ETNI^KI I NACIONALEN IDENTITET PO IZBOR

Transkript

1 Pavkovi} Elizabeta (Skopje, Makedonija) ETNI^KI I NACIONALEN IDENTITET PO IZBOR Apstrakt: Tekstov e obid preku elementi od biografskiot metod da se poka`e sozdavaweto na fluktuira~ki etni~ki identitet na personalno nivo, po primerot na potomcite na begalcite od Egejska Makedonija, koi se doselile i `iveat vo R. Makedonija. Klu~ni zborovi: etni~ki identitet, ~uvstvo, begalci, Makedonci, Egejci. I Etni~kiot identitet e slo`ena etni~ka kategorija. Toj pretstavuva svojstvo vkoreneto vo samata ~ovekova li~nost, ~uvstvo koe se pojavuva kako rezultat na vzaemnoto dejstvuvawe na vnatre{nite i nadvore{nite varijabli, koi dejstvuvaat vo opredelena socijalna situacija (Erikson, 1968:22). Za objektivni pokazateli na odredena pripadnost se smetaat kulturnite kategorii: jazik, religija, zaedni~ko poteklo, teritorija, obi~ai, (Vlahović, 1982: ; Petrović, 1988:7). Dokolku zaradi razli~ni pri~ini nastane situacija na izbor me u nekolku kulturni varijanti od ovie klu~ni kategorii na etni~nosta, kulturnata polivalentnost mo`e da vlijae na promenata na etni~kiot identitet. Kako del od subjektivnite pokazateli se smetaat li~nite ~uvstva na poedinecot vo odnos na negovata etni~ka pripadnost. Vo analizite na subjektivno nivo, te`i{teto se stava na etni~kiot identitet kako proces na samoidentifikacija i identifikacija od strana na drugite. Samoidentifikacijata zavisi podednakvo od poedinecot i od grupata na koja ñ pripa a. Taa mo`e da odi mnogu podlaboko, pa li~nosta da ima ~uvstvo na dvoen, troen identitet izgraden na etni~ka osnova (plemenski, etni~ko-grupen, nacionalen), a istovremeno site tri da ozna~uvaat etni~ki identitet na poedinecot bez da se sprotivstavuvaat eden na drug (Petrovi,1988:8); (Svetieva, 2000:26). Toa se slu~uva na vertikalno nivo, koga nacionalniot identitet vo sebe gi sodr`i regionalniot i lokalniot (Makedonec, Mijak, Rekanec, Gali~anec, itn.). No, {to se slu~uva koga li~nosta ima dvoen, troen etni~ki identitet na horizontalno nivo, i tie se sprotivstavuvaat eden na drug? Kako nastanuva takov pove}ekraten etni~ki identitet? Kako li~nosta se spravuva so nego? Dali e menliv vo vreme i prostor? So cel da se dobie odgovor na ovie pra{awa izvr{eno e istra`uvawe vo koe se intervjuirani potomci na begalcite od Egejska Makedonija koi denes `iveat vo Skopje. Tie poteknuvaat od me{ani brakovi, pri {to edniot roditel im e Makedonec od Egejska Makedonija, a drugiot od zemjata vo koja begalcite bile odvedeni (Polska, Romanija, SSSR, ^ehoslova~ka) ili od druga zemja. Site ispitanici se rodeni vo tie zemji, i detstvoto, a nekoi od niv, i del od mladosta gi pominale tamu. Od pove}eto faktori koi imaat vlijanie vo procesot na sozdavawe

2 2 pove}esloen etni~ki identitet, vo istra`uvaweto bea zemeni predvid slednive: poteklo od etni~ki me{an brak; ulogata na primarnoto semejstvo i odnosite vo po{irokoto; migraciite (prvata - prisilna, masovna, kako posledica na voen konflikt, koja ja do`iveal eden od nivnite roditeli, i vtorata - preselbata na semejstvoto po slobodna odluka, vo koja u~estvuvale i samite ispitanici); vlijvnie na kulturnata sredinata na `iveewe i stepenot na prilagodlivost na poedinecot; kontakti so zemjata kade se rodeni; jazikot i dr. Ovie, no i drugi faktori so razli~en intenzitet vo oddelni periodi od `ivotot na poedinecot, u~estvuvat vo sozdavaweto na individualnoto ~uvstvo na etni~ka pripadnost. Nekoi od niv deluvaat samostojno, a nekoi se isprepletuvaat, taka da ponekoga{ e te{ko da se sogleda koj od niv vo kolkava merka izvr{il vlijanie. Po pra{aweto na etni~kata pripadnost kaj ovie lu e se javuva razlika pome u nivnoto oficijalno (formalno) deklarirawe i li~noto ~uvstvoto kako rezultat na mnogubrojnite kulturni vlijanija. Toa ~uvstvo e slo`eno i se menuvalo vo tekot na nivniot `ivot, a vo pomala merka se menuva i denes, vo zavisnost od uslovite i kulturnata sredina vo koja se nao aat. II Zaradi izvorno prezentirawe na razmisluvawata, do`ivuvawata i sopstvenoto ~uvstvo na etni~ka pripadnost, }e bidat prezentirani izvadoci od biografskite izkazi na nekolkumina ispitanici, po odnos na nekolku klu~ni parametri: 1. Poteklo od etni~ki me{ani brakovi; 2. Ulogata na roditelite i po{itokoto semejstvo; 3. Migracii; 4. Jazik (govor, dijalekt); 5. Vlijanie na kulturnata sredina; 6. Mislewa za Makedoncite; 7. Formalen i su{tinski li~en etni~ki i nacionalen identitet i 8. Slo`eniot identitet - hendikep ili prednost. 1. Poteklo od etni~ki me{ani brakovi: L. (42) e rodena vo Ukraina (SSSR). Majka ñ e od Ukraina, a tatko ñ od Kostursko (Eg. Makedonija, Grcija); K. (39) e rodena vo Polska. Majka ñ e od [lezija (Polska), a tatko ñ od Lerinsko (Eg. Makedonija, Grcija); D. (38) e roden vo Uzbekistan (SSSR). Majka mu e Ukrainka, a tatko mu Makedonec od Kostursko (Eg. Makedonija, Grcija); R. (44) e roden vo Romanija. Majka mu e Ungarka, a tatko mu e od Lerinsko (Eg. Makedonija, Grcija); 2. Ulogata na roditelite i po{itokoto semejstvo L.... Semejstvoto ima najgolemo vlijanie samo vo prvite godini od `ivotot na ~ovekot. Me utoa, semejstvoto deluva vo eden kontekst, vo eden op{testven kontekst... Po{irokata familija i od strana na majka mi i od strana na tatkomi se me{ani. I kaj nas e toa sosem normalna rabota. Na tatko mi brat be{e `enet za Albanka... Tetkite, sestrite Ispitanicite se ozna~eni so inicijali poradi nivnata opredelba da ostanat anonimni.

