Dagmars herjingar. Blenda av nye ipad 16. Premiekryss. Konkurranse. Gjer bustaden klar for vinteren 11. Ny kvardag for straumkundane

Transkript

1 Konkurranse Premiekryss 14 Vinn ein ipad! 15 Blenda av nye ipad 16 NR 1. VÅRUTGåVE 2012 l 30. årgang l Livsstilsmagasin frå ditt nettselskap Dagmars herjingar Dagmar er på sitt verste og skaper ein feil ved nettet kvart sekund i tolv timar. På det meste var over utan straum i jula. Sjå side 04 Foto: Tussa Nettleiga blir redusert 03 Ny kvardag for straumkundane 06 Gode råd om straumsparing 11 Gjer bustaden klar for vinteren 11

2 aservice AS Hafslund Faktur ENERGI FORLAG AS Postboks 1182 Sentrum Ola Normann Hafslund gt EIDSVOLL 0247 OSLO NO-0107 OSLO Tlf: Faks: ISSN Ansvarleg redaktør Fredrik Kveen Tlf: Abonnement Bård Knutsen Tlf: Mobil: Produksjon Artko Grafisk Produksjon Tlf: Design Therese B. Hansen Hege Blix Bernhardsen Utgivar Energi Forlag AS Energi Forlag AS eigd av Europower AS, som igjen er eigd av NHST Media Group AS % kraftpris Nettleiga blir redusert med 340 kroner NVE har bestemt at nettselskapa får lågare inntekter i år enn i fjor. For ein familie som bruker kilowattimar årleg, blir nettleiga redusert med gjennomsnittleg 340 kroner. Det er likevel store skilnader mellom selskapa. Derfor kan nokre forbrukarar oppleve at nettleiga aukar. NVE har varsla at samla inntekts ramme for nettselskapa i 2012, eksklusive Statnett, er utrekna til 14,8 milliardar kroner. Det er 200 millionar kroner lågare enn i Nettleiga går ned fordi nett selskapa har lågare kostnader på grunn av redusert rentenivå og pårekna lågare kraftpris i NVEs regelverk gir lågare nettleige når kostnadene til nettselskapa går ned, sier vassdrags- og energidirektør Per Sanderud i ei pressemelding. Har auka. Samtidig har investeringane til nettselskapa og kostnadene deira til vedlikehald auka. Trass i at inntektsrammene er reduserte, trur ikkje Sanderud at kraftforsyninga blir mindre trygg i framtida: Reknskapstala viser at det blir investert meir i distribusjonsnettet enn nokon gong tidlegare. Vi meiner at nettselskapa også i åra fram over vil halde høg aktivitet for å gjere nettet meir robust og få ny fornybar kraft produksjon på nett. Viktige skilnader. Det er viktige skilnader på små og store selskap. NVEs oversikt viser at nettleiga for hushalda varierer frå om lag 10 øre per kilowattime til 60 øre per kilo wattime. Dei minste selskapa har høgast nettleige. Samanslåing av nettselskap har jamna ut nettleiga, meiner NVE. 34 % avgifter 7559> < % nettleie Inntektsramma til nettselskapa Straumnettet er eit naturleg monopol som blir drifta av nett selskapa. For at nett selskapet ikkje skal ta for høg nettleige, fastset NVE årlege inntektsrammer. Låg rente reduserer finans kostnadene til nettselskapa. Redusert kraftpris er med på å gi lågare kostnader knytt til overførings tap i nettet. Tek selskapet for høg leige eitt år, blir det pålagt å betale tilbake differansen mellom faktisk og tillaten inntekt dei neste åra. Selskap som har teke mindre enn det tillaten inntekt gir høve til, kan ta inn meir dei neste åra. Endringar i nettleiga påverkar ikkje avkastninga til nettselskapa. Kilde: NVE Tekst: Sigurd Nedrelid montasje: therese hansen Kjære lesar Vi har nettopp lagt bak oss ein relativt mild vinter prega av mykje ekstremvêr i store delar av landet. Stormen Dagmar var den kraftigaste etter nyttårsorkanen 1992, og sette straumforsyninga på alvorlege prøver menneske var råka av straumstans i jula. I denne utgåva av Vår Energi kan du lese meir om korleis ekstremvêr og flaum aukar presset på straum forsyninga som vi alle er avhengige av. I jusspalten på side 13 vil du finne informasjon om kva rettar du som straumkunde har når straumen blir lenge borte. Du vil også finne informasjon om kva grøne sertifikat og smarte målarar er, og kva dei får å seie for oss forbrukarar. Styresmaktene har i år redusert inntektsramma for nettselskapa, noko som i gjennomsnitt redu serer nettleiga med 340 kroner. Men det er store skilnader mellom selskapa, somme vil oppleve at nettleiga aukar. Sjekk gjerne med det lokale nettselskapet ditt for å finne ut korleis dette vil slå ut for deg. I tillegg gir vi som vanleg tips og råd om korleis du med enkle grep kan redusere straumrekninga, og vi fortel korleis du kan førebyggje bustadbrann. Vi i Vår Energi håper du opplever innhaldet som nyttig og tek gjerne imot ris og ros. Send gjerne ein epost til: varenergi@varenergi.no God lesing! Fredrik Kveen Ansvarleg redaktør Vår Energi har som formål å gi deg informasjon om kraftmarknaden og kva du kan gjere for å påverke straumrekninga. Magasinet inneheld blant anna råd og tips om straumsparing og branntryggleik, og vi håper at innhaldet kan gi betre forståing for korleis kraftmarknaden fungerer. 2

