Utvikling i kommuneøkonomien i Møre og Romsdal

Transkript

1 Utvikling i kommuneøkonomien i 2006 Møre og Romsdal 1

2 Innleiing Føremålet med denne rapporten er å seie noko om korleis den økonomiske utviklinga har vore for kommunane i fylket det siste året. Då rapporten har eit noko avgrensa omfang, har vi valgt å fokusera på eit utval økonomiske indikatorar og storleiker som er godt eigna til å gje ein peikepinn på den økonomiske situasjonen. Fokus er ikkje retta mot enkeltkommunar, men på fylket under eitt. Samstundes blir indikatorane og talverdiar presentert i kommunevise tabellar, slik at det er lett å gå inn å sjå kor eigen kommune ligg i forhold til andre. Vi håpar at kommunane kan bruke rapporten til nettopp dette. Om ein indikator for ein kommune viser ei svært god eller svært dårleg utvikling eit år, treng ikkje dette seie så mykje om den økonomiske tilstanden i kommunen. Når ein skal vurdere korleis det står til, er det ein fordel å sjå på fleire indikatorar og sjå korleis dei har utvikla seg over nokre år. Dersom fleire indikatorer viser ei dårleg utvikling, kan det imidlertid vere ein indikasjon på ein forverring av den økonomiske situasjonen. Spesielt om dette skjer over tid bør tiltak settast i verk for å betre økonomien. Tala i rapporten er henta ut frå KOSTRA KOSTRA står for Kommune- Stat-Rapportering og er eit nasjonalt informasjonssystem som gir styringsinformasjon om kommunal verksemd. Statistisk sentralbyrå publiserer ureviderte KOSTRA-tal for kommunane 15. mars, og oppretta tal 15. juni. Denne rapporten byggjer på dei endelege tala frå 15. juni. I hovudsak er tala henta ut på nivå 2 A1. Konsern - Finansielle nøkkeltall og adm., styring og fellesutg. Nokre tal er henta ut på nivå 3 grunnlagsdata. Vi har valgt å bruke konserntal slik at kommunale føretak og interkommunale selskap kjem med. For dei fleste kommunane gjer ikkje dette det store utslaget, men for nokre kommunar er det viktig for å kunne samanlikne seg med dei andre kommunane. Kommunal- og beredskapsavdelinga Møre og Romsdal fylke Juli

3 Samandrag og konklusjon Det har vore ei positiv utvikling i netto driftsresultat dei siste tre åra. I 2006 vart netto driftsresultat for kommunane i fylket 3,7 prosent. Dette er over grensa på 3 prosent som er anbefalt for å sikre at verdiane i kommunane vert halde vedlike. Likevel er det godt under resultatet for alle kommunane i landet, som var på 5,4 prosent. Av dei 37 kommunane i fylket, var det 2 som hadde eit negativt netto driftsresultat. Sjølv om 2006 gav eit godt resultat for fylket samanlikna med tidlegare år, så kunne ein ønskje seg at ein låg nærare resultatet på landsbasis. Fylket hadde ein vekst på 11 prosent i dei frie inntektene i Dette er omtrent på linje med veksten for landet elles. Samanliknar ein med veksten i 2004 og 2005, ser ein at veksten i dei frie inntektene i fylket i 2006 var vesentleg høgare. Veksten i samla inntekter var 7,6 prosent for fylket i Dette var litt under tilsvarande vekst for landet, som var på 8,3 prosent. Den langsiktige gjelda eksklusiv pensjonsforpliktelser i prosent av brutto driftsinntekter, har gått ned i fylket det siste året. Fortsett ligg fylket høgare enn landet under eitt, men forskjellen er kraftig redusert i Samla sett har utviklinga i fylket vore positiv det siste året. Eit godt netto driftsresultat, kraftig inntektsvekst og redusert andel langsiktig gjeld, er teikn på at kommuneøkonomien har styrka seg. 3

4 Kva betydning har folketalet? Korleis har det så gått med folketalet i Møre og Romsdal det siste året? Tabell 1 viser ei oversikt over utviklinga. Landet under eitt har ein vekst i folketalet på 0,9 prosent, medan veksten berre er 0,2 prosent i fylket vårt. Ser ein på kommunane så har 20 av 37 kommunar folketalsnedgang. Av dei 17 som har auke i folketalet, er det berre 3 kommunar som har ein vekst som er på linje med eller høgare enn veksten på landsbasis. Ålesund er lokomotivet i fylket når det gjeld folketalsutvikling. I 2006 fekk kommunen 584 fleire innbyggarar. Til samanlikning vart det 519 fleire innbyggarar i dei 16 andre kommunane med folketalsvekst. Kommunane med ei negativ utvikling mista til saman 696 innbyggarar i fjor. Tabell 1 - Endring i folkemengd frå til Folkemengd Møre og Romsdal Folkemengd Endring i folkemengd Prosentvis endring Molde ,4 % Kristiansund ,2 % Ålesund ,4 % Vanylven (53) -1,5 % Sande (13) -0,5 % Herøy (52) -0,6 % Ulstein ,4 % Hareid ,8 % Volda (5) -0,1 % Ørsta (95) -0,9 % Ørskog (5) -0,2 % Norddal ,5 % Stranda (44) -1,0 % Stordal (12) -1,2 % Sykkylven ,6 % Skodje ,8 % Sula ,5 % Giske ,3 % Haram (37) -0,4 % Vestnes (40) -0,6 % Rauma (22) -0,3 % Nesset (51) -1,6 % Midsund (13) -0,7 % Sandøy ,5 % Aukra ,4 % Fræna ,5 % Eide ,7 % Averøy ,1 % Frei ,9 % Gjemnes (29) -1,1 % Tingvoll (15) -0,5 % Sunndal ,1 % Surnadal (58) -0,9 % Rindal (27) -1,3 % Halsa (22) -1,3 % Smøla (27) -1,2 % Aure (76) -2,1 % Møre og Romsdal ,2 % Landet ,9 % 4