3 3 negovi, ednata ima ~ist Grk, ednata Makedonec i Grk, pola-pola. Od stranata na majka mi i Ukrainci i Rusi i Evrei i Germanci... Kazasi. I site `iveeme mnogu dobro. Imame prekrasni odnosi. Na nikogo toa ne mu pre~i. K.... Ne se se}avam jas, mi raska`uva{e majka mi, na mnogu mala vozrast sum insistirala na popisot da me pi{at kako Poqakiwa. ^ovekot rekol deka ovdeka po tatko se vodi, a jas sum odgovorila: "Nema {to tatko! Majkata go doi bebeto i go nosi vo stomakot i }e bidam Poqakiwa! " De fakto, majkata e taa koja {to... neosporno e deka dvajca roditeli treba za edno dete, ama, del si od majkata. Fizi~ki si del od majkata. Ako ti e majkata od nekade, toga{ si i ti od tamu. Moite roditeli, osobeno majka mi, be{e mnogu "geografski" otvorena, {to se vika... Nemavme barieri doma. Nikoj pat ne se ka`uva{e: "A, tie se crni ili tie se beli... " Ako zboruvame za tatko mi, toj e ~ovek {to... kao Amdi Bajram }e re~am - e 120 procenti za familijata. Ba{ radi toa {to go pominal, go ceni stra{no mnogu semejstvoto i pravi sé za toa semejstvo. Za nego celiot svet e domot. I rodninite od negova strana mnogu go po~ituvaat semejstvoto i navistina se svrteni kon nego. Se dr`at na kup~e. Rodninskite vrski se po~ituvaat mnogu, mnogu, mnogu. [to ne e slu~aj vo Polska. 3. Migracii R. Pa, na kuso ne mo`e, ali eve... ~etiries osma od Grcija, so gra anskata vojna, dedo mi be{e vo vojna, se bore{e tamu od strana na komunistite. Baba mi so decata be{e deportirana vo Al... mislam, izbegaa vo Albanija, koa po~naa tie bombardirawa na selata i etni~ko ~istewe. Od Albanija so brod vo Polska. I posle vo Polska, tamu gi rasporedija, zna~i, baba mi so trite deca gi rasporedija vo Rumunija. Posle sedum-osum godini, mo`ebi i devet, preku crveniot krst {vajcarski, nekako gi spoija dedo mi i baba mi, po{to dedo mi be{e ranet, le`e{e vo bolnica, vo Albanija. Nekako gi spoija i go pratija dedo mi vo Rumunija. I tamu, neli, po~naa da `iveat. Porasnaa decata. Tatko mi se zapi{a na fakultet, na umetnost. Tamu se zapozna so majka mi koja {to od Ungarija be{e dojdena da studira tamu... I sedumdes vtora dojdovme. Inaku, postojano bea tie, se se}avam... be{e edna situacija na postojano is~ekuvawe za vra}awe nazad, vo Makedonija. Bidej}i, {tom ne mo`e vo Grcija, zna~i - vo Makedonija. K. ^etirieset i osmata godina, so Gra anskata vojna vo Grcija, toj imal 12 godini toga{. Bil zemen od Crveniot krst, raselen, odnesen, navodno za da se spasat decata od stravotiite na vojnata, i go ima svojot `ivot pominato vo siropitali{ta. Prvite sedum godini ne ni znael dali mu se `ivi roditelite, nitu pa roditelite znaele dali e on `iv... Od toj period mu se ostanati stra{ni kompleksi. Da raste{ po domovi, da nema{ dovolno hrana, da nema{ obuvki, da nema{ za knigi, da nema{ xeparac, da nema{ ni{to. Site odat na proslava na Bo`i}, a ti vo detskiot dom - sam!... Najbitnite godini vo negovoto oformuvawe kako

4 4 li~nost, mu se pominati vo Polska i toa sigurno ima ostaveno trag na nego.... Potoa se preselile so majka mi vo Skopje, vo Jugoslavija, so idejata deka }e bidat poblisku do negovoto rodno mesto. 4. Jazik (govor, dijalekt) L. Ukrainskiot go razbiram, no ne mo`am da zboruvam, nitu da pi{uvam. Jazikot na tatkoto go nau~iv koga dojdov tuka, inaku porano i nego ne go znaev. Vo na{eto semejstvo nie koristevme tret jazik (ruski). Nitu na tatkoto, nitu na majkata. D.... Doma ne zboruvavme makedonski, ni{to ne znaev! Komuniciravme na ruski. Makedonskiot go nau~iv od koga dojdovme tuka. Ukrainski i sega ne znam. Koga }e me pra{aat koj ti e maj~in jazik, vikam - i dvata! I makedonskiot i ruskiot. I gi ose}am taka i gi koristam taka. Vo Ta{kent u~ev gr~ki. Gr~kiot go vledeam sega, nemam problem, }e se snajdam. Sega na momenti krivo mi e, mo`ev da go znam i ukrainskiot i gr~kiot, perfektno da gi znam. R. So majka mi zborevme ungarski, zatoa {to ona ne znae{e makedonski. So baba mi i so dedo mi zborev makedonski. A, ba{ka pa, so moite i ne zborev mnogu bidej}i glavno bev kaj baba mi i kaj dedo mi, zo{to tie u{te studiraa toga{ i... I glavno so baba mi i so dedo mi bev i makednonski zborevme, ama onoj makedonski, egejskiot. Ima{e i gr~ki. Pa i gr~ki zboruvav. Rumunski obavezno, vo {kolo i so decata. Ima{e nastojuvawa da posetuvam gr~ko {kolo. Ima{e toga{ vo Rumunija, me utoa ne me pu{ti dedo mi. Fala bogu! (se smee) Od politi~ki pri~ini. Inaku taa propaganda be{e silna toga{ vo Grcija i site Makedonci {to bea vo Rumunija, toga{ Grci gi narekuvaa. K.... Maj~in jazik mi e polskiot. Go zboruvam isto tolku dobro kako i makedonskiot, so toa {to koga sum vo Polska me poznavaat deka `iveam nadvor, zatoa {to zboruvam mnogu