FJALER KOMMUNE STRATEGIPLAN FOLKEHELSEARBEIDET

Transkript

1 Innhold 1. Bakgrunn for planen Kva er folkehelsearbeid... 2 Omgrepsavklaringar Overordna føringar og organisering for arbeid med folkehelse Prosessen i arbeidet Folkehelsa i Noreg Oversikt over folkehelsa i Fjaler helsetilstand og påverknadsfaktorar Oppsummering av tema Innspel frå folkemøta Innspel frå einingane skjematisk Oppsummering ressursar og hovudutfordringar ved folkehelsa i Fjaler Tiltak... 20

2 1. Bakgrunn for planen Den nye folkehelselova vart sett i verk 1.januar 2012 og har som formål å bidra til ei samfunnsutvikling som skal fremje folkehelse og jamne ut sosiale skilnader. På lokalt nivå skal kommunen sikre folkehelsearbeidet ved å fremje helse, trivsel, sosiale og miljømessige forhold og medverke til å førebygge sjukdom, skade eller liding. Kommunen skal fremje folkehelse innan dei oppgåver og med dei verkemidlar kommunen har, det gjeld ved lokal utvikling og planlegging, forvaltning og tenesteyting. Medverknad og samarbeid med andre verksemder og frivillig sektor er ein del av dette. Lova krev at kommunen har ei oversikt over helsetilstand og påverknadsfaktorar i kommunen. Denne skal vere skriftleg og identifisere utfordringane knyt til folkehelse i kommunen, samt vurdere årsaker og konsekvensar av desse. Helsedirektoratet poengterer at god oversikt skal gjere folkehelsearbeidet treffsikkert ved at det er dei faktiske utfordringane som vert lagt til grunn for folkehelsearbeidet. Denne oversiktsoppgåva er ein del av det heilskaplege folkehelseansvaret til kommunen, og strategiplanen skal vere eit verktøy for å fastsetje mål og tiltak i kommunen sitt folkehelsearbeid. Å ha oversikt er og ei føresetnad for å måle utvikling over tid, fastsette mål for utvikling av tiltak og for å måle effekt av tiltak. 2. Kva er folkehelsearbeid Omgrepsavklaringar Folkehelselova, forskrifter, styringsdokument og planar nyttar seg av ulike omgrep knytt til folkehelse. Folkehelse er fortsatt eit relativt nytt fagfelt i Noreg på den måten vi kjenner det i dag, sjølv om vi fekk «sunnhetsloven» allereie i Den gong var det smittsame sjukdommar som var den store utfordringa. I dag er omgrep som helse og folkehelse overalt, og vert nemnt i mange ulike samanhengar. Skal ein jobbe saman mot eit felles mål er det nødvendig med same forståing av omgrepa. Korleis går det med ein kommune som jobbar for å betre folkehelsa, der alle einingane har ulike tankar om kva folkehelse er? I dette dokumentet vert helsedirektoratet og andre nasjonale definisjonar nytta for å forklare dei mest brukte omgrepa. Dette er dei definisjonane som stort sett går igjen i litteraturen. Målet er å skape ein felles plattform som gjer planen enkel å forstå for lesaren. Å ha ein gjennomgang der ein einast om kva er det vi snakkar om når vi snakkar om helse kan vere ein fordel for å ha same utgangspunkt. Målet med strategiplan for arbeidet med folkehelse i Fjaler er å lage eit dokument som både skildrar helsetilstanden i kommunen, dei utfordringane og ressursane kommunen har og til slutt kome med konkrete tiltak for å betre folkehelsa i kommunen.