5 Folketalsutviklinga er gjerne ikkje det første alle tenkar på når ein skal gjera seg opp ei meining om korleis det står til med kommuneøkonomien. Likevel betyr folketalet svært mykje. Ei positiv folketalsutvikling kan til ein viss grad sjåast på som definisjonen av eit livskraftig samfunn. Men også reint økonomisk har folketalsutviklinga i ein kommune stor betyding. Dette kjem av at ei endring i folketalet vil føre til at dei frie inntektene til kommunen endrar seg. Skatteinntektene og rammetilskotet frå staten utgjer til saman det vi kallar kommunen sine frie inntekter. Litt forenkla kan ein seie at dersom ein kommune får fleire innbyggjarar, så vil kommunen få meir pengar tildelt gjennom inntektssystemet. Tilsvarande får kommunen mindre om det vert færre innbyggjarar i kommunen. Figur 1 Vekst i folketal frå til Vekst i folketal frå til Aure Nesset Vanylven Halsa Rindal Smøla Stordal Gjemnes Stranda Surnadal Ørsta Midsund Herøy Vestnes Sande Tingvoll Haram Rauma Ørskog Volda Averøy Sunndal Kristiansund Giske Ulstein Molde Sandøy Fræna Sula Norddal Sykkylven Eide Hareid Skodje Frei Aukra Ålesund -2,5 % -2,0 % -1,5 % -1,0 % -0,5 % 0,0 % 0,5 % 1,0 % 1,5 % 2,0 % Kommunane har ei inntektsside og ei kostnadsside. For ein kommune med ein relativt stor folketalsnedgang vil inntektene bli kraftig redusert frå eit år til eit anna. Problemet er at kostnadssida ikkje nødvendigvis følgjer inntektssida. Reduksjonen i inntekter skjer raskt, men å få ned kostnadene tilsvarande tek ofte lenger tid. Dette kjem av at ein stor del av kostnadene er knytta til strukturelle og organisatoriske trekk ved kommunen. Ein kan seie at kostnadene ein kommune har knytta til ein innbyggar, kan delast i variable og faste kostnader. Kva den variable og faste kostnaden utgjer, kjem an på kva type innbyggjar det er snakk om. Skuleelevar, arbeidstakarar og pensjonistar etterspør forskjellige kommunale tenester og kostnadene generert av ein typisk skuleelev vil vere høgare enn kostnadene generert av ein 5

6 typisk arbeidstakar. Variable kostnader er knytta kun til denne eine innbyggaren og vil forsvinne om ho eller han flyttar ut av kommunen. Eit døme på ein slik variabel kostnad kan vere timeverk til spesialundervisning. Faste kostnader er knytta til fleire innbyggarar og vil ikkje automatisk forsvinne om vedkommande flyttar. Eit døme på ein slik fast kostnad kan vere drift av skulebygning. Ved folketalsnedgang vil altså kostnadene ved å drive kommunen bli mindre, men det vil vere ein andel av kostnadene som kommunen må arbeide med for å få redusert. Det er den komponenten av kostnadene som utgjer det vi kallar faste kostnader. Slike kostnader kan vere bundne opp over år, fordi kommunen må gjere strukturelle eller organisatoriske endringar for å få dei ned. For å få til slike endringar må kommunen gå gjennom ein administrativ og politisk prosess som ofte er både ressurskrevande og tidkrevande. Derfor kan folketalsnedgang gjere at ein kommune får økonomiske og strukturelle utfordringar. Kommunane vedtar budsjett for påfølgande år om hausten. Når budsjettet vert vedtatt er det ikkje kjent korleis folketalet vert gjennom året. Dette har betyding fordi inntektssystemet til kommunane er lagt opp slik at fordelinga skjer ut frå folketalet per 1. januar i budsjettåret. Dette betyr at ein kommune som i budsjettet har lagt til grunn eit høgare folketal enn det som til slutt visar seg å bli det verkelege folketalet, vil få redusert rammeoverføring frå staten. Det same gjeld for kommunar med folketalsvekst som er lågare enn landsgjennomsnittet. Årsaka til at det er slik, er at Stortinget har vedtatt eit fast beløp som skal fordelast til kommunane. Når folketalet for landet veks, vert det fleire personar som beløpet skal fordelast på. Dette gjer at beløpet per person går ned, og dersom veksten i kommunen ikkje er lik med eller høgare enn landsgjennomsnittet, så vil overføringa til kommunen verta mindre. Folketalsnedgang er ei reell problemstilling for mange av kommunane i fylket. Dette er likevel ikkje noko nytt, og det viser seg at dei fleste kommunane klarar å tilpasse kommuneøkonomien til endringar i folketalet. Det er viktig at ein er klar over problemstillinga og klar over korleis ein nedgang i folketalet kan virke inn på kommunen sine inntekter og utgifter. Då er det enklare å gjera dei grepa som er nødvendige for å få balanse i økonomien. Statistisk sentralbyrå lagar kvart tredje år framskrivingar av folketalet. Siste befolkningsframskriving er frå Folketalet vil på landsbasis stige, samstundes som befolkninga raskt vert eldre, spesielt etter år Framskrivingane vert laga ut frå fleire forskjellige føresetnader. Ut frå eit mellomalternativ (MMMM) vil Møre og Romsdal få ein vekst i folketalet på 5 prosent frå 2005 til Tilsvarande vekst for landet er 13 prosent. 6