3 > Forbrukarfinansiert fornybar energi Politikarane forsynte seg med kaker, medan mijøaktivistane jubla då ordninga med grøne sertifikat vart sett i kraft ved årsskiftet. Det nye sertifikatmarknaden skal vere med og auke fornybar kraft med 26,4 TWh i Noreg og Sverige. Forbrukaren må betale noko meir for straumen, men er sikra meir fornybar og klimavennleg kraft. Straumkunden skal betale. Grøne sertifikat er ei forbrukarsubsidiert støtteordning for utbyg ging av fornybar energi, seier Ivar Vigdenes poli tisk rådgivar i Olje- og energidepartementet. I året vi er inne i, vil eit vanleg hushald oppleve 150 kroner i påslag, meiner informasjons sjef Aslak Øverås i Energi Norge. Auka produksjon gir lågare marknads pris på straumen. Dersom den nye krafta ikkje blir eksportert til utlandet, vil straumprisen bli lågare. Dagens utbyggstempo på kraft linjer og -kablar gir ikkje grunnlag for å tru at heile den auka produksjonen blir seld ut av landet. Nettoprisen er vanskeleg å spå. Positivt. Ivar Vigdenens peiker på at utbygging av fornybar kraft vil vere positivt for straumkundane. Dette er avgjerande for å oppnå sikker tilgang på kraft og ein meir lik og pårekneleg pris for folk i heile landet. Thomas Bartholdsen, fagdirektør Bustad i Forbrukarrådet, er positiv til ordninga, men set samtidig krav til bransje og politikarar. Kva er ordninga med grøne sertifikatar? Nye prosjekt som tek sikte på produksjon av fornybar straum, vil få tildelt eit tilleggsprodukt for sal: grøne sertifikat. Sertifikata blir lagt ut på ein fri norsk-svensk marknad. Etterspurnaden skal stimulerast ved å påleggje alle straumseljarar obligatorisk kjøp av sertifikata. Håpet er at den nye inntektskjelda vil stimulere kraft utbyggjarar til å satse på fornybare energiprosjekt. Dei første el sertifikata er no utferda, men det er nok kake igjen til alle. Dei forbrukarfinansierte ressursane må ikkje bli noko sluk inn i bransjen. Bartholdsen krev at den jamne straumkunde skal vite kva han betaler for, og legg til: Oppslutninga om ordninga er avhengig av at gode resultat blir kommuniserte til forbrukarane. Aslak Øverås er godt nøgd med informasjonen som er gitt til forbrukarane. Bransjen har gjort ein stor innsats for å forklare ordninga. Ei rundspørjing frå TNS Gallup viser at meir enn halvparten av straum kundane på landsbasis er kjende med ordninga. Kraftselskapa er pålagde å informere, og NVE har kjørt kampanjar retta mot forbrukarane. Tekst: sigurd nedrelid foto: morten fredheim solberg Fakta Felles norsk-svensk ordning for perioden ,2 TWh skal byggjast ut i Noreg. Straumkundane betaler for utbygginga. Ordninga sikrar likare og meir påreknelege prisar i heile landet. Vil medføre ein auke i nye vasskraftprosjekt og i vindkraft. Kan medføre eit løft for satsing på bioenergi, i første rekkje fjernvarme, i Noreg. 3

4 Stormens sentrum Dagmar er på sitt verste og skaper ein feil ved nettet kvart sekund i tolv timar. I Statnetts kontrollrom vaktar sindige menn og kvinner stormens herjingar. Natt til andre juledag. Det er stormflo fleire stader langs kysten, og fiskebåtar blir skylde på land. Gjennom natta vart omkring menneske råka av straumbrott. Dersom det ikkje var for Statnetts førebuingar og balanse ring av sentralnettet, og ekstra beredskap hos dei lokale energiselskapa, ville konsekvensane av Dagmar vore mykje større. 4 Julaftan 2011 vart det lagt planar på Statnetts regionsentralar i Alta, Oslo og på Sunndalsøra. Oppdraget var å balansere kraftforbruk og kraft forsyning, slik at forbrukarane ikkje ville miste straumen gjennom ei lang natt. Ekstra mann skap var sete i beredskap, og det var lagt planar for lokal forsyning, separat drift, fleire stader i landet. Vidare vart alle stader som kunne bli råka, bedne om å kjøre drifta med svakt energioverskott. Sterke krefter var i sving. På linja mellom Viklandet og Fræna vart ein såkalla loop, ein del av ei straummast, riven av. I staden for å fly av garde vart delen oppsiktsvekkande nok sveisa tilbake i masta anten på grunn av lyn eller spenning. Beredskapslaga er førstelinjeforsvaret for kraftforsyninga. Gjennom natta vart det sende ut arbeidslag for å utføre opprettingar. Men ein stad på linja mellom Aura og Vågåmo vart beredskapsteamet sjølve offer for stormen, då