3 a) Oversikt over helsetilstand og påverknadsfaktorar Helsetilstand er befolkninga si helse målt ved ulike indikatorar som risikofaktorar, førebyggbare sjukdommar, trivsel og mestringsressursar eller meir indirekte mål som sjukefråvær. Kommunen bør ha oversikt over helsa på befolkningsnivå samt positive og negative faktorar som kan ha innverknad på helsa, både til befolkninga og grupper. Sjukdommar ein kan førebygge er til dømes psykiske lidingar, hjarte- og karsjukdomar, diabetes type 2, kreft, smerter og belastningslidingar, karies og skader frå ulykker. Dømer på risikofaktorar er overvekt, fysisk inaktivitet og luftforureining. Påverknadsfaktorar er kjente forhold som verkar inn på helsa. Dei kan vere positive og negative, og omfattar både helsefremmande og førebyggande faktorar, samt risikofaktorar. Her verkar samfunnsforhold, levekår, miljø og individuelle faktorar inn. Den sosiale helsemodellen av Whitehead og Dahlgren syner oss forholdet mellom agent og struktur når det gjeld påverknadsfaktorar på eiga helse. Alder, kjønn og biologi rår ein ikkje over, men elles vert individuelle val påverka av eit sett med ytre faktorar. Det viser kompleksiteten i folkehelsearbeidet, og kvifor det må arbeidast på så mange nivå, i mange sektorar. Aaron Wildawsky sin «90-10 regel» seier at 90 % av helsa vår blir til utanfor helsetenesta, i kvardagen, på jobb, i samfunnet og i nabolaget, og berre dei resterande 10 % vert til innan helsetenestane. Det er viktig å hugse på i folkehelsearbeidet.

4 b) Sosial ulikheit i helse I folkehelsediskursen nemnast gjerne sosial ulikheit i helse. Helse heng saman med sosioøkonomisk status som utdanning, inntekt og yrke. Til høgre ein klatrar på den sosioøkonomiske stigen, jo betre helse har ein. Mest ressursar gir best helse, medan dei med minst ressursar ofte har dårleg helse. Dette omtalast gjerne som «gradientutfordringa», og er med på å gjere arbeid med folkehelse vanskeleg. Ulike levekårsforhold er ein grunnleggande faktor for sosial ulikheit i helse, og kan ha innverknad heile livet. For å sikre sosial utjamning lyt tiltak rettast mot heile befolkninga, gjerne kombinert med meir målretta tiltak for dei mest utsette gruppene. c) Folkehelse Kort sagt er folkehelse befolkninga sin helsetilstand og korleis helsetilstanden fordelar seg i ei befolkning. d) Folkehelsearbeid Folkehelsearbeid er samfunnet sin totale innsats for å påverke faktorar som direkte eller indirekte fremmer befolkninga si helse og trivsel, førebyggjer psykisk og somatisk sjukdom, skade og liding, eller som beskyttar mot helsetruslar, samt arbeider for ei jamnare fordeling av faktorar som direkte eller indirekte påverkar helse. e) Helsefremmande arbeid Helsefremmande arbeid er prosessen som set personar i stand til å auke kontroll over og betre eiga helse gjennom å utvikle personlege eigenskapar som gjer dei i stand til å ta val som fremmar helsa. f) Førebyggande arbeid Førebyggande arbeid kan skiljast i tre nivå; a) Primærførebygging som vil seie å styrke helsa og hindre at sjukdom, skade eller lyte oppstår. Dømer er å arbeide for betre levekår, strukturell tilrettelegging for sunn helseåtferd, vaksinasjon og førebygging av ulykker. b) Sekundærførebygging som handlar om å stoppe sjukdomsutvikling og/eller å hindre tilbakefall. Kategorien kan igjen delast i tre nivå, men vert ikkje nemnt her. c) Tertiærførebygging vil seie å hindre forverring og sikre best mogleg liv med den helsesvikten som er. Dømer kan vere trening og tilrettelegging av livssituasjonen ved cerebral parese eller etter et hjerneslag. Tertiærførebygging fell saman med omgrepa habilitering og rehabilitering, og fell utanfor folkehelseomgrepet. Sekundærførebygging i symptomfri fase er ein del av folkehelsearbeidet. Tidleg intervensjon kan også vere det, medan sekundærførebygging i symptomgivande fase fell utanfor. Ei kortare og enklare skildring av førebyggande arbeid kan vere denne; førebyggande arbeid er tiltak som fører til ein reduksjon i sjukdommar, skader, sosiale problem, dødelegheit og risikofaktorar. Denne passar gjerne betre på det førebyggande arbeid som kommunane skal sikre.

