, er det viktig å samle orda i emnekjeder slik vi ser i tabellen ovanfor.

16 16 OPPSUMMERING AV SAMANHENG I TEKST 3.2 Samanheng mellom setningar (setningskopling) Ulike typar setningskopling a) Additiv kopling = å legge fakta til fakta. b) Adversativ kopling = å uttrykke motsetningar c) Alternativ kopling = å uttrykke alternativ d) Temporalkopling = organisere teksten etter tid e) Kausalkopling = å markere årsak og verknad f) Ikonisk kopling = å lage ein samanheng gjennom oppattaking Døme Også Miles Davis var i Molde for å holde konsert i Idrettens hus. (Sunnmørsposten 14. juli 2008) Eg må byrja på nytt her, men eg saknar landet mitt, mannen min og sonen min, seier Soudabeh Alishahi. (Dag og Tid nr 6, 2001) Enten må elevane halde desse bøkene sjølve, eller så må skulen kjøpe dei for så å låne dei ut igjen. (Sunnmørsposten 24. juli 2008) Nini Stoltenberg er en tapper kriger. Først tukter hun sin egen heroindjevel, hvilket bare de færreste makter. Så gir hun seg til å mene ting man ikke må mene noe om i norsk narkotikapolitikk. ( Ingvar Ambjørnsen: Den gamle revejakta, 2005) I både romanar og noveller er det oftast menneske som står i sentrum for skildringa. Derfor blir personskildringa eit viktig emne for analysen. Han er ensom. Han har nettopp flyttet til et nytt sted og kjenner ikke barna der. Han leker ikke med noen. Han tør ikke.

17 HEILE TEKSTEN, SJANGERSKJEMA OG INNHALD 17 4 HEILE TEKSTEN, SJANGERSKJEMA OG INNHALD I kapittel 1 har vi konsentrert oss om korleis teksten vandrar frå setning til setning. Dette kallar vi eit lokalt nivå. Det er jo sjølvsagt at ein tekst også må henge saman på eit overordna nivå. Dette kallar vi makronivå. Dessutan er det slik at kulturar har utvikla ulike former for tekst. Det er dette som blir kalla sjangerskjema. Du er til dømes ikkje i tvil om du les ei brukstilvising eller ei novelle. Å ha kunnskap om dette overordna nivået er nødvendig for å kunne skrive gode tekstar. Vi skal også i det vidare arbeidet konsentrere oss om såkalla resonnerande tekstar. Når du skal planlegge og skrive ein heil resonnerande tekst, er det tre hovudnivå du må ha i tankane: kommunikasjonssituasjonen, sjangerskjemaet og innhaldet. Her er eit skjematisk oppsett: 1 Kven er mottakar av teksten? 2 Kva formål har teksten? Krev oppgåva ein bestemt sjanger? 3 Korleis er oppgåva? Kva kunnskapar krev oppgåva? Kommunikasjonssituasjon Sjangerskjema Innhald Når vi skriv på skulen, er det ofte to mottakarar, lærar/sensor og gjerne ein mottakar som er lagt inn i oppgåveteksten. Her må du planlegge og vise at du har mottakarmedvit. Skal teksten greie ut, kommentere, vurdere, drøfte. Set deg inn i kva desse instruksorda tyder og ta dei på alvor. Bestem deg for kva du vil med teksten, det lettar planlegginga. Analyser oppgåveteksten. Ver sikker på at du har fått med deg alle delane i oppgåva. Ingen kan skrive ein resonnerande tekst utan kunnskap. Mange elevar undervurderer dette kravet. Du må skaffe deg kunnskap. Dette krev også at du har eit seriøst forhold til kjelder og kjeldevurdering. Her viser vi til oppgåvekurset som er utarbeidd ved Volda vidaregåande skule (sjå vedlegg).

18 18 HEILE TEKSTEN, SJANGERSKJEMA OG INNHALD Kommunikasjonssituasjon Sjangerskjema Innhald 4 Overskrift Overskrifta skal fange lesarens merksemd og gi lyst til å lese vidare. 5 Ingress I avisartiklar skal ingressen saman med overskrifta gi så mykje informasjon til lesaren at ho veit om ho har interesse av å lese heile artikkelen. I mange skriveoppgåver blir du beden om å lage overskrift sjølv. Du må ikkje undervurdere dette arbeidet. Overskrift er ein nødvendig del av skriftlege tekstar. Ingress blir berre unntaksvis brukt i skuleskriving, men er ein sjølvsagt del av ein avisartikkel. Ingressen blir oftast markert med eigne bokstavtypar, t.d. feit skrift. Overskrifta er også viktig for innhaldssida i teksten. Ho styrer lesarens forventningar og gir signal om kva som er vesentleg. Overskrifta er ofte eit superkort samandrag. Hugs at overskrifta eigentleg ikkje er ein del av teksten. Sjølv om det er eit nært innhaldsmessig samband, må teksten begynne heilt på nytt som om overskrifta ikkje eksisterte. Du kan t.d. ikkje starte teksten med eit proord som referer til overskrifta. Dersom du skriv ein tekst der det er naturleg å bruke ingress, må du tenke på at den er eit kort samandrag av det sentrale i teksten. Ingress er ikkje det same som innleiing.