7 Kva seier netto driftsresultat oss? Netto driftsresultat vert rekna for å vera hovudindikatoren for økonomisk balanse i kommunesektoren 1. Netto driftsresultat viser driftsoverskotet etter at renter og avdrag er betalt, og er eit uttrykk for kva kommunane sitt igjen med til avsetningar og investeringar. I kommunerekneskapen er netto driftsresultat eksklusiv avskrivingar, og gir dermed ikkje uttrykk for heile kapitalslitet som følgjer med bruken av kommunale bygningar, anlegg og driftsmidlar. No er ikkje føremålet til kommunane å få eit høgast mogleg netto driftsresultat, men ein viss storleik bør det vere på driftsresultatet for at ein skal klare å halde vedlike verdiane. Det tekniske beregningsutvalg for kommunal og fylkeskommunal økonomi anbefalar derfor at netto driftsresultat over tid bør vere på om lag 3 prosent av driftsinntektene. Dette er i tråd med formuebevaringsprinsippet og gjer det mogleg å sette av pengar til eigafinansiering og investeringar. Netto driftsresultat seier noko om kommunane sin handlefridom. Om ein har eit visst nivå på netto driftsresultat, betyr dette på kort sikt at ein kan takle ein midlertidig inntektssvikt utan kutt i tenestetilbodet. På lengre sikt betyr det at ein kan vedlikehalde nødvendig realkapital. Tabell 2 - Netto driftsresultat, konsern Molde 3,7 % 0,7 % 1,3 % 1503 Kristiansund 2,4 % 1,6 % 0,1 % 1504 Ålesund 1,1 % 2,8 % 4,3 % 1511 Vanylven 3,3 % 0,8 % 3,7 % 1514 Sande 1,4 % 3,0 % 2,8 % 1515 Herøy 0,5 % 0,4 % 6,7 % 1516 Ulstein 0,3 % 2,8 % 4,0 % 1517 Hareid -2,4 % -0,5 % 3,1 % 1519 Volda 4,7 % 1,0 % 3,5 % 1520 Ørsta 1,2 % -0,8 % 2,6 % 1523 Ørskog 2,0 % 7,9 % 4,0 % 1524 Norddal -0,3 % 1,2 % 1,3 % 1525 Stranda 2,5 % 1,0 % 1,3 % 1526 Stordal 1,8 % 3,1 % 9,0 % 1528 Sykkylven 0,1 % 0,4 % 6,9 % 1529 Skodje -2,2 % -1,4 % 6,9 % 1531 Sula 3,7 % 4,8 % 4,7 % 1532 Giske 4,3 % 7,4 % 7,7 % 1534 Haram 10,3 % 17,7 % 7,0 % 1535 Vestnes 1,7 % 1,7 % 3,4 % 1539 Rauma 0,9 % 0,8 % 2,5 % 1543 Nesset -5,3 % 12,2 % 3,9 % 1545 Midsund -1,6 % 5,1 % -2,2 % 1546 Sandøy 6,3 % 16,5 % 15,3 % 1547 Aukra 3,0 % 4,5 % 3,8 % 1548 Fræna 4,9 % 5,2 % 2,4 % 1551 Eide 6,5 % 8,6 % 9,6 % 1554 Averøy -0,5 % -0,7 % -2,7 % 1556 Frei 2,1 % 1,6 % 4,6 % 1557 Gjemnes 1,4 % 5,7 % 3,9 % 1560 Tingvoll 2,3 % 2,3 % 2,3 % 1563 Sunndal 3,3 % 3,6 % 5,6 % 1566 Surnadal 3,0 % 5,1 % 3,3 % 1567 Rindal 1,5 % 3,8 % 9,7 % 1569 Aure (t.o.m. 2005) 3,0 % 5,5 % 1571 Halsa -2,6 % -1,4 % 3,4 % 1572 Tustna (t.o.m. 2005) -1,4 % -5,2 % 1573 Smøla 0,2 % 4,0 % 4,5 % 1576 Aure 6,4 % Møre og Romsdal fylke 2,2 % 3,1 % 3,7 % Landet u/oslo 2,2 % 3,8 % 5,4 % Ser ein på landet under eitt har netto driftsresultat vore stigande dei siste åra. Etter å ha lagt godt under anbefalt nivå i fleire år, vart netto driftsresultat 2,2 prosent i 2004, 3,8 prosent i 2005 og 5,4 prosent i For vårt fylke var tilsvarande tal 2,2 prosent i 2004, 3,1 prosent i 2005 og 3,7 prosent i Netto driftsresultat for Møre og Romsdal ligg dermed lågare enn det gjer på landsbasis. Likevel har utviklinga vore positiv også i vårt fylke dei siste tre åra. Dette kjem sjølvsagt av at kommunane sine inntekter relativt sett har auka meir enn kostnadene har gjort. 1 Rapport fra Det tekniske beregningsutvalg for kommunal og fylkeskommunal økonomi, November 2006, s. 1. 7