5 Folkehelselova seier at kommunen skal «bidra til å førebygge psykisk og somatisk sjukdom, skade eller liding». 3. Overordna føringar og organisering for arbeid med folkehelse Folkehelsearbeid er ikkje noko nytt, men har vorte stadig meir aktuelt grunna dei demografiske endringane vi ser i Noreg, med blant anna aukande overvekt og livsstilsjukdommar. Det viser igjen i dei siste års satsing på feltet, blant anna gjennom samhandlingsreforma og folkehelselova. Ulike lovverk, planar, rapportar, meldingar og statistikk vert viktig å inkludere i arbeidet med ein tiltaksplan for arbeid med folkehelse. a. Lovverk Startskot for gjennomføring av samhandlingsreforma var 1.januar Målet er førebygging framfor reperasjon, og at folk får helsetenestar nærare der dei bur. Det gir fleire oppgåver til kommunane, og eit krav om at ulike ledd i helsetenesta jobbar betre saman. Ny Lov om folkehelsearbeid er eit verkemiddel for å styrke kommunane sitt ansvar for førebygging og helsefremjande arbeid i alle samfunnssektorar. Folkehelselova forpliktar sentrale myndigheiter til å støtte fylkeskommunar og kommunar i folkehelsearbeidet med informasjon, råd og rettleiing. I samband med arbeidet med samhandlingsreforma kom og ny felles lov for helse- og omsorgstenesta i kommunen. I Plan- og bygningslova står det at alle planar skal «fremme befolkninga si helse og motverke sosiale helseskilnader, samt bidra til å førebygge kriminalitet». Vidare seier lova at oversikt over helseutfordringane i kommunen skal danne grunnlag for strategiar, mål og tiltak forankra i plansystemet i plan- og bygningslova. b. Nasjonale føringar Både kommunen, fylkeskommunen og statlege myndigheiter er viktige aktørar i arbeidet med å fremje folkehelse og for å utjamne sosiale helseforskjellar. Folkehelselova fremmer prinsippet om «helse i alt vi gjer» i alle sektorar. I tillegg er desse fire prinsippa gjennomgåande for lova; jamne ut sosiale skilnader, berekraftig utvikling, føre-var-prinsippet og medverknad. Helse- og omsorgsdepartementet, helsedirektoratet, statlege helsetilsyn, nasjonalt folkehelseinstitutt og statens institutt for rusmiddelforskning er dømer på sentrale, nasjonale helseforvaltarar. Helse- og omsorgsdepartementet har det overordna ansvaret for at befolkninga får gode og likeverdige helse- og omsorgstenester. St.meld. nr. 16 «Respet for et sunnere Norge», St.meld. nr. 47 «Samhandlingsreformen Rett behandling på rett stad til rett tid», Meld.st. 34 «Folkehelsemeldingen» og St.meld. nr. 20 «Nasjonal strategi for å utjevne sosiale helseforskjeller» er heilt sentrale i folkehelsearbeidet. c. Regionale føringar Fylkeskommunen sitt ansvar for folkehelsearbeid er skildra i folkehelselova, kapittel 4 der det blant anna står at fylkeskommunen skal fremme folkehelse innan dei oppgåver og med dei verkemila som fylkeskommunen er tillagt, og ha nødvendig oversikt over helsetilstanden i fylket og dei positive og negative faktorar som kan