5 m Press på forsynings tryggleiken Sentralnettet er motorvegane Kraftforsyninga og blir drifta av Statnett. Distribusjonsnettet fører straumen til huset ditt og blir drifta av lokale energiselskap. Distribusjonsnettet er særleg sårbart for trefall. Klimaendringar fører til meir ekstrem vêr og flaum i framtida. Næringa kjenner utfordringane og tek grep. Dagmars ødeleggingar, her ved Hjørundfjord stranda i Ørsta kommune. dei vart tvinga til å opphalde seg på ein stasjon langs linja om natta. Morgonen etter vart dei brøyta ut av eit anna arbeidslag. I Årdal såg natta ut til å bli kortare enn vanleg. Ein forsyningsfeil medførte at byen måtte forsynast frå lokale kraftverk. Den nye straum frekvensen vart høgare, og dei elektriske klokkene i byen begynte å tikke for raskt. tekst: sigurd nedrelid foto: bjørn berge, tussa Dagmar Stormen Dagmar var den kraftigaste sidan nyttårsorkanen i menneske var råka av straumstans mellom første og andre juledag kundar opplevde straumstans i meir enn 12 timar. Dei enorme øydeleggingane på distri busjonsnettet skapte dei vedvarande straumbrotta. Trefall var hovudårsaka til problema. Klimaendringane fører til meir ekstremvêr og flaum, og dermed auka press på forsynings tryggleiken. Selskapa arbeider for at distribusjonsog sentralnettet skal takle morgon dagens utfordringar. Ekstremvêr har vist at distribusjonsnettet er akilles hælen i forsyningstryggleiken. Seinast under stormen Dagmar var trefall over distribusjonsnettet vore årsaka til dei fleste straumstansane. I bransjen blir det arbeidt for å unngå trefall under ekstremvêr. Breiare kraftgater er blant dei viktigaste verkemidla. Fleire nettselskap satsar på meir rydding av tre langs linjene, blant anna gjennom nye avtalar med grunn eigarane. NVE opplyser at kilometer luft leidning er kabla og lagt i bakken dei siste ti åra. I tillegg er kilometer nytt kabla nett bygd ut. Av Noregs totale kilometer distribusjonsnett er kilometer framleis luftlinjer. Det er dyrt å leggje heile straumnettet ned i bakken. 5

6 Enklare å styre eige forbruk NVE meiner at med AMS kan den jamne straumkunden oppleve langt større fridom til å styre eige straumforbruk. Det er i utgangs punktet berre mangel på kreati vitet og satsinga til kvart enkelt nettselskap som set grenser for kva marknaden måtte finne på å tilby. I framtida kan du avtale at varme kablane skal koplast ut når straum prisen er høg. I periodar med høgt straumforbruk aukar prisen. Det er ikkje sikkert at familien må ha varmekablane påslått medan mid dagen blir servert og straumprisen er på det høgaste. Ein kan då avtale at nettselskapet eller kraftsel skapet skal slå av varmekablane i eit bestemt tidsrom eller avhengig av kor høg straumprisen er. Etter kvart kan det også bli mogleg å stengje med eit enkelt tastetrykk på mobilen. Det kan også bli mogleg å selje overskottskraft tilbake til mark naden. Straumkunden kan gå inn i ein volumbasert avtale med netteller kraftselskapet. Dersom hus haldet held seg under avtalt volum, kan det bli mogleg å tene pengar ved å selje tilbake differansen til marknaden. Straumkundens nye kvardag Innan 2017 skal alle ha installert smarte straummålarar. Til glede for forbrukaren, bransjen og miljøet, skal vi tru NVE. AMS er på full fart inn i norske hushald. Skal vi ta seksjonssjef i NVE Thor Erik Grammeltvedt på ordet, har norske hushald mykje å sjå fram til når han kallar innføringa av AMS eit paradigmeskifte. Automatisk innhenting. AMS er samansett av ein tradisjonell straummålar og eit datapro gram. Informasjon om straumforbruket ditt vil med jamne mellomrom bli send til kraftsel skapet. Du treng ikkje rapportere til selskapet. Automatiseringa gjer innhenting av målever diane raskare og meir presise. Du vil kunne følgje straumprisar og ditt eige forbruk kontinuerleg. Separat informasjondis play skal kunne koplast til målaren. Det er vidare sannsynleg at informajonen kan bli tilgjengeleg på eit sjølvvalt medium, til dømes telefonen eller datamaskinen din. Finansiering via nettleiga. NVE meiner at investeringa i AMS vil koste 5 milliardar kroner. Nettselskapa skal stå for gjennomføringa, og finansieringa skjer dermed gjennom nettleiga. Dette vil isolert sett medføre ei høgare straum rekning. Men NVE legg vekt på at ein vesentleg del av kostnadene ville ha oppstått likevel. Eksisterande målarar har avgrensa levetid og må byttast ut litt etter litt. Innføring av AMS vil gi omfattande nytte verknader for for hushald, nettselskap og kraft leverandørar, uttalar Thor Erik Grammeltvedt. NVE har ikke talfesta den totale nytteverk naden som ein kronesum. Investeringa inklu derer mange faktorar som er vanskelege å talfeste. Auka medvit. Tilgjengeleg, presis og konti nuerleg informasjon medfører at du kan sjå kva forbruk som pressar opp straumrekninga. Forsking tyder på at auka innsikt i eigne vanar gir lågare forbruk. Familiemedlemmer påverkar kvarandre til auka medvit, og granskingar har vist at hushald med tenåringar kjem særleg godt ut. Lågare forbruk totalt i ditt distrikt med fører lågare straumpris, og lågare forbruk i ditt hushald påverkar straumrekninga direkte. Auka informasjon om kraftflyten i nettet vil gi nettselskapa verdfull kunnskap. Selskapa vil lettare oppdage kvar forsyninga er sårbar, og få høve til å betre investeringane etter kapa sitetsbehov, lokalisering og timing. Effektivt vedlikehald gir tryggare forsyning og lågare straumrekning. Dei mest ulønnsame investeringane blir gjennomførte for at nettet skal tole forbruks toppane. Typisk er dette når hushalda skal lage middag samtidig. Med lågare forbruks toppar kan dei mest ulønnsame investeringane bli reduserte tilsvarande, til innsparing for nett selskap og dermed forbrukar. tekst: sigurd nedrelid illustrasjon: Hafslund/David Zadig Snart kan det bli slutt på ei slik målaravlesing. Smart straum AMS er ei forkorting or Avanserte Måle- og Styringssystem. Blir også kalla Smarte Målarar. AMS skal innførast i alle norske hushald innan Region MidtNorge skal vere pilotprosjekt for AMS og vil vere noko tidlegare ute. Tilsvaranda AMS-prosessar som i Noreg blir også gjennomførte i EU. 6