literaturno. Go nemam onoj dijalekt {to sekoj razli~en del od Polska go ima. Jas toa go nemam vo mene, bidej}i go obnovuvam so knigi, so filmovi. Od dete, skoro site knigi {to ni bea za lektira, vo osnovno i vo sredno, pa i ponatamu, beletristika, ~itav na polski, bidej}i najdobrata prijatelka na majka mi ima kni`arnica i stalno od tamu ni pra}a{e sé {to e najnovo. U{te ovde ne be{e ispe~ateno, a ve}e vo Polska go imaa. I od stranski knigi {to se preveduvaa i preku polski avtori znam dosta za Polska, za istorijata, za obi~aite, za na~inot na `ivot. 5. Vlijanie na kulturnata sredina L.... So ogled na brojot na godinite koi sum gi pominala tamu, ne{to mi bilo... kako da bilo vgradeno vo mojot mikro-~ip, da re~am. Zna~i, tie raboti gi nau~iv potsvesno, za Ukraina, dodeka etni~kite karakteristiki na Makedoncite gi nau~iv ve}e svesno koga bev vozrasna. Pove}e, mo`ebi, gi ~uvstvuvam ukrainskite. Generalno gledano, mislam deka sredinata go ima najgolemoto vlijanie. Za sre}a moja, jas `iveev vo edna multietni~ka zemja, ogromna, kade {to ima{e pove}e od sto nacionalnosti... i nie se vospituvavme i vo

5 5 familijata i vo {koloto i vo sekojdnevniot `ivot vrz baza na primeri od site tie lu e. Pove}e ili pomalku, se soo~uvavme so pretstavnici na najrazli~ni svetovi... Mislam deka sredinata e taa koja{to najmnogu vlijae na ~ovekot. No, ~ovekot za toa stanuva svesen malku podocna, koga ve}e }e sozree, }e se oformi kako li~nost, koga }e znae da rezonira, koga }e znae da izbere i da donese odluka. Ja pak si ostanuvam vo ova semejstvo, i pak sum svesna deka edniot e Makedonec, drugiot Ukrainec, me}utoa i pokraj toa, eve, pod vlijanie, mo`ebi na ovaa sredina, jas se ~uvstvuvam - Rusinka. Zna~i, se iskristalizira kaj mene toa ~uvstvo. D.... Pove}e vlijae sredinata i li~noto ~uvstvo {to se gradi, vo nea. R. Najve}e vlijae sredinata, kaj {to `iveete. Se pra{uvam... da `iveev jas postojano, sé do sega, cel `ivot, da re~eme, vo Rumunija, mo`ebi taka i jas }e se narekuvav, i ponatamu Rumunec, i }e ka`ev: "Tatko mi e od Makedonija, majka mi e Ungarka, ama jas sum Rumunec." K... Jas porasnav vo Jugoslavija. Taa za mene be{e sé! Jas imam stra{na nostalgija za Jugoslavija! Ne sum ~ovek na kop~e. Ne mo`am da go stisnam sea kop~eto i da ka`am:"kraj! Gotovo. Nema. Propadna! "...Verojatno ima vlijanie toa {to `iveam tuka, tuka sum porasnala. Ja sum porasnata vo albanska naselba. Najdobrata drugarka vo osnovno mi be{e Albanka. Najdobrata drugarka vo gimnazija mi be{e Albanka. Si odevme po doma... jadev kaj niv, oni doa aa kaj mene... dodeka znam moite drugarki Makedonki, ne gi dru`ea. Jas i cigan~iwata si gi vikav doma na sekoj rodenden. Im idev po doma. Sekoj znaev kaj `ivee, so niv jadev... Mislam deka ima vrska so na~inot na koj {to sum vospitana. 6. Mislewa za Makedoncite L. Mnogu se do~eklivi, {irokogradi, topli. Koga se raboti - se raboti, koda se opu{ta - se opu{ta, toa mi se dopa a tuka. Doma{nata estetika mi se dopa a, doma{niot ambient, posebno ako se forsira onoj, naroden stil, mene toa li~no mnogu mi se dopa a. Toa e mnogu poprisutno ovdeka, za razlika od porane{nite sovetski prostori i vo Ukraina, konkretno. Tuka isto mi se dopa a {to site ovie godini(...) crkvata nikoga{ ne bila odvoena od dr`avata. Na narodot sekoga{ mu bilo dostapno, ne vo smisla dr`avata da go pottiknuvala narodot da odi v crkva, me utoa ne go ni spre~uvala, vsu{nost. Mo`ebi komunistite malku se distancirale... Vo Sovetskiot Sojuz toa ne bilo prisutno. Toa tuka mene mi se dopa a. Jas tuka i se krstiv, na 33 godini. Generalna crta koja stra{no mi pre~i e zavidlivosta. Neumeewe na lu eto da mu se raduvaat na uspehot na bliskiot. Mislam deka od tuka poteknuvaat site problemi kaj Makedoncite. Toa e odlika na "sitna du{a". Gnilo tokmu tuka, inaku ima tolku sposobni lu e. Kako veli edna moja prijatelka: "Vo Makedonija, vo eden grst narod, ima tolku mnogu poedinci koi se posipani so yvezdena pra{ina." Me utoa onie drugite ne im davaat! Nepo~ituvawe na avtoritet, nedisciplinata vo semejstvoto posle se aplicira na celoto dru{tvo. Kaj nas, kaj Makedoncite ne postoi avtoritet! Licemerni - toa e prodol`enie na karakteristikata - zavidlivost. Toa, nekako logi~no se nadovrzuva. Pove}e tvrdoglavosta, vo smisla ne saka ni da soslu{a ako saka{ ne{to da mu objasni{, kako ne{to funkcionira vo drugite zemji

