Oversikt over folkehelsa i Vinje kommune, året 2016

Transkript

1 Vinje kommune Vinje helse og omsorg Sakshands. Saksnr. Løpenr. Arkiv Dato ASTRIDKV 2016/ / Oversikt over folkehelsa i Vinje kommune, året 2016 KOMMUNEOVERLEGE RUNE AASBØ LYSTAD Innhald 1.0 Innleiing Føremål Kunnskapsgrunnlag Samansetnad i befolkninga Oppvekst- og levekår Familie Utdanning Inntekt Arbeid... 4

2 3.5 Helsetenester Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø Biologisk Fysisk Sosialt Skader og ulukker Helserelatert åtferd Fysisk aktivitet Kosthald Røyking Alkohol Narkotika Helsetilstand Forventa levealder Overvekt/fedme Psykisk helse Muskel-/skjelettplager Hjarte-/karsjukdommar Diabetes KOLS/astma og allergi Antibiotikaforbruk Vaksinasjonsdekning Oppsummering Vedlegg... 9 Side 2

3 1.0 Innleiing 1.1 Føremål Folkehelselova 5 pålegg kvar kommune å ha oversikt over helsetilstanden i kommunen og faktorane som kan påverka denne. Målet med dette er å identifisere folkehelseutfordringane i kommunen. Kvart fjerde år skal kommunen utarbeide eit oversiktsdokument som skal liggje føre ved oppstart av arbeidet med planstrategi. På denne måten skal folkehelse vere eit premiss for all kommunal planlegging uavhengig av sektor. 1.2 Kunnskapsgrunnlag Ei viktig kjelde for å seie noko folkehelsa i kommunen er tilgang til nasjonale datamateriale og statistikk frå desse. Ei utfordring er at talmaterialet lokalt i kommunen ofte er for tynt til at ein kan seie sikkert om kommunen skil seg vesentlig frå resten av landet. Ein må difor bruke statistikken med varsemd. Det meste av statistikkmaterialet er presentert i eit vedlegg, der ein samanliknar Vinje med Telemark fylke og resten av landet, og kan være nyttig når ein les gjennom dette dokumentet. Følgjande grunnlagsmateriale er nytta: Folkehelseinstituttet sine statistikkbankar, hovudsakleg Kommunehelsa statistikkbank. Statistisk sentralbyrå (SSB) Ungdomsundersøkinga for trinnet trinna: Ungdata 2015 Informasjon frå helse- og omsorgstenestene i kommunen, innhenta bl.a. i tverrfaglege møte Informasjon frå andre sektorar i kommunen, bl.a. skule, brannvern 2.0 Samansetnad i befolkninga Befolkningsveksten i kommunen frå 2014 til 2015 er på -0,9 % (Figur 1). Det er lågare enn folkeveksten i Telemark (0,28 %) og klart lågare enn landet, der veksten var 1,1 %. Andel av befolkninga over 80 år er 4,9% (Figur 2). Det er større enn landsgjennomsnittet, som er 4,3 %, og skilnaden vil truleg halde seg slik framover. 27,1 % av befolkninga over 45 år bur åleine (Figur 3), og dette skil seg ikkje eintydig frå landsgjennomsnittet. Side 3