7 Småkraft i vekst Det kan med dagens prisnivå rent praktisk bygges ut mer enn 15 milliarder kilowattimer (TWh) småkraft i Norge. Grønne sertifikater vil sette ekstra fart i utbyggingen. De neste årene er det ventet at utbyggingen av småkraft vil skyte fart over store deler av landet. En viktig grunn er innføringen av en felles ordning med svenskene om grønne s ertifikater. Det nye sertifikatmarkedet skal bidra med 13,2 TWh ny kraft i Norge, og det er forventet at utbyggingen av småkraft vil stå for en god andel av dette. Men det kan være krevende å komme i gang med småkraftproduksjon. Det kreves blant annet konsesjon for å få lov til å produsere strøm, og NVEs konsesjonskø er lang og i noen tilfeller opp mot 6 7 år. NVE-sjef Per Sanderud har nylig sagt at han er enig i at dette er for lang tid, og har lovet å ta fatt i utfordringene. Samtidig har småkraftfolket greid å etablere sin egen kø, en sertifikatkø. Dette skyldes at 90 prosent søknadene NVE mottar ikke følger vilkårene fullt ut og skaper merarbeid. Dette har fått daglig leder i Småkraftforeninga Henrik Glette til å rykke ut og lovet å rydde opp. Et annet hinder for småkraft har vært mangel på nettilgang. I dag er investeringer for 90 milliarder satt på vent i Sogn og Fjordane og Midt-Norge på grunn av manglende nettilgang. Samtidig er det lys i tunellen for denne regionen: Den store 420 kv-linjen fra Fardal i Sogn og Fjordane til Ørskog på Sunnmøre skal stå klar i løpet av Nord-Norge er i en liknende situasjon: NordTroms og Finnmark har de største vindkraft ressursene i landet, mens Nordland og Troms har store muligheter for utbygging av småkraft. Men foreløpig har selskapene i regionen slitt med svakt nett og lang ventetid på konsesjons søknadene. Statnett har planer om utbygging av nettet i Nord-Norge. Småkraftutbygging skjer også overalt ellers i landet, både i vest og sør og øst. Felles er konsesjonskøen, muligheten for nettilgang vil variere. Småkraft er allerede etablert som en solid bygdenæring som både gir ressursutnyt ting og gode arbeidsplasser. tekst: ola n. nedrelid Foto: Bergesli Kraftverk Småkraft Kraft- og småkraftproduksjon er vår tids måte å utnytte vannkraften på. Fra gammelt av er utnytting av vannkraft med oppgangssaga rundt 1500-tallet mest kjent. Senere fikk vannkraften betydning for både jernverksindustrien og treslipe riene. Rundt 1930 etableres kraftverk i elver og bekker for å dekke lokale behov for strøm. Reimdrift var også i bruk for å utnytte vannkraften. I 2004 synliggjør NVE potensialet for småkraft i Norge til 25 TWh. 7