6 6 "Ma, ne me interesira! Toa ne e pravilno! Ne}am da slu{am! Vie {to doa ate od drugite zemji se praite mnogu pametni!" Dodeka koga komuniciram so lu e, koi{to bile nekade nadvor i te kako se {iroki za nekoi novi soznnija, za nekoi novi primawa i za niv ne e toa strano, ne e toa tu o. Tie prifa}aat, barem probuvaat edna{. Si vika: "]e probam! Ako mi odgovara }e go primenuvam vo `ivotot, ako ne - nikomu ni{to!" Dodeka lu eto, zboruvam za groto Makedonci, koi ne mrdnale od ovde, (ne zboruvam do Grcija, na odmor ili do Crna Gora) koi ne po`iveale malku, dali studiski, dali slu`beno nekade, ili sudbinata ne gi odnela nekade vo stranstvo, ne prifa}aat ni{to {to ne e makedonsko! Ti da negira{ tu i vrednosti - toa ne e vo red! D. Gordi se. I hrabri, za toa sigurno pridoneslo raseluvaweto. Se poka`a deka se i hrabri i deka opstojuvaat. Po tatko mi znam deka e dosta vreden i rabotliv, epten. Za niv se ka`uva deka se mnogu "stisnati"...-egejcite. I tuka se pogodija moite, bidej}i i za Ukraincite se veli deka se "stisnati". Posebno se familijarni. Mnogu se privrzani kon familija. Nema takva privrzanost vo Ukraina i vo Rusija. R. Gostoprimlivi, srde~ni, dru`equbivi. Pla{livi. Privrzani za semejstvoto. Mnogu! K. Mnogu otvoreni lu e, topli, srde~ni. Mnogu privrzani za semejstvoto.... Me pogoduva {to Makedoncite, Makedonci ovde, ne ~uvstvuvaat taka za svojata sopstvena zemja! Bidej}i, jas ka`uvam: Ako nekoj ova mi go napravi za Polska, jas stvarno }e se krenam i }e otidam tamu, i }e skokam i }e vikam i }e demonstriram i }e napravam sé {to mo`e! A, znam isto tolku i da se boram za makedonskite pra{awa, i vo Grcija ostro da diskutiram za imeto koga mi idat na `ivci! Mekedoncite od Egejska Makedonija... tuka zborime za dve grupi... tri grupi na lu e od Egejska Makedonija: - tie {to ostanaa tamu, so koi {to imame kontakti, odime da se vidime, se posetuvame. Tie se... kako da se Grci, ama ne se Grci! Da, navistina. bidej}i dvojat, i po lik, po fiziononija, i po nosii, i po obi~ai. A, Makedonci?... Ne znam kolku se Makedonci, bidej}i `iveat vo druga zemja, se prilagoduvaat na tie zakoni, na tie uslovi. - edna druga grupa na Egejci koi{to od tamu do{le vo Jugoslavija i tuka ostanale. Tie bile povozrasni. Najmnogu od niv bile komunisti. Progonuvani, pa prebegnale; - i ovaa tretava grupa, {to se "deca begalci", {to se site porasnati po razli~ni zemji i si vle~at od tamu razli~ni naviki. 7. Formalen i su{tinski li~en etni~ki i nacionalen identitet L.... Na popisite jas se deklariram kako Makedonka, no toa ve}e... kako da ka`am, zaradi... politi~kata klima vo zemjava. Sakam plus u{te eden ~ovek od nas da ima! Dodeka `iveam ovde! No, toa ne zna~i, koga bi `iveela vo nekoja si deseta tamu, zemja, ne znam dali bi se pi{uvala Makedonka?! Stvarno ne znam! Koga mora da se odbere me u samo dve ne{ta, toa e stra{no te`ok izbor za sekogo. Bez razlika za {to se zboruva. Koga postojat pove}e kombinacii, pove}e varijanti, e polesno.

7 7 Mislam deka mene mi e polesno za razlika od toe {to ja nemaat tretata varijanta, mo`nost. D....E, posle, koga se zapi{uvav vo {kolo ili po oficijalni dokumenti kaj {o treba da se navede koj si-{to si, e, tamu ima{e edna zbunka od moja strana - dali Rusin sea da se pi{am? I tatko mi: "E, kako si Rusin? Toa e Republika Rusija, ti `ivee{ vo Sovetski Sojuz. Kako }e se pi{e{?" Trepkaj, trepkaj so toa o~ite - "Grk!" "E, kako Grk?!" Znam, tatko mi u Grcija e roden. Ja toga{ mnogu sum razbiral {to e Makedonec, {to e vo naselba so begalci od Grcija. I ja sve znam deka tuka se Grci. Toa be{e moj Menhetn, razbira{? Mi be{e mnogu gajle koj-{o ponataka `ivee, ja si `iveam so Grcive tuka. Zna~i, tamu sum bil Grk. Od druga strana, istite Grci imaa nevesti Rusinki i Ukrainki. Pa i od niv sum videl, vaka nekoi dru{tva, se ose}a{e edna razlika, ama toga{ ne sum razmisluval. Sega mi se vra}a filmot... Ba{ be{e interesno, }e se soberat nekoi gosti - i }e se pravi ukrainska kujna. I }e dojdat Grci, Makedonci, Ukrainci, Rusi, sve onaka me{ano i sea - se pravi ukrainska kujna. Pa, nekoj }e doturi od ruskata kujna, pa malku od gr~kata, malku od makedonskata i kako da ne se bide bu~no posle toa?! Toa e mnogu interesno, {to jas nikoga{ ne sum razbral do kraj..., zboruvam za nekoi si godinki tamu, ne sum razbral do kraj {to sum jas u stvari i kako treba da se pi{uvam... E, pra{av, da. I sme sednale i mi ka`ale deka "Mama e Ukrainka, tato e Makedonec. E, sea po nekoe si pravilo ti treba da se pi{e{ po tatko. A, ina~e - ti biraj si!" Bukvalno imav ostaveno sloboda jas da si biram {o e-kako e. Pa i sum pra{uval i stvarno taka i sum se pi{al - Makedonec. Od toga{ i... mi objasnija ve}e od nekoi godini, ~ovek koga po~nuva da razbira ve}e... Se pi{uvam - Makedonec, poradi dokumentacija {to ne mo`am segde da se napi{am... dvete nacionalnosti. Ina~e koa bi mo`el bi gi napi{al dvete. K.... ^esto pati se deklariram kako Poqakiwa, ne za da privle~am vnimanie, dovolno privlekuvaat vnimanie dvete