4 3.0 Oppvekst- og levekår 3.1 Familie Andelen barn med einsleg forsørgjar er 13 % (Figur 4), noko som er klart lågare enn landsnivået på 15 %. Kommunen har full barnehagedekking. 3.2 Utdanning Andelen som har vidaregåande skulegang eller høgare utdanning ligg på landsgjennomsnittet (Figur 5). Fråfallet frå vidaregåande skule er 15%, og klart lågare enn landsgjennomsnittet på 25 % (Figur 6). 84 % av ungdomsskuleelevane trives på skulen (Figur 7), dette skil seg ikkje frå landsnivået. Tendensen her ser ut til å være fallande ved siste måling. I undersøkinga Ungdata angir 10 % av ungdomane at dei blir mobba på skulen eller på fritida. Det skil seg ikkje frå landsnivået. Alle skulane har eigen mobbeplan og gjennomfører årlege trivselsundersøkingar blant elevane. På dei nasjonale prøvene i småskulen er andelen på lågaste meistringsnivå i lesing i 5. klasse 34 % (Figur 8), som er klart lågare enn landsgjennomsnittet på 25 %. Tilsvarande andel for lågaste meistringsnivå i rekning er 33 % (Figur 9), men det skil seg ikkje klart frå landsgjennomsnittet som er 26 %. Noko av forklaringa på dette kan være store variasjonar og ulik satsing på gjennomføringa av desse prøvene. I følgje skulesjefen ved Åmot skule har det ikkje har vore tradisjon for dette i Vinje kommune. 3.3 Inntekt Andelen barn som lever i ein låginntektsfamilie er 8,6 %, og skil seg klart frå landsnivået som er 11 % (Figur 10). Ei låginntektsfamilie er her definert med inntekt under 60 % av nasjonal medianinntekt. 3.4 Arbeid Tala på unge uføre er 2,5 %, det skil seg ikkje eintydig frå landsnivået, men skil seg derimot tydeleg frå fylkesnivået som er 4,3 % (Figur 11). 3.5 Helsetenester Det er god tilgang til helsestasjons- og skulehelseteneste. Side 4

5 4.0.Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø 4.1 Biologisk Det er ikkje registrert alvorlege utbrot av smittsame sjukdommar dei siste åra. Kommunen har høg andel av private vassverk utan rapportplikt (55 % totalt). Av vassverk med rapporteringsplikt er det svært god drikkevasskvalitet. Det er ikkje registrert sjukdom som er relatert til drikkevatnet dei siste åra. 4.2 Fysisk Radonnivået i bustader vart kartlagt i 44 kommunar i 2003, deriblant Vinje (StrålevernRapport 2003:9). 12 % av dei kartlagde bustadene i Vinje hadde radonnivå > 200 Bq/m³ (grenseverdi). Auka radonnivå gir større risiko for lungekreft, men denne effekten er har størst utslag for røykjarar. Kommunen har rikeleg med friluftsareal. Det finst ein del turstigar som er tilgjengelege for eldre og personar med nedsett funksjonsevne, og det er bygt ein del gang- og sykkelvegar i sentrumsnære strok. Då kommunen har svært spreidd busetnad, er det likevel mange som ikkje har tilgang på dette der dei bur. Kollektivtilbodet er sparsamt grunna lågt innbyggjartal. Skuleelevar som har tungt trafikkert veg til skulen, ev. lang skuleveg, får skuleskyss. 4.3 Sosialt Kommunen har eit godt kulturtilbod. Det er ein del sosiale møteplassar, mellom anna kafear, bygdekino og ulike aktivitetar i regi av frivillige organisasjonar. Omsorgssenteret på Edland har til dømes etablert seg som ein viktig møteplass og berar av lokal identitet, og er svært viktig for mange i Haukeli Edland-området. For barn/ungdom er fotball og skiidrett dominerande aktivitetar. Data frå Ungdata (Figur 12) viser at 74 % av ungdomane er nøgd med eige lokalmiljø, og 73 % meiner tilbod av idrettsanlegg er bra. Dette er på nivå med resten av landet. Heile 95 % vurderer at lokalmiljøet er trygt, som er noko høgre enn landsnivået på 89 %. Undersøkinga viser at berre 36 % av desse ungdomane er nøgd med kulturtilbodet, og berre 38 % meiner at dei har nok lokale til å treffe andre unge. 12 % av dei unge oppgir at dei er plaga med einsemd, samanlikna med 18 % for resten av landet. Valdeltakinga ved kommunestyre- og fylkestingsvalet i 2015 var 60 %, likt landsgjennomsnittet. Side 5