8 I 2004 hadde 8 av kommunane eit negativt netto driftsresultat, i 2005 hadde 6 kommunar eit negativt netto driftsresultat, og i 2006 hadde 2 kommunar eit negativt netto driftsresultat. Sjølv om utviklinga i fylket har vore positiv, så er resultatet i 2006 vesentleg dårlegare enn for landet under eitt. Når ein veit at 2006 var eit svært godt år for kommunane i landet, kunne ein derfor håpa på eit betre resultat også her i fylket. Det er berre 11 kommunar som har eit resultat som er betre enn eller på linje med resultatet på landsbasis. Alle dei tre store byane ligg under. Spesielt Molde og Kristiansund kjem dårleg ut med eit netto driftsresultat på 1,3 prosent og 0,1 prosent. Tabell 3 - Netto driftsresultat, konsern i prosent av brutto driftsinntekter Sandøy 15,3 % 1567 Rindal 9,7 % 1551 Eide 9,6 % 1526 Stordal 9,0 % 1532 Giske 7,7 % 1534 Haram 7,0 % 1529 Skodje 6,9 % 1528 Sykkylven 6,9 % 1515 Herøy 6,7 % 1576 Aure 6,4 % 1563 Sunndal 5,6 % 1531 Sula 4,7 % 1556 Frei 4,6 % 1573 Smøla 4,5 % 1504 Ålesund 4,3 % 1523 Ørskog 4,0 % 1516 Ulstein 4,0 % 1557 Gjemnes 3,9 % 1543 Nesset 3,9 % 1547 Aukra 3,8 % 1511 Vanylven 3,7 % 1519 Volda 3,5 % 1535 Vestnes 3,4 % 1571 Halsa 3,4 % 1566 Surnadal 3,3 % 1517 Hareid 3,1 % 1514 Sande 2,8 % 1520 Ørsta 2,6 % 1539 Rauma 2,5 % 1548 Fræna 2,4 % 1560 Tingvoll 2,3 % 1525 Stranda 1,3 % 1524 Norddal 1,3 % 1502 Molde 1,3 % 1503 Kristiansund 0,1 % 1545 Midsund -2,2 % 1554 Averøy -2,7 % Møre og Romsdal fylke 3,7 % Landet u/oslo 5,4 % Tabell 3 viser ein oversikt over netto driftsresultat i 2006, sortert i synkande rekkefølgje. Legg ein dette til grunn har det gått best for Sandøy, Rindal og Eide, medan Kristiansund, Averøy og Midsund har gjort det dårlegast. Av kommunane i fylket har 11 kommunar hatt eit resultat som ligg under anbefalt nivå på om lag 3 prosent. I 2005 var dette talet 20 medan det i 2004 var heile 25. Trass i at fylket ligg eit stykke bak landet elles, har vi altså hatt ei positiv utvikling. Dette signaliserer ei betydeleg betring i kommuneøkonomien i fylket dei siste åra. Ein må likevel hugse på at når det gjeld netto driftsresultat, så må ein sjå korleis det går over tid. Skal kommunane kunne setje av pengar til investeringar og byggje seg opp midlar til å kunne ta av for ein midlertidig ubalanse i økonomien, må ein ha eit driftsresultat som over år ligg på rundt 3 prosent. Ser ein framover er det derfor nødvendig med fleire gode år, spesielt med tanke på at ein har tilbakelagt ein periode som var kjenneteikna ved svake driftsresultat. Ein må heller ikkje gløyme at sjølv om utviklinga er positiv for fylket under eitt, så er det fortsatt enkeltkommunar som har ein sårbar økonomi. 8

9 Inntekter Den økonomiske verksemda i kommunesektoren vert i stor grad bestemt ut frå dei inntektsrammene som vert fastsett i Stortinget. Nivået på dei samla inntektene til kommunane seier noko om kor stor den kommunale velferdsproduksjonen kan bli. Vekst i inntektene gir rom for at innbyggarane får fleire velferdstenester levert frå kommunane. Men vekst i inntektene treng ikkje nødvendigvis bety auka handlingsrom for kommunane, då veksten kan skuldast at ein har fått fleire oppgåver å løyse. For å kunne seie noko om kor stor den reelle veksten har vore, bør ein derfor korrigere for oppgåveendringar. I tillegg bør ein korrigere for prisendring, befolkningsvekst og endra alderssamansetning. Vi har i denne rapporten henta inntektstala ut frå KOSTRA. Vekst i folketal er tatt hensyn til 2, men andre korrigeringar har vi ikkje gjort. Dermed kan ein ikkje lese den reelle utviklinga direkte ut frå tala, men tala kan likevel nyttast til samanlikning mellom kommunar og til å samanlikna fylket med landet elles. Tabell 4 viser vekst i brutto driftsinntekter for kommunane i fylket dei siste tre åra. Brutto driftsinntekter utgjer dei samla inntektene til kommunen. I tillegg til dei frie inntektene, famnar brutto driftsinntekter også om salsinntekter, refusjonar, momskompensasjon, andre statlege overføringar og eigedomsskatt. I praksis disponerer kommunane ein del av desse fritt, sjølv om dei ikkje inngår i begrepet frie inntekter. Dette gjeld mellom anna eigedomsskatten. Tabell 4 - Vekst i brutto driftsinntekter, konsern Aukra 17,8 % 13,9 % 11,6 % 149, Herøy 9,2 % 8,7 % 12,3 % 133, Surnadal 7,0 % 10,2 % 12,8 % 133, Rindal 4,7 % 8,0 % 16,5 % 131, Smøla 3,9 % 13,1 % 11,7 % 131, Giske 7,6 % 6,1 % 14,8 % 130, Stordal 6,9 % 10,8 % 9,3 % 129, Aure 7,2 % 129, Sandøy 5,7 % 14,9 % 6,1 % 128, Vanylven 9,7 % 6,5 % 9,5 % 128, Haram 14,7 % 3,6 % 6,8 % 126, Gjemnes 6,7 % 12,1 % 5,6 % 126, Fræna 9,0 % 8,3 % 6,5 % 125, Halsa 8,6 % 8,1 % 6,4 % 124, Nesset 6,8 % 7,7 % 7,3 % 123, Midsund 8,4 % 12,6 % 0,9 % 123, Sunndal 6,0 % 9,1 % 6,1 % 122, Volda 12,2 % 0,8 % 8,6 % 122, Ørsta 10,2 % 0,4 % 10,7 % 122, Sande 6,6 % 8,9 % 5,2 % 122, Rauma 5,9 % 4,8 % 9,8 % 121, Stranda 6,9 % 7,1 % 6,3 % 121, Ålesund 4,9 % 8,4 % 6,5 % 121, Averøy 10,5 % 2,8 % 5,8 % 120, Frei 2,6 % 5,0 % 10,1 % 118, Sula 4,8 % 3,6 % 9,3 % 118, Kristiansund 6,0 % 3,0 % 8,6 % 118, Ulstein -5,6 % 10,8 % 11,9 % 117, Skodje 4,8 % 1,5 % 9,9 % 116, Vestnes 7,3 % 0,8 % 7,8 % 116, Sykkylven 5,8 % 0,3 % 9,9 % 116, Eide 8,1 % -0,5 % 7,0 % 115, Norddal 0,2 % 6,9 % 7,3 % 115, Hareid -0,4 % 5,4 % 9,2 % 114, Molde 9,9 % 1,7 % 2,4 % 114, Ørskog 2,3 % 6,5 % 3,7 % 113, Tingvoll 5,5 % 1,9 % 1,0 % 108, Aure 19,4 % 2,9 % 1572 Tustna 5,6 % 8,3 % Møre og Romsdal 7,0 % 5,4 % 7,6 % 121,4 Landet 6,9 % 5,4 % 8,3 % 122,1 Samanliknar ein tala for Møre og Romsdal og landet under eitt, ser ein at veksten i driftsinntektene for kommunane i fylket er på linje med veksten på landsbasis, både i 2004 og I 2006 har veksten i driftsinntektene her i fylket vore litt lågare enn for landet. I siste 2 Når vi har rekna ut veksten i inntektene har vi lagt til grunn brutto driftsinntekter i kroner per innbyggar og frie inntekter i kroner per innbyggar. På den måten får vi korrigert for endringar i folketal i kommunane. 9