imiwa {to gi imam (prvoto makedonsko, vtoroto polsko), ama toa prvo mi doa a. Bez da go mislam toa, prvo mi doa a... Vo Makedonija, ~esto, go pi{uvam i toa - Makedonka so dvojno, polsko dr`vavjanstvo. Vo Grcija sum samo Poqakiwa, na nivna sugestija. Baravme sovet, zatoa {to rekov mo`am da dojdam i da se oma`am i so makedonski i so polski dokumenti. Mi rekoa samo so polski da dojdam, duri i da ne ka`uvam deka imam dvojno dr`ajvanstvo, deka toa samo }e pre~i. Za `al. L. Koga odam tamu pove}e se ~uvstvuvam Makedonka, i mi godi, moram da priznaam, deka sum, ete - stranec... Toa e ~isto moe, vnatre{no do`ivuvawe, mene mi zna~i. I pokraj toa {to majka mi e ~istokrvna Ukrainka, tatko mi e ~istokrven Makedonec, jas se ~uvstvuvam vo su{tina Rusinka. Bidej}i toj e jazikot na koj{to jas prozboruvav, toj e jazikot na koj{to jas razmisluvam, jazikot na matemati~kite operacii vo mojata glava, toa e jazikot na moite soni{ta. Koga jas spijam i ne{to sonuvam, jas zboruvam na ruski. Zna~i deka toj jazik e maj~in jazik. Mo`ebi ne se ni raboti tolku za ruskata kultura, mo`ebi pove}e za ruski duh, za ruskata du{a. Ruskiot segment vo mene e najpove}e razvien. Toa samo posebe se razvilo vo mene. I toa go svativ posle niza godini,

8 8 posle desetina godini od kako se preselivme ovde. Ve}e svesno go... go konstatirav vo sebe si deka jas vsu{nost se ose}am kako Rusinka.... Jas li~no se ~uvstvuvam Rusinka, da re~eme 50 posto. Ostanatite 50 posto mi se bukvalno podeleni: 25 posto Makedonka i 25 posto Ukrainka. Toa go zboruvam generalno kako se ~uvstvuvam, ima situacii koga mnogu pove}e mi odgovara vnatre{no da bidam Ukrainka. Ima situacii koga jas i te kako posto se ~ustvuvam Makedonka. Na primer, pred nekoj den, koga gostuva{e Ruslana otidov i toga{, priznavam, mnogu pove}e se ~uvstvuvav Ukrainka, si vikav (tivko): "Eve gi na-{i-te!!" No, podocna koga mi se obratija za prevod, da pomognam, mnogu pove}e ja zastapuvav makedonskata strana. Tie }e si odat, no jas sum ovde, i ovie se moi lu e tuka, okolu mene. Koga sum vo Grcija, so rodninite i nivnite prijateli Grci, zboruvame na sekakvi temi, nekoga{ i se karame i se doka`uvame... Vo tie momenti sum totalna Makedonka! Vo drugi zemji, kade prestojuvav mnogu kratko, glavno na propatuvawe, tamu se ~uvstvuvam, bikvalno "gra anin na svetot". Toa sigurno znam! Bukvalno se ose am kako kosmopolit. Sum i tuka, no tuka toj procent malku se gu{i, bidej}i vlijaat ostanatite faktori koi se zna~itelno pogolemi. Prvite godini tokmu taka se ose}av koga dojdov. Koga dojdov, prvite desetina godini jas u{te ne sum znaela koja sum i {to sum. Posle desetina godini `iveewe ovde, duri toga{ svativ deka jas definitivno se ose}am Rusinka... Tie godini bea, za `al proprateni so mnogu pobitni, posu{tinski, od vitalno zna~ewe pra{awa, koi{to ne mi dozvoluvaa mnogu prostor za razmisluvawe na ova ne{to. Stanuva{e zbor za fizi~ko pre`ivuvawe. Za opstanok. Taka {to ne ni mo`ev, i da sakav jas nemav ni vreme, ni mo`nost za toa da razmisluvam. No, toa ne zna~i deka vo tekot na tie godini ne sum imala faktori {to vlijaele kone~no jas da ja donesam taa moja posledna odluka, neli - koja sum. Tie zna~i indirektno ostavale nekakvi tragi vo mene, koi {to potoa mi pomognale jas da se opredelam. Mo`ebi, u stvari, toa {to jas se ~uvstvuvam Rusinka e rezultat na takvoto edno dolgogodi{no kolebawe, da izberam pome u dvete varijanti. I vo nedostig, neli, na argumentacija za ednata ili za drugata strana, pove}e ili pomalce, mo`ebi zatoa jas go izbrav toj tretiot pat?! Postoi edno drugo ne{to, toa e nostalgija po mo`nosta da se razvivate kako kosmopolit. Bidej}i jas poteknuvam od zemja koja {to be{e najgolema multietni~ka zemja vo svetot i dojdovme povtorno vo edna zemja koja{to be{e federacija so maksimum pretstavnici na razli~ni etnosi. Vo taa smisla, se se}avam na edna slu~ka... na edno golemo sovetuvawe kade {to bev preveduva~, se zbli`ivme najmnogu so gruziskata delegacija. Eden od niv mi veli: "Znae{ {to? Koga }e razmislam, mnogu mi e `al {to se raspadna Sovetskiot Sojuz! Bez ogled na toa deka nie ko bo`em dobivme nekoja nezavisnost, ne znam {to. Sepak, ni se skratija mo`nostite i za komunikacija i za razvoj i za sé." Jas toga{ mu rekov: "Te molam zatvori ja taa tema! Zatoa {to tebe edna bolka, mene - dve. Ti ima{ edna rana v srce, ja - dve! Zatoa {to jas ja zateknav i ovaa zemja. I ovaa zemja isto taka se raspadna. Ti velam - ne turaj sol na rana! Imav drugari i prijateli niz cela Jugoslavija. Ne me ~epkaj tuka, oti sega te