6 5.0 Skader og ulukker Andel akutte personskader behandla på sjukehus er 12,3 per 1000 personer, og skil seg ikkje eintydig frå resten av landet der talet er 12,8 per 1000 (Figur 13). Tidligare har Vinje lege høgare på denne statistikken, og ein bør tolke desse tala med varsemd. Ein årsak til at ein får rapportert lite skader i kommunen kan være at det er mogleg å undersøke med røntgen og behandle enkle brot på legekontoret i Åmot. I løpet av 2015 blei det gjennomført 36 akutte røntgenundersøkingar i ordinær arbeidstid i Vinje, og 53 på legevakt. Til samanlikning er det rapportert inn 48 skader på statistikken nemnt over. Dermed ligg ein klart høgare samanlikna med resten av landet. Mykje av forklaringa er at Vinje har ein del personskader knytt til vintersport og alpinanlegga i kommunen, og det er store sesongvariasjoner. Det også ein del trafikkskader i samband med E-134. Det har ikkje vore brannar med omkomne personar i kommunen dei siste åra. Det har heller ikkje vore alvorlege ulukker i barnehagar eller skular i seinare år. 6.0 Helserelatert åtferd 6.1 Fysisk aktivitet Det er stort omfang av fysisk aktivitet i barnehagane, mest som naturleg leik, men òg tilrettelagde aktivitetar som turgåing, leik i gymsal, og bading i symjehallen. Skulane i kommunen legg òg stor vekt på fysisk aktivitet. Åmot skule har fysisk aktivitet ute tre timar i veka i tillegg til eit såkalla trivselsprogram fire dagar i veka. Det er òg diverse idrettsdagar/- arrangement i løpet av året. Kroppsøvingsfaget kjem i tillegg. Dei andre skulane i kommunen har tilsvarande opplegg. Det er god tilgang på område for aktivitet, både friluftsområde og idrettsanlegg, noko som vert brukt av mange. Spreidd busetnad og få gang- og sykkelvegar gjer likevel til at mange må bruke motorisert køyretøy for å kome seg til butikk, skule og jobb. Dette fører til at mange får lite fysisk aktivitet i det daglege. Fastlegetenesta erfarer at mange får lite fysisk aktivitet på vinteren fordi dei anten ikkje liker å gå på ski, eller fordi dei er redde for å falle på glatte vegar, særleg gjeld dette for dei eldre. I undersøkinga Ungdata seier 19 % at dei driv med fysisk aktivitet mindre enn ein gang i veka, samanlikna med 13 % på landsnivå. 6.2 Kosthald Barnehagane og skulane legg stor vekt på sunt kosthald. Barnehagane er med i det nasjonale kosthaldsprogrammet Fiskesprell, og dei har daglege fruktmåltid. Det er skulematordning i kommunen; alle elevane får gratis skulemat (varm mat 1-2 gonger i veka og elles sunn brødmat med tilgang på frukt). Skulane erfarer at dette er gunstig både for læringsmiljøet og det sosiale miljøet. Side 6