8 Stolsvatn. Foto: E-CO Dam Virdnejavri. Foto: Statkraft Hunderfossen. Foto: eidsiva energi Har du planlagt sommarferien? Norske dammar, besøkskraftverk og kraftmuseum kan vere attraktive reisemål. Energinasjonen Noreg er tufta på vasskraft, og du finn derfor dammar over heile landet. Nokre er resultat av stor ingeniørkunst. Andre har historisk og kulturell verdi. Andre igjen er plasserte i fagre omgjevnader. Sikkert Tafjord-perla Tafjord er blant Norges største og mest kjende turistattraksjonar. Alle er ikkje like godt kjende med at vasskraftproduksjon har vore drive i området i lang tid. Tafjord 1 heiter den tidlegare kraftstasjonen som i dag er museum. Tafjord 1 vart, som den første kraftstasjonen i Tafjord, sett i drift i Museet er ope kvar sommar med gratis inngang og guide. Zakariasdammen ved bygda Taford er spek takulær. Dammen er med sine 95 meter ein norsk gigant. Kvart år bruker fleire tusen turistar den smale anleggsvegen til toppen av dammen for å oppleve korleis det kjennest å stå på toppen av eit enormt fossefall. 8 er det at dammane og og besøkskraftverka fortel kvar si historie, historier mange av oss aldri har høyrt. Vår Energi vil her presentere nokre norske dammar for lesaren. Og kanskje samtidig vekkje reiselysta. Neste gong du er i nærleiken, tek du kanskje ein avstikkar innom ein dam eller eit museum. tekst: sigurd nedrelid Korfor må vi ha dammar i fjellet? Vasskraftutbygginga er den viktgaste grunnen til at vi har rein og tilgjengeleg kraft i Noreg. Einsidig produksjon langs elvane ville vere ein dårleg idé. På tørre dagar med låg vas stand ville kraftproduksjonen vore for låg til å dekkje forbruket. For å bøte på problemet har Noreg i lang tid bygd dammar i fjellet. Fjelldammane har store vassmengder og fallhøgd til kraftverka. Desse naturklege batteria i fjellet sikrar kraft produksjon i Noreg. Jamvel på ein godvêrsdag. Foto: tafjord

9 Askjelldalsvatn. Foto: BKK Dam Storglomvatn. Foto: Statkraft Nåvatn dam. Foto: gunnar trydal Hunderfossen mest besøkt Hunderfossen er ein av dei mest kjende dammane i landet. Grunnen er nok plasse ringa ved Gudbrandsdalslågen midt mellom E6 og Dovrebanen. På vestsida av elva ligg Hunderfossen Familiepark tett inntil ein populær cam pingplass og Hafjell med hytter og eit av dei største alpinanlegga i landet. Foto: e-co Energiutstilling Lærerikt og morosamt. I Aurland kommune finn du den nyetablerte energiutstillinga Rein energi. Gjennom film, animasjon og oppgåver kan ein lære om krinslaupet til vatnet og om miljøvennleg kraftproduksjon. Aurland er eit av landets største område for kraftproduksjon, og samtidig byr staden også på nokre av Noregs finaste turopplevingar. Turen langs Aurlandsdalen frå Østerbø til Vaabygdi blir referert til som Noregs Grand Canyon. Langs ruta passerer ein karakteristiske stader som jettegryta Vetlehelvete og 1600-tallsgarden Sinjarheim. Om sommaren går det dagleg bussar frå Vassbygdi tilbake til Østerbø. I fjellet er det også eit eldorado for fiske. I dei same traktene kan du oppleve ein uvanleg dam. Eller nær sagt, to dammar. Ved Stolsvatn i Hol er det bygd ein ny stein fyllingsdam. Det krakateristiske er likevel at dammen ikkje er riven. Frå dammen er det fantastiske turruter i alle retningar: Lungsdalshytta, Bergsjøstølen og Rødungstølen er dei næraste turisthyttene. Fiske, fjell og tur Reis til Vaksdal og Modalen neste gong du skal på fottur. I området finn du fleire turhytter og fantas tisk vestlandsnatur. I området finn du fleire turhytter og fantastisk vestlandsnatur. I området vil du finne dammane Askjelldalsvatn, Skjerjevatnet og Stølsvatnet. Alle magasina innbyr til laksefiske. Området rundt Stølsheimen er blitt naturresrvat. På vegen frå Skjerjevatn til Stølsheimen kan Lærerikt og gøy for barna. Og kanskje også for dei vaksne. Inne i Hunderfossen Familiepark ligg Energisenteret. Her kan du spå vêret, lære kvar straumen kjem frå og besøkje familien Strøm. Om sommaren er Energisentret ope samtidig med Hunderfossen Familiepark. Foto: hunderfossen familiepark du ikkje unngå å leggje merke til attraksjonen Raudberget. Når fjellet badar i kveldslys, er det skinande raudt. Fenomenet kjem av eit høgt innhald av serpentenitt. Til slutt kjem du fram til fagre området rundt dammen i Stølsvatn. Derifrå må du ha organisert transport ned frå fjellet. Tilgjengeleg. Dammane i Vaksdal og Modalen viser korleis anleggs vegen har gjort naturområda til gjengelege for turgåarar og interesserte. 9