19 HEILE TEKSTEN, SJANGERSKJEMA OG INNHALD 19 Kommunikasjonssituasjon Sjangerskjema Innhald 6 Innleiing I ein kommunikasjonssamanheng er det viktig at innleiinga vekkjer lesarens interesse. Ei dårleg innleiing vil svekke interessa for resten av teksten. Her er det vanleg å presentere viktige referansepunkt i teksten. Dette skal gi ei ramme av bakgrunnsinformasjon å orientere seg ut ifrå. Korleis skal ein resonnerande tekst innleiast? Tips: 1. Du kan starte artikkelen din med å setje emnet/problem - stillinga i ein historisk samanheng. 2. Du kan samanlikne. Start med å sjå samanhengar eller kontrastar som er aktuelle for emnet ditt. 3. Du kan starte artikkelen med ei dagsaktuell hending som er relevant for emnet ditt. 4. Mange artiklar startar med definisjonar og forklaringar av ulike slag som er viktige for å forstå emnet. 5. Du kan også starte med retoriske spørsmål. 6. Du kan også starte med ei kort og relevant forteljing eller ei scene. Denne skal då føre lesaren rett inn i emnet.

20 20 HEILE TEKSTEN, SJANGERSKJEMA OG INNHALD 7 Avsnitta i teksten Kommunikasjonssituasjon Sjangerskjema Innhald Internett, tekst-tv og aviser brukar ofte korte avsnitt, ofte er det linjeskift etter kvart punktum. Grunnen er at desse tekstane ikkje blir lesne i samanheng. Det skal vere luft i teksten slik at auget vårt kan skanne fort gjennom. I samanhengande, resonnerande tekstar blir dette kalla for hybride avsnitt (falske avsnitt) og er absolutt ikkje eit ideal. Der er idealet at ein samanhengande tanke/eit moment skal ha eit eige avsnitt. Vi kan ikkje setje opp eit ideal for lengd på avsnitt, men dersom du har svært mange avsnitt på ei side, bør du bli mistenksam. Enten er avsnittsbruken din uhensiktsmessig, eller så er tankane dine for korte. Ein tekst er delt inn i avsnitt. Avsnitta viser korleis eit innhald er strukturert og er til hjelp for lesaren når ho skal orientere seg i teksten. Avsnitt er det største skiljeteiknet i teksten og viser lesaren kva som heng saman og når eit nytt moment begynner. Eit ekte avsnitt har dobbelt linjeskift når du skriv på data, innrykk på neste linje når du skriv for hand. Det er fleire måtar å bygge opp eit avsnitt på. Det vanlegaste er ei tredeling: 1. Temasetning eller emnesetning som viser kva dette avsnittet handlar om. 2. Ein midtdel som utdjupar temasetninga. 3. Ei avsluttande setning som oppsummerer avsnittet eller som bygger bru over til neste avsnitt. Dette skal vi seie meir om i ein sluttkommentar i dette kapitlet.

21 HEILE TEKSTEN, SJANGERSKJEMA OG INNHALD 21 Kommunikasjonssituasjon Sjangerskjema Innhald 8 Hovuddel Denne må komplisere/drøfte/diskutere problemstillinga di. Her må du ha så mange delar at du veit at du har svara på alle spørsmåla i oppgåva. Start med ei emnesetning. Fyll så på med utdjupingar og detaljar. Slutt avsnittet med ein delkonklusjon eller lag ei språkleg bru til neste avsnitt. Korleis kan du utdjupe det som står i emnesetninga? Tips: 1. Finn faktastoff frå pålitelege kjelder. Bruk dette for å underbygge påstandane dine. 1. Dersom du avsluttar kvart avsnitt med ein delkonklusjon, vil teksten din få ei slags bølgjeform. Kvart avsnitt har då emnesetning, utdjuping og konklusjon. 2. Ein anna struktur er at du bygger bru til neste avsnitt utan delkonklusjon. Her er då avslutninga viktig som konklusjon. 2. Forklar årsaker til at situasjonen er som den er. 3. Forklar verknadene av bestemte åtgjerder. 4. Finn relevante døme og set dei inn i samanhengen. 5. Sjå emnet ditt i ei tidslinje. Korleis var det før, korleis er det no, korleis vil det truleg bli i framtida? 9 Avslutning Avslutninga er eit viktig signal i kommunikasjonsprosessen som viser at du har tenkt ferdig. Ein artikkel utan tydeleg avrunding blir oppfatta som ikkje avslutta. I skulearbeid blir dette oppfatta negativt. Ver her klar over om teksten din har bølgjeform, eller om avsnitta høyrer saman i ei rekkje. 6. Samanlikn, t.d. før no, by utkant, ulike land, ulike regionar eller verdsdelar, ungdom eldre. Du finn sikkert fleire måtar å samanlikne på. 7. I argumentasjonen din må du hugse både argument for og imot. Motargument viser lesaren at du ser saka frå fleire sider. Dersom du har bølgjeform, har du jo så mange delkonklusjonar i teksten at du treng sannsynlegvis berre ei avrunding. Dersom du manglar delkonklusjonar, må du lage ei konkluderande avslutning.