10 kolonne i tabell 4 ser ein samla vekst i 2004, 2005 og 2006 (2003=100). Det er forholdsvis stor skilnad på topp og botn av lista. Aukra ligg åleine øverst med nærare 50 prosent vekst i brutto driftsinnktekter, fulgt av Herøy og Surnadal som hadde ein vekst på 33 prosent. Nederst er det tettare. Tingvoll hadde ein vekst på 9 prosent, medan Ørskog og Molde hadde 13 og 14 prosent. Tabell 5 viser ei nærare oppstilling av inntektene til Aukra og Tingvoll. Tabellen viser absolutte tal som dermed ikkje er korrigert for folketalsvekst. Den prosentvise veksten blir derfor litt annleis enn tilsvarande tal i tabell 4-54 prosent for Aukra og 7 prosent for Tingvoll. Den store veksten til Aukra skuldast betre skatteinngang, både gjennom eigedomsskatt og skatt på inntekt og formue. I tillegg har posten Andre driftsinntekter auka kraftig. Samstundes har Tingvoll hatt meir moderat vekst, både når det gjeld skatteinngang og Andre driftsinntekter. Det er einast på statleg rammeoverføring at Tingvoll har større vekst enn Aukra. Det siste er kanskje ikkje så overraskande i og med at Aukra har hatt så stor vekst i skatteinngang. Tabell 5 - Brutto driftsinntekter for Aukra og Tingvoll 1547 Aukra Andre driftsinntekter, konsern Andre statlige tilskudd til driftsformål, konsern Eiendomsskatt Konsesjonskraftinntekter Salgs- og leieinntekter, konsern Skatt på inntekt og formue, inkludert naturressursskatt Statlig rammeoverføring (10 947) Brutto driftsinntekter i alt, konsern ,0 % 1560 Tingvoll Andre driftsinntekter, konsern Andre statlige tilskudd til driftsformål, konsern (2 793) Eiendomsskatt Konsesjonskraftinntekter Salgs- og leieinntekter, konsern Skatt på inntekt og formue, inkludert naturressursskatt Statlig rammeoverføring Brutto driftsinntekter i alt, konsern ,3 % Eigedomsskatt Kommunane har få moglegheiter til å påverke inntektene sine sjølv, viss ein ser bort frå tiltak av meir indirekte karakter, som å gjera kommunen meir attraktiv for tilflytting og leggje forholda betre til rette for næringsutvikling. Det finst likevel eit unnatak og det er eigedomsskatten. Kommunane bestemmer sjølv om dei skal ha eigedomsskatt i kommunen og dei bestemmer sjølv nivået på skatten, innanfor rammene fastsett i lov om eigedomsskatt. I vårt fylke hadde 16 kommunar eigedomsskatt i Fordelinga mellom kommunane er ujamn, noko som forutan dei Tabell 6 - Eigedomsskatt Molde Kristiansund Ålesund Norddal Rauma Nesset Aukra Fræna Averøy Gjemnes Tingvoll Sunndal Surnadal Rindal Smøla Aure