10 Elektriske brannar 40 prosent av alle brannar i Noreg kjem av uvettig bruk av eller feil ved det elektriske anlegget, viser tal frå Brannvernforeningen. med enkle førebyggjande tiltak kan risikoen for brann reduserast. Vis god leidningsskikk. Å dra ut støypselet er eit godt førebyggjande tiltak. Dra aldri i leidningen, men i sjølve pluggen. På den måten unngår du å skade støypselet. Hugs vidare at støypselet er ingen brytar. Skru alltid av apparatet før du dreg ut støypselet. Støypselet skal tole at det blir drege ut frå veggen. Evna støypselet har til å stå imot slitasje, blir testa ved å setje i og dra ut støypselet fleire tusen gonger. I tillegg blir det testa for høgare spenning enn normalt og må tole avgrensa temperaturendringar. Kjøp timer til dei mest brukte støypsela. Timeren skur seg automatisk av etter eit tidsintervall som stilt inn på førehand. På denne måten er det ikkje nødvendig å dra ut støypselet, og du unngår unødvendig slitasje. Det er grunn til å vere meir nøye med gamle støypsel enn nye. Nye støypsel er kvalitetssikra, og dei har ei bakplate som vernar mot oppsamling av støv. Unngå komfyrbrann. Komfyrbrann er den mest vanlege årsaka til bustadbrann. Typiske tilfelle er at den som lagar mat, gløymer å skru av kokeplata etter bruk, eller gløymer å passe på medan maten blir laga. Politirapportar har vist at fulle menn og eldre ofte er innblanda i episodane. Ver alltid vaken og hald deg ved komfyren eller i nærleiken av kjøkkenet, der den soleklare oppmodinga frå Brannvernforeninga. Blir du avbroten medan du lagar mat, eller må ut av huset eit raskt ærend, skal du skru av komfyren. Det finst tekniske hjelpemiddel for dei som har lett for å gløyme. Komfyrvakt bryt straumen når temperaturen blir for høg. Komfyralarm lagar varsel med lyd. Frå 1. juli 2010 er det krav om fastmontert komfyrvakt i nye bustader. Kontroller det elektriske anlegget ditt. Eigar er ansvarleg for at det elektriske anlegget er i orden. Det elektriske anlegget utgjer alle fastmonterte elektriske komponentar. Støypsel som blir varme eller misfarga, eller sikringar som går ofte, er klare faresignal om at noko er gale med anlegget ditt. Då bør du kontakte autorisert hjelp snarast. Det er svært avgrensa kva du sjølv har lov til å utføre av arbeid og vedlikehald. Hovudregelen er at arbeid på alt som er fastmontert, skal utførast av godkjend installatør eller elektrikar. Få rabatt på forsikringa. Fleire av dei store forsikringsselskapa tilbyr rabattar på bustadforsikring ved elsjekk kvart femte år. Regelfast elsjekk er eit viktig førebyggjande tiltak. TeKsT: Sigurd Nedrelid foto: ChriStiaN WeSeth, brann- og redningsetaten 10

11 Energimerking Gjer bustaden klar for vinteren Straumen er dyrast når det er kaldt ute og du har mest bruk for han. Med enkle straumsparande tiltak kan du bruke pengane dine på anna enn å betale rekningar til hausten og vinteren. Denne sida handlar om å kutte i energitapet i bustaden din. På neste side gir Vår Energi deg seks gratis tiltak som kuttar i energibruken. Isoler toppetasjen. Det beste tiltaket, meiner Trond Paasche i Enova, er å isolere loftet. I prinsippet vil det seie å rulle ut isolasjonsmatter, og dette er noko dei fleste av oss kan gjere sjølve. Dei fleste bustader bygde før 1985, har dårleg isolerte toppetasjar. Etterisolering av loft er enkelt og rimeleg å utføre og kan medføre årlege innsparingar på opp mot kroner. Men du må vere merksam på kondensproblem, god nok ventilasjon og at dampsperra er inntakt. Tett luftlekkasjar. Varmetap kan effektivt reduserast ved å tette luftlekkasjar rundt dører og vindauge. Set eit stearinlys i nærleiken av vindauget eller døra, og sjå om det er trekk. Dersom det framleis er trekk, kan det komme av dårleg vindtetting og for dårleg isolasjon mellom ramme og vegg. Rimelege og enkle tiltak du kan utføre sjølv, er å montere tettelister rundt vindauga og dørene. Alle som skal selje eller leige ut bustaden sin, må energimerkje han og få ein energiattest. Nye bustader skal alltid vere energi merkte. Trond Paasche i Enova meiner det er eit aukande medvit om energimerking blant forbrukarar i bransjen. Vi merkar auka trafikk til Enova frå bustadeigarar og meklarar som spør om energimerking. Det ser ut som om fleire blir merksame på energimerking. Tal frå Nederland tyder på at bustaden kan stige 3 5 prosent i verdi for kvar auka karakter i energimerkesystmet. For ein bustad verdt 2 millionar kroner tilsvarer 5 prosent kroner. For meir informasjon: energimerking.no Du kan også løyse på vindaugslistene på yttervegg og innervegg og isolere med mineralull. Vindauge. Utskifting av vindauge er eit vedlikehalds tiltak som kostar ein del, men som også reduserer varmetapet. Vindauga dekkjer berre 5 10 prosent av ytterflata til bustaden. Likevel kan varmetapet frå vindauga i eldre bustader utgjere 40 prosent av tapet gjennom ytterveggene. Utskifting til nye vindauge med isolerglas kan vere eit effektivt straumsparings tiltak. I tillegg kan du oppleve auka støydemping og enklare vedlikehald. Tekst: Sigurd Nedrelid kjelder: Enova, Glava 11