7 6.3 Røyking Andel personar som røyker er fallande over heile landet. I Vinje røyker 8,4 % av kvinnene, det er nær landsgjennomsnittet som er 10 % (Figur 14). 6.4 Alkohol I 2014 var det 24 skjenkeløyve og 10 salsløyve i kommunen. Dei maksimale serveringstidene er kl. 12-2, men svært mange av bedriftene med skjenkeløyve har avgrensa opningstider. Registrert omsetjing av alkohol i kommunen viste ein liten nedgang både hjå skjenkestader og alkoholutsalg frå året 2014 til 2015 (Figur 15 og 16) Helsetenesta i kommunen erfarer at alkoholbruk fører til betydelege helseproblem, men ein har ikkje grunnlag for å seie om skadeleg alkoholbruk er meir eller mindre hyppig i kommunen enn elles i landet. I nokre miljø blant unge vaksne er det svært mykje alkoholbruk i form av helgefyll. I undersøkinga Ungdata svarar 14 % av ungdomane at dei har vore rusa minst ein gang siste året, og 6 % får lov til å drikke alkohol av foreldra. Tala samsvarar med landsgjennomsnittet. 6.5 Narkotika Det er ikkje noko aktivt narkotikamiljø i kommunen. Generelt er narkotika eit uvanleg og lite akseptert rusmiddel på tvers av sosiale grupper. Det førekjem i einskilde små marginaliserte grupper. I Ungdata svara 2 % av ungdommane at dei hadde brukt hasj eller marihuana det siste året, samanlikna med 3 % for dei nasjonale tala, Ungdata 2014 (Figur 17). 7.0 Helsetilstand 7.1 Forventa levealder Forventa levealder for personar i Vinje er 82,2 år for kvinner og 77,8 år for menn. Tala skil seg ikkje eintydig frå landsgjennomsnittet. (Figur 18) 7.2 Overvekt/fedme Ved innrapportering i samband med sesjonen, var 21 % av 17-åringane overvektige, og det er likt med landsgjennomsnittet. 7.3 Psykisk helse Andelen personar mellom år som har oppsøkt fastlege eller legevakt for psykiske plager er 7,5 %. Det er klart mindre enn landsgjennomsnittet på 14,2 % (Figur 19). Tala kan indikere betre psykisk helse samanlikna med landsgjennomsnittet, men ein bør tolke dette med varsemd. Det kan vere fleire feilkjelder her. Det er god tilgang på både fastlege- og legevakttenester i kommunen, så dårlig tilgang er neppe ei forklaring. Det kan òg være kulturelle faktorar som gjer at personer i denne aldersgruppa ikkje så hyppig søker helsehjelp for psykiske plager. Ei anna forklaring kan vere at kommunen har ei godt utbygd Side 7

8 psykiatriteneste. Innbyggjarane i kommunen kan søkje hjelp hjå denne utan å vere i kontakt med fastlegen, og bruken kjem difor ikkje inn i statistikken. Det er færre brukarar av legemiddel for psykiske lidingar, sovemiddel og roande middel i Vinje (9,4 %) enn på landsnivå (13,1 %) (Figur 20). Nokre av desse legemidla medfører fare for avhengigheit, og det er truleg for høgt forbruk av desse i Noreg i dag. Fastlegetenesta i Vinje har lenge hatt fokus på å unngå problematisk bruk av desse legemidla. 7.4 Muskel-/skjelettplager Andelen av befolkninga som har oppsøkt fastlege eller legevakt for muskel-/skjelettplager er 24,2 %, som er lågare enn landsgjennomsnittet på 26,2 % (Figur 21). 7.5 Hjarte-/karsjukdommar Andelen av befolkninga som har vore behandla i sjukehus for hjerte-/karsjukdom (2,1 %), er klart høgre enn landsgjennomsnittet (1,7 %) (Figur 22). Ein har same tendens i nabokommunen Tokke der talet er 2,4 %. Tala er korrigert for alder, og alderssamansetninga i kommunen kan ikkje forklare dette. Når ein ser på tidleg død av hjerte og karsjukdom, her definert frå 0-74 år, så er tala for Vinje 50,3 per personar (Figur 23). Til samanlikning er tala på landsbasis 57,2 per personar. Med andre ord så brukar innbyggjarane i Vinje spesialisthelsetenesta i større grad innan hjerte-/karsjukdommar, men på same tide så er det mindre grad av tidleg død av hjerte-/karsjukdommer. Det er uklart kva som er årsak til denne skilnaden. Ei mogleg forklaring kan være ulik henvisningspraksis av pasienter i denne gruppa. Det kan være at ved innlegging i sjukehus ved hjerte-/karsjukdom blir ein person frå Vinje verande lenger som følgje av lang reiseavstand mellom heimstad og sjukehus. Ein kan ikkje seie noko sikkert om dette. 7.6 Diabetes Andel av befolkninga med type 2 diabetes som blir behandla med tablettar, er lågare i kommunen (2,6 %) samanlikna med landsgjennomsnittet (3,5 %) (Figur 24). Det kan være fleire årsaker til dette. Fokus på tidleg oppdaging av sjukdomen, samt oppfølging i samarbeid med diabetessjukepleier kan gjere at mange lenge kan unngå medikamentell behandling for sin diabetes. Ei anna mogleg forklaring er at fleire i kommunen har diabetes utan å vite om det, og som då naturligvis ikkje bruker medisin for dette. 7.7 KOLS/astma og allergi Det er færre brukarar av legemiddel mot KOLS/astma og allergi i kommunen (7,1 %) samanlikna med landsgjennomsnittet (10,4 %) (Figur 25). Bruken av spesialisthelsetenester for pasientar med KOLS/astma er under nivået til resten av landet. Ei forklaring på lågare legemiddelforbruk kan vere mindre legesøking i denne pasientgruppa. Ein har eigen KOLSkoordinator i kommunen som har medansvar for oppfølging og helsehjelp til denne gruppa. Ei mogleg forklaring til lite bruk av spesialisthelsetenest i denne gruppa, er lang reiseveg, samt at fleire i dag får god helsehjelp på legevakt og kommunale øyeblikkelig hjelp plassar lokalt i kommunen. Side 8