11 openberre politiske årsakene, også skuldast næringsmessige og geografiske forhold. Tabell 6 viser kommunane som hadde inntekter frå eigedomsskatt i Det var Sunndal som hadde dei høgste inntektene, medan Aukra er på veg opp. Av dei tre største byane var det Kristiansund som hadde dei høgste inntektene, medan Ålesund hadde lågast inntekter. Frie inntekter Dei frie inntektene er inntekter som kommunane står fritt til å disponere utan andre bindingar enn gjeldande lover og forskrifter. I KOSTRA-samanheng er dei frie inntektene definert som skatt på inntekt og formue og statleg rammetilskot. At inntektene er frie betyr at dei ikkje er knytta opp mot einskilde oppgåver som til dømes øyremerka tilskot eller brukarbetalingar. Veksten i dei frie inntektene seier såleis noko om kommunane sitt handlingsrom og i kva grad det er mogleg med lokale tilpassingar og prioriteringar. Tabell 7 viser at det var Vestnes og Ørskog som hadde størst vekst i frie inntekter frå 2003 til 2006 med om lag 40 prosent (2003=100). Stordal og Norddal kom dårlegast ut. For Vestnes og Ørskog sin del skuldast den store veksten at vertskommunetilskotet for psykisk utviklingshemma vart innlemma i rammetilskotet i Dette førte til ein stor auke i dei frie inntektene, men for dei samla inntektene til desse kommunane hadde ikkje omfordelinga nokon betydning. Norddal mista regionaltilskuddet i 2004 og fekk dermed ein nedgang i inntektene. Samanliknar ein fylket med landet, ser ein at veksten i fylket i heile perioden låg litt over veksten på landsbasis. For dei tre siste åra utgjorde denne forskjellen til saman 1,6 prosent i favør av fylket. Tabell 7 - Vekst i frie inntekter Vestnes -0,7 % 25,6 % 12,9 % 140, Ørskog 1,3 % 25,1 % 9,7 % 139, Sandøy 3,2 % 15,8 % 11,2 % 133, Aure 19,1 % 127, Surnadal 4,0 % 7,1 % 13,0 % 125, Halsa 5,7 % 5,4 % 12,8 % 125, Herøy 3,7 % 5,1 % 14,9 % 125, Rindal 1,8 % 7,4 % 13,6 % 124, Smøla -0,3 % 8,1 % 15,0 % 123, Ulstein 0,4 % 9,3 % 12,8 % 123, Vanylven 2,6 % 8,7 % 9,9 % 122, Aukra 8,5 % 1,7 % 9,3 % 120, Haram 6,2 % 3,0 % 10,2 % 120, Sykkylven 0,6 % 5,5 % 12,7 % 119, Skodje -1,8 % 8,4 % 11,6 % 118, Sunndal 1,4 % 9,0 % 7,1 % 118, Eide 5,1 % 3,3 % 8,5 % 117, Stranda 5,9 % -0,8 % 12,3 % 117, Gjemnes 0,5 % 6,6 % 10,0 % 117, Giske 4,1 % 2,4 % 10,0 % 117, Midsund -1,0 % 5,6 % 12,0 % 117, Molde 0,3 % 3,4 % 12,4 % 116, Sande 5,0 % 1,8 % 8,8 % 116, Sula 0,8 % 1,6 % 13,3 % 116, Ørsta 0,9 % 2,8 % 11,6 % 115, Rauma 3,2 % 2,8 % 9,1 % 115, Ålesund 1,0 % 5,5 % 8,4 % 115, Tingvoll 0,0 % 4,5 % 8,6 % 113, Volda -1,7 % 0,7 % 14,6 % 113, Nesset -3,5 % 3,0 % 13,4 % 112, Fræna -0,1 % 2,4 % 9,6 % 112, Frei -0,3 % 1,1 % 10,8 % 111, Hareid -1,2 % 1,2 % 11,4 % 111, Kristiansund -1,4 % 0,4 % 12,0 % 110, Averøy -0,8 % 1,0 % 10,1 % 110, Stordal -5,5 % 5,9 % 9,7 % 109, Norddal -22,1 % 6,8 % 1,4 % 84, Aure 2,5 % 5,8 % 1572 Tustna -1,7 % 5,8 % Møre og Romsdal 0,8 % 4,8 % 11,0 % 117,2 Landet 0,2 % 4,2 % 10,7 % 115,6 Sjølv om Vestnes og Ørskog hadde ein kraftig auke i frie inntekter i forhold til Stordal og Norddal frå 2003 til 2006, så viser tabell 8 at forskjellen i frie inntekter per innbyggar er 11

12 mykje mindre mellom dei fire kommunane. Norddal har til og med høgare frie inntekter per person i 2006 enn det Vestnes har. Tabell 8 viser både dei frie inntektene per innbyggar og brutto driftsinntekter per innbyggar i Vi ser at det er store forskjellar mellom dei med høgast inntekter og dei med lågast inntekter. Ein del av denne forskjellen kan forklarast ut frå måten inntektssystemet er lagt opp på. Det er store forskjellar mellom kommunane når det gjeld kva behov innbyggarane har for kommunale tenester og kor mykje det kostar å produsere ei eining av tenestene. Kommunane har ulik demografi og dei geografiske forholda vil også variere mellom kommunane. Den overordna målsettinga med inntektssystemet er å utjamne kommunane sine økonomiske føresetnader slik at det vert lagt til rette for eit likeverdig tenestetilbod til innbyggarane over heile landet. Når nokre kommunar har ein høgare andel eldre enn snittet på landsbasis, vert dei kompensert for dette gjennom rammetilskotet. På same måte vert dei kompensert om dei har høgare andel skuleelevar. Om andelen er lågare vert dei trekt. Tabell 8 - Frie inntekter og brutto driftsinntekter i 2006 Frie inntekter i kroner per innbygger Brutto driftsinntekter i kroner per innbygger Sandøy Sandøy Halsa Norddal Aure Smøla Smøla Stordal Stordal Aure Ørskog Rindal Rindal Aukra Sande Ørskog Norddal Vestnes Midsund Sunndal Vestnes Halsa Tingvoll Sande Gjemnes Midsund Nesset Tingvoll Vanylven Nesset Surnadal Surnadal Aukra Gjemnes Rauma Stranda Stranda Vanylven Sunndal Kristiansund Haram Eide Eide Ulstein Herøy Rauma Skodje Herøy Ulstein Ørsta Averøy Volda Volda Fræna Fræna Skodje Ørsta Molde Sykkylven Hareid Hareid Haram Sula Averøy Kristiansund Giske Frei Ålesund Molde Sula Giske Sykkylven Ålesund Frei Møre og Romsdal Landet Ei heil rekke objektive kriteria ligg til grunn for denne utgiftsutjamninga mellom kommunane. Dermed vil det oppstå forskjellar frå ein kommune til ein annan. I tillegg vil også skatteinngangen vere forskjellig mellom kommunane. Nokre kommunar har høgare aktivitet i næringslivet enn andre, noko som fører til låg arbeidsløyse og press på lønningane. Dette gir utslag for kommunane gjennom skatt på inntekt og formue. For ein liten kommune vil ei hjørnesteinsbedrift bety svært mykje, slik som tilfellet er i til dømes Sandøy. Sandøy er då også den kommunen med høgast inntekter per innbyggar både når det gjeld frie inntekter og når ein ser på brutto driftsinntekter. I inntektssystemet vert det gjort ei 12