12 Spar hundrelappar med enkle tiltak Noreg og EU legg stor vekt på meir effektiv energi bruk fram mot Med små og kostnads frie tiltak kan norske hushald vere med på skippertaket. Og smile heile vegen til banken. Luft kort og effektivt. Ikkje la vindauge stå på gløtt så det blir trekk i lang tid. Stor gjennomlufting på kort tid skifter ut lufta i rommet utan å kjøle ned golv, vegger og tak. Bruk mindre varmtvatn. Bruk av varmtvatn utgjer prosent av den totale energibruken din. Sparedusj reduserer forbruket av varmtvatn til dusjing etter måten mykje. Lys. Dei gamle glødelampane blir fasa ut og erstatta av meir straumeffektive halogen-, LED- og sparepærer. Jamvel om halogen pærer er straumeffektive, bruker LED og sparepærer til samanlikning mindre enn ein tredel av energimengda. Også levetida for ulike pærer varierer. Halogenpærer varer om lag 2000 timar, sparepærer gir lys i rundt 9000 timar, medan ei gjennomsnittleg LED-pære varer i om lag timar. LED-pærer gir betre lys enn dei gjorde før og er blitt rimelegare og meir tilgjengelege. Sparepærer er særleg gunstige i kjellarrom og utandørs der dei ikkje skal vere med og varme opp omgjevnadene. Ver likevel merksam på at sparepærer kan gi dårlegare lys i svært kalde omgjevnader. Innetemperatur. Kor varmt må du eigentleg ha det innandørs? Reduserer du temperaturen med ein grad, kan du redusere utgiftene til oppvarming med fem prosent. Nattseinking av termostaten vil ha gunstig effekt, utan at du merkar det stort. Bruk gardiner eller persienner om natta for å isolere vindauga og hindre varmetap. Kjøleskap og frysar. Med enkle tiltak kan du kutte unødvendig straumforbruk frå kjøleskap og frysar. Støvsug bak kjøleskap og frysar to gonger i året. Straumforbruket frå apparata kan kuttast med ca 20 prosent. Tin av frysaren to gonger i året. Tiltaket kan spare 20 prosent av forbruket til frysaren. tekst: Sigurd nedrelid kjelde: Enøk-senteret, forbrukerportalen.no og strombytte.no illustrasjon: therese hansen 12

13 Jussråd frå advokat Inge A. Fredriksen Kva er KILE? Forkortinga står for Kvalitetsjusterte inntektsrammer for ikkje Levert Energi. Ikkje mykje klokare? Les likevel vidare om KILE og kva summar du kran krevje når straumen blir borte. kvart nettselskap får årleg fastsett ei inntekts ramme av NVE. Kort sagt er eit av utgangspunkta og formåla med inntektsrammeregulering å hindre at nettselskapa kan utnytte at dei er monopolistar. Dersom det ikkje var sett eit tak, ei inntektsramme, ville nettselskapa stå fritt til å fakturere den summen dei ønskjer kvart år. Styresmaktene har også fastsett ei forskrift om leveringskvalitet for elektrisk energi. Denne forskrifta avgjer kva kvalitet det skal vere på elektrisiteten, også kravet til påliteleg levering i høgspenningsnettet. Motivere. Formålet med KILE-ordninga er å motivere nettselskapa til å byggje og drive høgspennings netta sine med samfunnsøkonomisk optimal og påliteleg levering. Dette skjer slik at når NVE fastset inntektsramma, blir det lagt til ein normkostnad for KILE som ein del av kostnadsgrunnlaget for det enkelte nettselskapet. I tarifforskrifta kapittel 9 er det gitt reglar for utrekning av avbrottskostnader ved faktiske avbrott i straumforsyninga gjennom året. Desse faktiske KILEkotnadene, som blir utrekna ved faktiske avbrott gjennom året, skal trekkjast frå inntektsramma. Dei nettselskapa som har større faktiske KILE-kostnader enn den normkostnaden for KILE som vart lagt til inntektsramma, blir dermed straffa økonomisk fordi dei ikkje har ei samfunns messig optimal påliteleg levering. Dei får med andre ord ei lågare inntektsramme som dei kan fakturere kundane sine. KILE-ordninga påverkar med andre ord nivået på inntektsramma og dermed også nettariffen til oss sluttbrukarar. Kompensasjon. Men det er ikkje slutt med det. KILE som påverkar inntektsramma, reknar vi ut med utgangspunkt i alle avbrott nettselskapet har i nettet som fører til at det ikkje kan leverast til nettkundane. I tillegg til dette er det reglar om direkte kompensasjon (utbetaling) til sluttbrukarar ved svært langvarige avbrott. Tarifforskrifta 9A-2 fastset at slutt brukarar på alle nivå kan krevje å få utbetalt ein sum ved svært langvarige avbrott. Eit svært langvarig avbrott er eit avbrott som varer lenger enn 12 timar, og forskrifta regulerer storleiken på summen kvar sluttbrukar kan krevje. For eit avbrott på meir enn 12 timar og til og med 24 timar er summen kroner 600. Over 24 timar og til og med 48 timar er summen kroner 1400, og over 48 timar og til og med 72 timar er summen kroner For avbrott over 72 timar aukar summen med 1300 kroner for kvar nye påbegynte 24-timarsperiode avbrotet varer. Fritidsbustader. Det er gitt ein særregel for avbrottsutbetaling for fritidsbustader. Her kan ikkje årleg utbetaling bli høgare enn forventa nettleige for inneverande år. Elles gjeld samme beløpsgrensa for alle nettkundar, privatpersonar og bedrifter. For å få denne kompensasjonen seier forskrifta at sluttbrukaren må setje fram krav overfor nettselskapa innan rimeleg tid etter at normal forsyning vart gjenoppretta. tekst: advokat inge a. fredriksen, advokatfirmaet nordia da foto: per ståle bugjerde 13