9 9 ubiv, odma!" E, toa e mo`ebi edna kriza. Vo takvi momenti stra{no mi e `al! D.... Porano toa bea raboti od neznaewe i od godinite. Koga si dete pa, ne znae{ mnogu raboti, a sega - ne, sega ba{ se ~uvstvuvam i kako edno i kako drugo. I mnogu mi e prijatno ko }e se vidam so... mnogu kontaktiram so lu e od tamu, od Rusija,... so niv koga razgovaram, sum primetil, se ose}am i kako Rusin, ili Ukrainec, po{to i so Ukrainci imam kontaktirano, i kako Makedonec u isto vreme... Site mi vikaat: - Ti si "na{"! - E, dobro, "va{" neka bidam, {o?!... Ne vo onaa smisla deka nigde ne pripa am, ja to~no znam kaj pripa am, jas sum Makedonec. Me utoa taa `i~ka, {o se vika, ukrainska... taa ne e `i~ka, taa e edna dobra polovina, edna ukrainska, edna makedonska. Jas so toa si nemam voop{to nikakov problem... I ednata i drugata gi ose}am, bukvalno kako svoi, toa sum jas!...e, sea, koa }e se zeme predvid deka sum `iveel odamna vo Rusija i deka prvata polovina od {esnaeste godini, ja ne sum imal poim, neli, dur ne trgne{ u {kolo "{o sum-koj sum", ovdeka em pove}e `iveam, em imam do`iveano nekoi podrugi raboti ve}e kako pozrel, pogotovo i vojnata {o pomina, mo`e da se re~e vojna. I sea, normalno bi rekol deka pove}e Makedonec se ose}am. R. Koa bev mal mnogu se ~uvstvuvav Rumunec. I se se}avam deka vo detstvoto tatko mi postojano me kara{e: "Abe, kakov Rumunec?! Nema{ nikakva vrska!" "Kako nemam vrska koga sum roden tuka?!" Toa e mnogu va`no. Dali identitetot mo`e da se oformi spored toa kaj e ~ovek roden ili pa e identitetot kultura koja ~oveka... koja go obrazuva kroz celiot `ivot. Iako majka mi vele{e: "Pa, áko `iveeme vo Rumunija, nie sme vo ungarskiot del ovde. Zna~i - ti si Ungarec fakti~ki!" Tatko mi: -"Ne! Makedonec!" I taka natamu. Jas za da ras~istam situacija, zna~i - Rumunec. Oni me pra{uvaat: "Za{to?" "Zatoa {to sum roden tuka i tuka u~am! Ne znam za drugo." Me utoa, so tek na vremeto, neli, koga dojdovme ovde, po~nav da... da sva}am deka ne zavisi od toa ~ovek kaj }e se rodi i kade }e `ivee, {to e po... kakov identitet }e sozdade... iako mo`e i taka. Pove}e od jasno e deka identitetot se... e kulturna kategorija i deka fakti~ki samiot ~ovek mo`e da odlu~i {to }e bide vo `ivotot. Mo`ete Francuz da se nare~ete ako sakate i taka da bidete, bez razlika dali imate nekoj i ne{to. Me utoa, ~uvstvoto na etni~ksa pripadnost, sepak... se razviva, se gradi,... se prenesuva, neli, kulturata od postarite na pomladite, od okolknostite vo koi{to `iveete i... taka. I doa ate do zaklu~ok deka ste pripadnik na odredena kultura.... Makedonec najve}e se ~uvstvuvam... Iako se ~uvstvuvam i dvaesetina, trieset posto, da re~eme, Ungarec... tuka negde... sedumdeset : trieset. "Gra anin na svetot"? Ako, ve}e za toa zboruvame, toga{ nema da ima ni "M" od Makedonec, ni Ungarec, bidej}i epten se ~uvstvuvam kao takov! Mislam, bukvalno, ba{ poradi ova me{ano sve {to e i {to `iveev do sea vo site ovie dr`avi i {to komuniciram i {to sé u{te patuvam mnogu. Mnogu mi e prijatno koga sum vo stranstvo, sekade, i se ~uvstvuvam ba{ kao doma. Duri ponekoga{ doma mi e pote{ko, mislam, onaka, pove}e problemi imam sekojdnevni... Ne mo`e toa da se sporedi, zatoa {to sekoj ~ovek kolku da e "gra anin na svetot" pripa a na eden narod i toa

10 10 prvenstveno go vle~e. Zna~i - sedumdes : tries - ostanuva, i plus sto ovie drugite (se smee). Zna~i mora do dvesta da se... K. Vo na~inot na razmisluvawe pove}e nalikuvam na toj... taka da go ka`am "severen" mentalitet, otkolku na "ju`niot". Mene pove}e me vle~e, koga }e razmislam, da ka`am deka sum Poqakiwa. Vtoroto ne{to na {to mi teknuva da ka`am e deka sum Jugoslovenka... Dobro, sega Jugoslovenka ve}e ne mo`am da ka`am, bidej}i toa ne postoi. Fikcija samo. Ne{to {to bilo. Ne sum ~ovek {to `ivee vo minatoto. E, sega sum stavena vo situacija da ka`uvam deka sum Makedonka. Vo su{tina ne sum rodena vo Makedonija. Vo su{tina tatko mi ne e priznaen kako Makedonec: ovde go vodat deka e roden vo Grcija. Vo Grcija ne go tretiraat nikako! E, sega... dali mo`am da ka`am deka se ~uvstvuvam kako Makedonka - po osnov na tatko mi {to e begalec... po{to i on e so izme{an identitet... ne znam... Bi trebalo da ka`am fifti-fifti, ama ba{ poradi toa {to... odmaga faktot {to tatko mi nema... nema edno negovo mesto...?? Mo`ebi 60 so 40?!... Ne mo`am da opredelam. Za pola sum sigurna deka sum Poqakiwa! I {to sum rodena vo Polska i {to sum po majka Poqakiwa... De fakto, genetski sum i Germanka, ama toa pa voop{to ne go do`ivuvam! Navistina ne go do`ivuvam! Ne go ni znam jazikot, nej}am ni da go nau~am! Gi po~ituvam moite predci, ama ne se ~uvstvuva jas voop{to kako Germanka. Majka mi se ~uvstvuvala, go znaela i jazikot. jas - ne, ne sum porasnala vo toj duh. Za ostatokot... Makedonka...? Tatko mi i vo Makedonija, on e - Egeec! Ne go vikaat Makedonec, go vikaat "Egeec"! So samoto toa ova miqé ovde, nas né izdvoilo. Mene, vo gimnazija me vikaa isto - "Egejkata". Ili - "Poqakiwata". Ne bev - Makedonka, ne bev - Jugoslovenka. Zna~i i okolinata te izdvojuva na nekoj na~in. Kolku god da sakm da ka`m: "Jas sum Makedonka" - koa 39 godini slu{am deka sum Egejka! Nemam jas protiv toa deka sum Egejka, samo {to e toa - no man s land! Znam da se ulovam... da bidam podvoena vo smisla da imam mnogu patriotski ~uvstva za Makedonija. 