22 22 HEILE TEKSTEN, SJANGERSKJEMA OG INNHALD 10 Språklege signal som er viktige i ein artikkel Kommunikasjonssituasjon Sjangerskjema Innhald Vis lesaren at du kan vere personleg, men sakleg. Dette er den beste kommunikasjonskontrakten i resonnerande tekstar. Sjangertypiske språktrekk: 1. Tematisk og språkleg samanheng i kvart avsnitt. Ver logisk. 2. Varier lengda på setningane. Pass på at du varierer starten på setningane. Alle setningane skal vere fullstendige. 3. Bruk eit ordforråd som passar emnet. Hugs fagterminologi. Då er det sjølvsagt viktig at du forstår denne terminologien! 4. Bruk tydelege setningsbindarar som viser kausalitet, plassering i tid og rom, opprekningar, kontrastar osv. 5. Ver obs på referentkjedene. Dei skal vere tydelege. Her tener du på å ha eit vidt ordforråd om emnet ditt. 6. Ver aldri skråsikker. Bruk språklege uttrykk som nyanserer innhaldet. Døme: sikkert, dessverre, visst, nok, muligens, kanskje. 7. Bruk referansar. (Sjå kurs om oppgåveskriving og kjeldebruk.)

23 ARTIKKELSKRIVING OG RETORIKK 23 5 ARTIKKELSKRIVING OG RETORIKK 5.1 Hovudtrekk Retorikk er læra om korleis du overtyder andre ved hjelp av språk. I skjemaet ovanfor har vi kolonnane: kommunikasjonssituasjon, sjangerskjema og innhald/makrostruktur. Det tyder: Du skal etablere ein kommunikasjonssituasjon som gjer at lesaren får tillit til teksten din, du kjenner sjangeren og veit korleis du skal argumentere samtidig som du sørgjer for å skaffe deg rikeleg med kunnskap om saka. Desse momenta kan relaterast nokså direkte til dei retoriske omgrepa etos, logos og patos. I skuleskriving kan vi sjå det slik: Etos inneber at du skal etablere eit tillitsforhold til mottakaren. Dette må vise igjen i teksten på fleire måtar. Du må ha tanke for mottakaren som er læraren din, sensor og kanskje i tillegg ei gruppe eller enkeltpersonar som er ein del av oppgåveteksten. Det kan t.d. vere at du skal skrive for eit ungdomsblad eller ei bestemt avis. Ein sentral del av denne tilliten er også at lesaren forstår at du har nok kunnskap om emnet. Ein kunnskapslaus artikkel vil aldri få tillit hos lesaren. Artikkelsjangeren er heller ikkje ein eksperimentell sjanger, så du må vise at du har peiling på sjangerskjema. Det sentrale vil alltid vere å argumentere og vise fakta om saka, samtidig som det er rom for å vere noko personleg og vise kreativitet. Greier du å skape etos på denne måten, har du etablert ein tillitskontrakt med lesaren. Logos tyder at du skal overtyde lesaren reint fornuftsmessig. Det tyder at du må tenke grundig gjennom den måten du skal argumentere på. Her må du vurdere mottakaren. Folk er forskjellige, vi har ulik bakgrunnskunnskap og ulike haldningar. Dersom du skal greie å overtyde ein person som er usamd med deg, er det viktig at du også trekker inn motargument. Du må så å seie kome mottakaren i forkjøpet og vise at du har tenkt på alt. Gode døme som utdjupar teorien er også viktig. Patos engasjerer kjenslene våre. Artikkelsjangeren legg vekt på sak og argumentasjon, men vi er heile menneske både når vi skriv og les, så vi må ikkje undervurdere dette punktet. I ein artikkel har du lov til å ta stilling til saka, og du kan appellere til mottakaren sine kjensler. Men her må du balansere rett. Du kan velje ord som vekkjer kjensler, og du kan bruke små forteljingar i argumentasjonen. Det er fort gjort å overdrive. Dersom patos får for stor plass i ein artikkel, vil det fort bli latterleg. 5.2 Oppbygging I tabellen ovanfor har vi prøvd å konkretisere skrivinga av ein artikkel gjennom sjangerkrav og krav til innhald. Desse delane finn vi også tydeleg att i retorisk teori. Inventio tyder å finne stoff. Vi har nemnt det fleire gonger før, men ein vanleg feil er at ein veit for lite om det ein skal skrive om. Først er det lurt å tenke gjennom kva du veit om emnet gjennom eigne erfaringar. Dette gir ofte nerve og patos til artikkelen. I tillegg må du finne stoff gjennom biblioteksøk og internettsøk. Ikkje gløym at mange saker også blir relevant behandla i aviser og andre medium. I dette arbeidet må du også bruke kunnskap om kjelder. Her viser vi igjen til oppgåveskrivekurset.