14 Konkurranse Test dine kunnskaper etter at du har lese Vår Energi: 1 Kvifor er NVEs inntektsrammer for nettselskapa sette ned? A Pålegg frå Olje- og energidepartementet B Redusert rentenivå og lågare pårekna kraftpris C Styrka kronekurs 2 Kva er ordninga med grøne sertifikat? A Ei støtteordning for utbygging av fornybar energi B Ny avtale som tek sikte på auka kraftutveksling mellom Noreg og Sverige C Vattenfalls og Statkrafts nye felles sponsor fram til Kor mange menneske vart råka av straumbrott mellom 1. og 2. juledag i år? A B C Kva er fordelen med AMS for straumkunden? A Betre oversikt over eige forbruk B Selskapa sparer 200 millionar kroner årleg på å kontrollere at straumkundar les av riktig C Norske straumkundar vil spare pengar i skattar og avgifter med innføringa av AMS 5 Kven driftar sentralnettet? A Kraftselskapa B Kommunane C Statnett 6 Kor mykje kraft vil ordninga med grøne sertifikat føre til at det blir utbygd i Noreg og Sverige? A 5 TWh B 12,4 TWh C 26,4 TWh Send løysing på konkurransen innan 17. august 2012 til: Vår Energi Postboks 1182 Sentrum, 0107 OSLO Merk konvolutten «konkurranse 1-12» Vi trekkjer ein vinnar som får ein ipad! Namn: Vi gratulerer vinnaren av ein ipad i Vår Energi nr 2 i 2011: Anita Dunvold 8360 Bøstad Adresse: Postnr/-stad: 14

15 energi-kryss Send løysing på premiekryssordet innan 17. august 2012 til: Vår Energi Postboks 1182 Sentrum, 0107 OSLO Merk konvolutten «kryssord 1 12» Vi trekkjer ein vinnar som får ei elektronisk kjøkkenvekt i rustfritt stål Namn: Riktig løysing frå nr 2 11: Det lurer mange farer på StrømmenS Vei Vi gratulerer vinnaren av ei elektronisk kjøkkenvekt i Vår Energi nr 2 i 2011: Morten Eriksen 2743 HAREStUA Adresse: Postnr/ stad: 15

16 Returadresse: Energi Forlag AS Christian Krohgs gate 16 Postboks 1182 Sentrum NO-0107 OSLO Blenda av nye ipad Ein skjerm utan like er det første ein merkar seg. Men kor lenge varer «nybilkjensla» til nye ipad? «Nye» ipad er komme i handelen i Noreg. Som vanleg er det mykje snakk om det nye nettbrettet og om det er verdt å investere nokre tusenlappar ekstra for å få nye funksjonar. Wow, sjå den skjermen! La meg slå dette fast med ein gong: det er ingen som er i nærleiken av å kunne konkurrere med Apple på skjermkva litet etter lanseringa av nye ipad. Skjermen er skarpare og har ei fargemetting som går utanpå alt anna eg har sett. Dette merkast når ein surfar på Internett og ikkje minst når ein les ebøker. Ein får også meir ut av bilete og film i høg oppløysing. Det dreg i motsett retning at ipad har lågare lysstyrke en ipad 2, noko som gir utfordringar i dagslys. Det er også meir gjenskin i skjermen, som betyr at ein ofte ikkje får utnytta den gode kvaliteten. Smil! Nye ipad har fått det same kameaet og den same optikken som sit i iphone 4S. Dette er særs bra. Med nye ipad kan ein spele inn video i full HD-oppløysing og ta bilete på fem mega pikslar. Dette er kvalitetar som er kjekke å ha, men eg tvilar på dei ergonomiske e igenskapane til ipad som eit ti-tommars digitalkamera. På den andre sida passar nye ipad svært godt til bilete - og videoredigering. Brukaroppleving. Det er ikkje skjedd noko vesentleg med brukaropplevinga på nye ipad samanlikna med dei to tidlegare generasjonane. Nye ipad kan handtere imponerande mykje data og grafikk, men ytinga til basisoppgåvene er ikkje noko betre enn før. Her er dei beste Android-bretta betre. Når det er sagt, skal Apple framleis ha ros for eit enkelt og intiuitivt system. Jamvel om det tek til å bli «gammalt», verkar det framleis ikkje gammaldags. Konklusjon. Apple har vore flinke til å leggje til godt synlege og nye kvalitetar som den rå skjermen og det gode kameraet. Men i det store og heile kjennest nye ipad svært lik ipad 2 i dagleg bruk. Det er berre i få tilfelle som i særleg krevjande spel at skilnaden i yting er merkbar for brukaren. Nye ipad står ikkje tilbake for ipad 2 på noko område, og ettersom prisane er dei same, er det ingen grunn til å åtvare mot å kjøpe det nye nettbrettet. Men eg er slett ikkje sikker på at nye ipad vil gi ei langvarig «nybilkjensle» for dei som allereie har ipad 2. tekst: magnus eidem foto: gunnar lier/dn