9 7.8 Antibiotikaforbruk Det er lågare antibiotikabruk i kommunen enn på landsbasis. Denne skildnaden er truleg ikkje reell fordi mange får kjøpt antibiotika direkte frå legevakta i Åmot utan å få det utskrive frå apotek. Dermed vert det ikkje registrert i statistikken. Legetenesta har også hatt eit sterkt fokus på å avgrense bruk av antibiotika. 7.9 Vaksinasjonsdekning Vaskinasjonsdekninga for meslingar hos 7-åringer i kommunen (93,8 %) skil seg ikkje eintydig får landsgjennomsnittet (94,7 %). 8.0 Oppsummering Helsetilstanden i kommunen vert vurdert til å vere god. Forventa levealder er som i resten av landet, og førekomst av tidlig død grunna hjarte/karsjukdommar er lågare. Andelen personar som røyker er framleis fallande i kommunen, og omsetjing av alkohol viser fallande tendens ved siste rapportering. Fråfallet frå vidaregåande skule er svært lågt, og dei fleste trivast på skulen. Dette er faktorar som er viktig for framtidig god folkehelse i kommunen. Det er likevel urovekkande at heile 10 % blir mobba på skulen. Mange ungdomar er inaktive og andelen overvektige ungdomar er høg på same måte som resten av landet. Det er mange positive faktorar som påverkar helsetilstanden, ma. nærleik til naturen, rik lokal kultur og aktive idrettsmiljø. Utfordringar i ein grisgrendt kommune kan ofte vere å skape sosiale møteplassar for alle aldrar og leggje til rette for ulike aktiviteter. Tal frå undersøkinga Ungdata viser at særlig mangel på sosiale møtestader for unge, samt at mange ikkje er nøgde med kulturtilbodet til ungdomen er ei framtidig utfordring for kommunen. 9.0 Vedlegg Figur 1-25 er fortløpande referert i teksten Side 9

10 Figur 1 Figur 2 Side 10

11 Figur 3 Figur 4 Side 11

12 Figur 5 Figur 6 Side 12

13 Figur 7 Side 13

14 Figur 8 Figur 9 Side 14

15 Figur 10 Figur 11 Figur 12 Side 15

16 Figur 13 Figur 14 Side 16

17 Figur 15 Liter Skjenking alkohol Skjenking gruppe 1 Skjenking gruppe 2 Skjenking gruppe Årstal Figur 16 Side 17

18 Liter Sal gruppe Sal Årstal Figur 17 Side 18

19 Figur 18 Figur 19 Side 19

20 Figur 20 Figur 21 Side 20

21 Figur 22 Side 21

22 Figur 23 Figur 24 Figur 25 Side 22

23 Side 23