8. Slo`eniot identitet - hendikep ili prednost L. Prednost!... Jas mislam deka e toa i te kakva prednost. Zapoznava{ pove}e kulturi, pove}e jazici, pove}e obi~ai. Ete, toa e ne{to {to mu pomaga na ~ovekot da go gradi svojot duh i svojata du{a. Sega, so ovie nevladinive organizacii, imam drugari ba{ od cel svet, mnogu lu e od razni zemji. Se nadevam deka ovie lu e tuka, so tekot na vremeto }e go nadrasnat ovoj problem i ba{ taka }e se ose}aat. Voop{to ne e bitno od kade si ti, bitno e kakov ~ovek si! D. Pa, prednost, u sekoj slu~aj! R. Nelagodnost - dodeka bev pomlad. Do kaj dvaesettata godina. Sega go ~uvstvuvam kako prednost. Da. I postojano mi prija, ve}e dvaesetinatries godini. I navistina... ba{ mi e ubavo!

11 11 Mislam deka licata {to se od me{ani brakovi se potolerantni prema drugi etnosi. Sekako... Po{iroko gledaat na rabotite. Zatoa {to dobiva dve kulturi od edna{. Tri. Taka da mo`at polesno da gi ocenat rabotite otkolku koga ste... rodeni vo edno malo mesto i tamu postojano... niti izleguvate, niti ni{to. Toga{, na krajot na krai{tata i polesno se manipulira so vas. Ama ako gi znaete po{iroko rabotite... Taka da sega gledaj}i, stvarno, se smetam sebe si i kao Balkanec, da re~eme, oti od sé imam po ne{to. Toa e. K.... Toa deka sum malce... kako bez koren. Iselena od vamu-od tamu, od razli~ni baba i dedo... Ima momenti koga mi doa a: "Gospode bo`e, kade li jas pripa am?" Sekoj eden }e ka`e: "Kaj mene na selo... Kaj mene doma..." Jas nemam "doma". Po{to cel `ivot ne{to se selam natamunavamu. Eve i sea kaj {to `iveam, pak ne ni e "doma". Pak sme so niet da... bara ma` mi druga rabota. Mo`ebi taka }e go minam cel `ivot. Ne znam. Nekoj pat znae te{ko da mi padne {to ne sum edno ne{to, nego imam mnogu par~iwa vo mene! Ama, vo su{tina za sekojdnevie e mnogu polesno, 99% od `ivotot mi e polesno. Super mi e! Jas mo`am da se prilagodam na sekoja sredina, mo`am da se vklopam... Imam dvojno dr`avjanstvo i na moja golema sre}a go koristam. Za mene, otkako stanavme nezavisna i samostojna zemja, za mene ovie granici nikojpat ne bea zatvoreni. Sum privilegirana so toa i ne sum go po~uvstvuvala ona {to go ~uvstvuvaat mojata generacija i ostanatite {to ne mo`at da izlezat od zemjava. Izleguvam od Makedonija so makedonski paso{, a vleguvam vo nekoja druga zemja so polskiot. I toa taka funkcionira otkako sme Makedonija. Prethodno imav jugoslovenski paso{ i mi be{e super! Nemam predrasudi. Imam mnogu drugari od razli~ni rasi od site strani na svetot. Se dopi{uvame, se mislime. E, nakoj pat znae da me fati, taka ne{to... Da ti ka`am, eve, sekoj znae od kaj e i {o e, a jas dur ka`am od kaj sum i {to sum... ~ovekot si oti{ol!! III Izvornite ka`uvawa kako del od `ivotnite prikazni na ispitanicite, go otslikuvaat delikatniot, krajno li~niot fon vrz koj se formiraat konturite na personalniot a vo negovi ramki i etni~kiot identitet na sekoj poedinec. Nekolku lica zamoleni za razgovor na ovaa tema odbija da zboruvaat za sopstveniot etni~ki identitet, stavaj}i do znaewe deka ne sakaat "da im se ~epka" po ~uvstvata ili pla{ej}i se deka bi mo`ele da bidat iskompromitirani, ako se znae za nivniot "nestabilen" identitet. Od odgovorite na onie koi prifatija da gi spodelat svoite razmisluvawa i da otkrijat del od ~uvstvata za sopstvenata etni~nost, mo`e da se zaklu~i deka prvite soznanija za etni~nosta se steknuvaat vo ranata u~ili{na vozrast. Toga{, se zapo~nuva so institucijalizirano zapoznavawe na konkretnoto op{testvo, pa mladata li~nost lesno nacionalno se identifikuvat so zemjata vo koja e rodena i vo koja `ivee, t.e. ~ij obrazovno-vospiten sistem ja oblikuva. Do toj period, semejstvoto za deteto pretstavuva edinstvena i homogena celina, a roditelite se samo