13 inntektsutjamning, slik at dei kommunane med låg skatteinngang vert kompensert på bekostning av dei med høg skatteinngang. Det er likevel ikkje full utjamning, så det vil fortsett vere forskjellar mellom kommunane. Ser ein på frie inntekter per person for fylket under eitt, ser ein at inntektene er om lag 700 kroner høgare per innbyggar her i fylket enn dei er i landet (jf. tabell 8). For brutto driftsinntekter er tilsvarande forskjell om lag 200 kroner per innbyggar. Tabell 9 - Vekst i frie inntekter og brutto driftsinntekter i 2006 Vekst i brutto Vekst i frie inntekter driftsinntekter Aure 19,1 % 1567 Rindal 16,5 % 1573 Smøla 15,0 % 1532 Giske 14,8 % 1515 Herøy 14,9 % 1566 Surnadal 12,8 % 1519 Volda 14,6 % 1515 Herøy 12,3 % 1567 Rindal 13,6 % 1516 Ulstein 11,9 % 1543 Nesset 13,4 % 1573 Smøla 11,7 % 1531 Sula 13,3 % 1547 Aukra 11,6 % 1566 Surnadal 13,0 % 1520 Ørsta 10,7 % 1535 Vestnes 12,9 % 1556 Frei 10,1 % 1571 Halsa 12,8 % 1528 Sykkylven 9,9 % 1516 Ulstein 12,8 % 1529 Skodje 9,9 % 1528 Sykkylven 12,7 % 1539 Rauma 9,8 % 1502 Molde 12,4 % 1511 Vanylven 9,5 % 1525 Stranda 12,3 % 1526 Stordal 9,3 % 1545 Midsund 12,0 % 1531 Sula 9,3 % 1503 Kristiansund 12,0 % 1517 Hareid 9,2 % 1529 Skodje 11,6 % 1503 Kristiansund 8,6 % 1520 Ørsta 11,6 % 1519 Volda 8,6 % 1517 Hareid 11,4 % 1535 Vestnes 7,8 % 1546 Sandøy 11,2 % 1524 Norddal 7,3 % 1556 Frei 10,8 % 1543 Nesset 7,3 % 1534 Haram 10,2 % 1576 Aure 7,2 % 1554 Averøy 10,1 % 1551 Eide 7,0 % 1532 Giske 10,0 % 1534 Haram 6,8 % 1557 Gjemnes 10,0 % 1548 Fræna 6,5 % 1511 Vanylven 9,9 % 1504 Ålesund 6,5 % 1523 Ørskog 9,7 % 1571 Halsa 6,4 % 1526 Stordal 9,7 % 1525 Stranda 6,3 % 1548 Fræna 9,6 % 1563 Sunndal 6,1 % 1547 Aukra 9,3 % 1546 Sandøy 6,1 % 1539 Rauma 9,1 % 1554 Averøy 5,8 % 1514 Sande 8,8 % 1557 Gjemnes 5,6 % 1560 Tingvoll 8,6 % 1514 Sande 5,2 % 1551 Eide 8,5 % 1523 Ørskog 3,7 % 1504 Ålesund 8,4 % 1502 Molde 2,4 % 1563 Sunndal 7,1 % 1560 Tingvoll 1,0 % 1524 Norddal 1,4 % 1545 Midsund 0,9 % Møre og Romsdal 11,0 % 7,6 % Landet 10,7 % 8,3 % Tabell 9 viser veksten i frie inntekter og brutto driftsinntekter i Vi ser av tabellen at det ikkje er gitt at ein høg vekst i frie inntekter nødvendigvis også gir ein tilsvarande høg vekst i brutto driftsinntekter. Aure har til dømes høgast vekst i frie inntekter med 19 prosent. Samstundes ligg kommunen på nedste halvdel av lista når det gjeld brutto driftsinntekter med 7 prosent vekst. Av byane er det Molde som har hatt den største veksten i frie inntekter i 2006, tett følgt av Kristiansund og med Ålesund litt lenger bak. Ser ein på veksten i brutto driftsinntekter er det Kristiansund som har hatt den største veksten, og Molde har hatt lågast vekst med om lag 2 prosent. Ein kan merke seg at det i dei fleste kommunane i 2006, er veksten i dei frie inntektene som driv veksten i dei samla inntektene. 13