12 12 "mama i tato". Koga toa }e se soo~i so nivnata razli~na nacionalnost, nastanuva dilemata - {to e toa samoto? Dokolku edniot roditel mu e od zemjata vo koja `iveat, odlukata mu e olesneta, no koga i dvata roditela se stranci vo taa zemja, mu se ~ini kako dobar izbor tretata mo`nost, a toa e da se narekuva onaka kako i site `iteli na negovata zemja. Negoviot izbor e logi~en dotolku pove}e {to do toj period deteto ili ni{to ili mnogu malku znae za tatkovinata na svoite roditeli, malku ili voop{to ne go znae nivniot jazik i t.n. Vlijanieto na kulturnata sredina e osobeno intenzivno vo periodot na adolescencijata. Mladiot ~ovek e vklu~en vo u~ili{nite i vonu~ili{ni aktivnosti, postojano go pro{iruva krugot na prijatelstva, nastojuva da se integrira vo zaednicata i so ni{to da ne se razlikuva od vrsnicite i sredinata. Soo~eni so egzistencijalni problem i rabotni obvrski roditelite imaat malku vreme da gi zapoznaat decata so osobenostite na etnosot od koj poteknuvaat. Nivnite deca formalno se deklariraat kako Makedonci, no ne se ~uvstvuvaat taka. Sepak, roditelite uspevaat da im vsadat rabotni naviki, patriotski ~uvstva i visoki moralno-eti~ki vrednosti, koi se voo~livi kaj site lica vklu~eni vo istra`uvaweto. So doseluvaweto na semejstvata, decata na begalcite za prv pat doa aat vo Makedonija, se zapoznavaat so makedonskiot bit i kultura, go u~at jazikot. Toj period za niv e osobeno te`ok, bidej}i se prilagoduvaat na novata kulturna sredina i se naviknuvaat na poinakov na~in na `ivot. Treba da nau~at da bidat ona {to se deklariraat deka se, a toa im predizvikuva "kr{ewe na identitetot". Re~isi kaj site niv, toj period trae okolu desetina godini i e prosleden so previrawa na ~uvstvata i mislite, i postojani preispituvawa za toa {to se i koi se. Vo zavisnost od vozrasta, stepenot na prilagodlivost, vlijanieto na roditelite i drugi okolnosti, po taa "borba" na nekolkute nivni etni~ki identiteti, tie gi doveduvaat rabotite "na svoe". Dilemite, pra{awata, zbunetosta gi zamenuva ~uvstvo na olesnuvawe i prifa}awe na sebe si takvi kakvi {to se. Voo~liva e razlikata pome u ma{kite i `enskite ispitanici, vo pogled na ~uvstvoto na etni~ka pripadnost. Kaj ma{kite dominira ~uvstvoto na pripadnost na etnosot na tatkoto (vo slu~ajov - Makedonci), dodeka `enskite lica se izjasnuvaat deka se do`ivuvaat sebe si prvenstveno kako pretstavni~ki na etnosot na majkata ili na zemjata kade se rodeni (Polja~ki, Rusinki, ^ehinki). Interesno e deka taa razlika e prisutna i vo edno semejstvo, pome u brat i sestra (L. i D.). Site ispitanici istaknuvaat deka vo zavisnost od sredinata i okolnostite, nekoj od nivnite identiteti dominira nad drugite. ^esto pati samite tie svesno naglasuvaat nekoj od niv, bilo za da iskoristat dadena situacija, bilo za da izbegnat neprijatnost ili ednostavno za da se ~uvstvuvaat poinakvi od drugite. Gi prifa}aat kako svoi, osobenostite koi im se dopa aat na sekoj od "nivnite" etnosi, a se distanciraat od onie koi gi smetaat za negativni, sega ~uvstvuvaj}i se kako "onie drugite". Sopstvenata fluktuira~ka etni~nost ja do`ivuvaat kako prednost i ja koristat. Sebe si se smetaat za lu e so {iroki pogledi, za nositeli na pove}e kulturi, tolerantni kon drugi etnosi, gra ani na svetot.

13 13 Ovie empiriski rezultati, dobieni spored eden od biografskite metodi, se obid da se poka`e konstrukcijata na etni~kiot identitet kako proces koj se odviva vo tekot na eden `ivoten vek. Mo`at da se sogledaat uslovite, faktorite koi{to vlijaat na negovoto sozdavawe i menuvawe; momntite na postoewe haos od identiteti, kako i periodite od `ivotot na ~ovekot vo koj{to tie procesi se slu~uvaat. Procesite na konstruirawe i dekonstruirawe na etni~kite idetiteti se dinami~ka (podvi`na, menliva) kategorija i pri nivno prou~uvawe treba da se zemat predvid onie faktori koi, vsu{nost, i doveduvaat do nivno menuvawe, faktori koi naj~esto se nadvor od mo}ta za kontrola na nositelite na tie isti identiteti. A, samite nositeli se odlu~at ili za eden identitet ili balansiraat pome u nekolku od niv. Koristena izvori i literatura: Izvori: Sopstveni terenski istra`uvawa, Literatura: Pavlovi 1998: Pavlovi Mijrana, 1998, Srbi u ^ikagu, problemi etni~kog identiteta, Etnografski institut SANU, Beograd Svetieva 2000: Svetieva Aneta, 2000, Migracii-pra{awa na identitetot, Etnolog, br.9, Skopje Crowan 2000: Crowan Jane K. Ed., 2000, Macedonia, The Politics of Identity and Difference, Pluto Press, London/Sterling, Virginia. Erikson 1968: Erikson Erik, 1968, Identity, Yoth and Crisses, New Jork. Petrović 1988: Petrović Edit, 1988, Etnički identitet kao element teorije o etnosu, Etnoantropološki problemi, sv. 3, Beograd Putinja, Stref-Fenar 1997: Putinja Filip i Zoslin Stref-Fenar, 1997, Teorije o etnicitetu, XX vek, Beograd. Smit 1998: Smit A.D., 1998, Nacionalni identitet, XX vek, Beograd. Vlahović 1984: Vlahović Petar, 1984 Narodi i etničke zajednice sveta, Vuk Karadžić, Beograd Vlahović 1982: Vlahović Petar, 1982, O etnosu etnogenezi i etničkoj istoriji kod jugoslovenskih naroda, Etnološki pregled, br. 17, Beograd