14 I tabell 10 har vi gjort eit forsøk på å vise kva som gjer at det kan verte så store forskjellar i veksten i frie inntekter og veksten i brutto driftsinntekter. I tabellen er dette illustrert ved at vi har sett på driftsinntektene til Volda. Veksten i frie inntekter var 14,6 prosent for Volda i 2006, medan veksten i samla inntekter var 8,6 prosent 3. Umiddelbart kan det vere litt vanskeleg å sjå at ein høg vekst i frie inntekter kan gå hand i hand med ein låg vekst i dei samla inntektene, når ein veit at frie inntekter utgjer om lag 60 prosent av kommunane sine samla inntekter. Av tabellen ser vi at veksten i frie inntekter berre var på 8,3 prosent av brutto driftsinntekter. Samstundes har dei andre inntektene vokse med 0,2 prosent. Tilsaman forklarar dette veksten i brutto driftsinntekter på 8,5 prosent 3. Tabell 10 - Forklaring til vekst i brutto driftsinntekter Dekomponering av vekst 1519 Volda i brutto driftsinntekter i 2006 Andre driftsinntekter, konsern (7 082) Andre statlige tilskudd til driftsformål, konsern Eiendomsskatt ,2 % Konsesjonskraftinntekter Salgs- og leieinntekter, konsern Skatt på inntekt og formue, inkludert naturressursskatt Statlig rammeoverføring ,3 % Brutto driftsinntekter i alt, konsern Vekst i brutto driftsinntekter, konsern 0,4 % 8,5 % 8,5 % Frie inntekter, konsern Vekst i frie inntekter, konsern 0,3 % 14,6 % Oppsummering inntekter Vi har sett at det er store forskjellar mellom kommunane når det gjeld korleis inntektsutviklinga har vore dei siste tre åra. Dette gjeld både når ein ser på dei frie inntektene og når ein ser på brutto driftsinntekter. Samstundes ser vi at inntektsutviklinga for fylket ikkje ligg tilbake for utviklinga for landet under eitt. Veksten i frie inntekter har vorte kraftig auka frå 2004 til Dette betyr at kommunane har fått tilført meir pengar, og at dei dermed har fått større handlingsrom. Ein klar indikasjon på at kommunane har fått meir å rutte med, er den kraftige forbetringa i netto driftsresultat. Frå å ha lagt på rundt 1 prosent i fleire år, auka netto driftsresultat til 2,2 prosent i 2004, 3,1 prosent i 2005 og 3,7 prosent i Dette er sjølvsagt positivt, men for at det skal vere balanse i kommuneøkonomien bør ein sjå slike resultat over år. 3 Ettersom vi i tabell 13 bruker absolutte tal som ikkje er justert for endring i folketal, vert vekst i brutto driftsinntekter 8,5 prosent. For dei frie inntektene utgjer ikkje dette nokon forskjell for Volda sin del. 14

15 Lånegjeld Kommunane tar opp lån for å finansiere investeringar som er nødvendige for at innbyggarane skal få det tenestetilbodet dei har behov for. Opptak av lån er omhandla i kommunelova. Det er berre tillate å ta opp lån for å finansiere investeringar til eigen bruk. Låna generere renter og avdrag som gjer at framtidig drift vert belasta, så det vil alltid vere ein balansegang mellom behovet for opptak av nye lån og den svekkinga av drifta som låneopptak vil medføre. Når ein ser på lånegjelda i Møre og Romsdal kan det vere nyttig å samanlikne ho med lånegjelda for landet elles. Dette kan gje ein peikepinn på om gjeldsbelastninga i fylket er for høg eller ikkje. Tabell 11 viser langsiktig gjeld eksklusiv pensjonsforpliktelser i prosent av brutto driftsinntekter. For nokre kommunar manglar det tal enkelte år. Haram er den kommunen som ligg øvst, fulgt av Volda og Molde. Minst andel langsiktig gjeld har Sunndal, Sandøy og Rindal. Ser ein korleis fylket ligg i forhold til landet, så ser vi at andel langsiktig gjeld i prosent av brutto driftsinntekter er 5,5 prosent høgare her i fylket i Sjølv om fylket ligg høgare enn landet, så har forskjellen blitt vesentleg mindre det siste året. Dette skuldast at andel langsiktig gjeld i fylket har gått ned, samstundes som ho har auka på landsbasis. At andel langsiktig gjeld har gått ned skuldast ikkje at den langsiktige gjelda i seg sjølv har blitt redusert, men at driftsinntektene til kommunane i fylket har auka meir enn langsiktig gjeld. Den langsiktige gjelda auka like mykje i 2006 som ho gjorde i Det er positivt at andel langsiktig gjeld har gått ned. Likevel ligg ein framleis for høgt om ein samanliknar med landet. Forskjellen mellom landet og fylket var likevel vesentleg større i 2004 og Tabell 11 - Langsiktig gjeld eks. pensjonsforpliktelser i prosent av brutto driftsinntekter Haram 112 % 129 % 140 % 1519 Volda 144 % 139 % 133 % 1502 Molde 102 % 115 % 125 % 1520 Ørsta 113 % 116 % 122 % 1503 Kristiansund 92 % 105 % 109 % 1504 Ålesund 114 % 120 % 108 % 1551 Eide 97 % 101 % 106 % 1528 Sykkylven 106 % 107 % 104 % 1517 Hareid 103 % 1543 Nesset 102 % 97 % 100 % 1554 Averøy 98 % 100 % 1516 Ulstein 101 % 98 % 1560 Tingvoll 80 % 85 % 98 % 1548 Fræna 74 % 73 % 95 % 1529 Skodje 100 % 101 % 93 % 1545 Midsund 82 % 88 % 92 % 1514 Sande 94 % 94 % 90 % 1547 Aukra 75 % 82 % 89 % 1523 Ørskog 97 % 87 % 86 % 1535 Vestnes 100 % 87 % 85 % 1524 Norddal 85 % 80 % 84 % 1557 Gjemnes 72 % 71 % 84 % 1515 Herøy 77 % 85 % 82 % 1532 Giske 79 % 87 % 82 % 1566 Surnadal 62 % 72 % 78 % 1556 Frei 53 % 71 % 77 % 1526 Stordal 57 % 101 % 74 % 1531 Sula 75 % 76 % 73 % 1571 Halsa 83 % 76 % 68 % 1511 Vanylven 63 % 69 % 67 % 1539 Rauma 63 % 66 % 66 % 1573 Smøla 57 % 71 % 64 % 1576 Aure 64 % 1567 Rindal 67 % 65 % 64 % 1546 Sandøy 63 % 61 % 52 % 1563 Sunndal 43 % 37 % 32 % 1525 Stranda 127 % 1569 Aure 43 % 0 % 1572 Tustna 73 % 0 % Møre og Romsdal 94,2 % 99,1 % 94,9 % Landet 78,6 % 81,5 % 89,4 % 15