6 virke inn på denne. Sogn og Fjordane fylkeskommune er inne i prosessen med å arbeide fram ein ny plan for folkehelsearbeidet. Partnarskap for folkehelse er inngått med Sogn og Fjordane fylkeskommune. Ny regional plan for folkehelse er under arbeid, som vil gje nye regionale føringar for folkehelsearbeidet i fylket. Følgjande seks tema er peika ut som satsingsområder: 1. Integrere folkehelse i alle politikkområde 2. Forbetre og auke samordning og samhandling 3. Utvikle strategiar for korleis møte endre demograf 4. Styrke toleranse og inkludering 5. Betre kunnskap og forståing om eiga helse 6. Eit samfunn som gjev hjelp når ein treng det Det vil også vere naturleg og sjå til delar av Sogn og Fjordane sin regionale plan for fysisk aktivitet, idrett og friluftsliv som har følgjande visjon; «alle innbyggjarane i Sogn og Fjordane er tilstrekkeleg fysisk aktive». Andre kjelder vil vere kommunehelsa statistikkbank, folkehelseprofil for fylkeskommunen, fylkesspegelen, KOSTRA, samhandlingsbarometeret og ungdata-rapporten (ungdomsundersøking der ungdom i alderen år har svart på spørsmål om ulike sider ved liv og livssituasjon). d. Lokale føringar Kommunen sitt ansvar for folkehelsearbeid er skildra i folkehelselova. Ved sidan av å fremme helse og førebygge sjukdom skal kommunen ha naudsynt oversikt over helsetilstanden i befolkninga og dei positive og negative faktorane som kan virke inn på denne. For å møte folkehelseutfordringane i kommunen seier lova at kommunen skal setje i gang naudsynte tiltak samt gje informasjon, råd og rettleiing til befolkninga. Eksisterande planverk i kommunen er viktige. Under arbeidet med revidering av samfunnsdelen i kommuneplan i Fjaler vart folkemøter med folkehelse som eige undertema har vore gjennomført. Innspela vil bli brukt i arbeidet med tiltaksplanen. Kommunedelplan for idrett, friluftsliv og fysisk aktivitet , plan for bistand og omsorg , risiko- og sårbarheitsanalyse, og folkehelseprofil for Fjaler kommune er andre kjelder for oppdatert informasjon og statstikk på kommunenivå. Trafikktryggleiksplan for kommunen skal reviderast, eit arbeid som startar opp i Det er naturleg og sjå trafikktryggleik og folkehelse i samanheng. Kunnskap frå dei ulike eininga i kommunen vil også vere inkludert i arbeidet med oversikta. e. Organisering Interkommunalt samarbeid med Flora som vertskommune skal bidra til å oppfylle kommunane sitt ansvar til innbyggjarane i høve miljøretta helsevern, smittevern og førebyggande samfunnsmedisinsk rådgjeving/folkehelse. HAFS-kommunane har etablert eit formelt nettverk for folkehelsekoordinatorane som møtast 3-4 gonger i året. HAFS-kommunane har også eige helsenettverk som er ein arena for kunnskaps- og erfaringsutveksling samstundes som det fungerar som eit saksførebuande og koordinerande administrativt nivå innan helseog omsorgssektoren i regionen.

7 4. Prosessen i arbeidet Første del av strategiplanen for folkehelsearbeidet i Fjaler har vore om bakgrunn for planen. Vidare vil strategiplanen ta føre seg oversiktsarbeid og oppsummeringar før tiltaksdelen kjem til slutt. Gangen i arbeidet er vist i modellen nedanfor: Informasjon om helsetilstand og påverknadsfaktorar - status og trendar Vurdere konsekvensar og årsaker, definere hovudutfordringar og ressursar for folkehelsa i kommunen Oversikt Oppsummeringar Tiltaksplan Utarbeide avgjersler for tiltak/innsats a) på kort sikt b) knytt opp til langsiktig planlegging Målet med strategiplan for folkehelsearbeidet i Fjaler er som sagt å lage eit dokument som både skildrar helsetilstanden i kommunen, dei utfordringane og ressursane kommunen har og til slutt kome med konkrete tiltak for å betre folkehelsa i kommunen. 5. Folkehelsa i Noreg Noreg og resten av verda står ovanfor ein global trend med sjukdommar knytt til livsstil, kva vi et og drikk og fysisk aktivitet. Ein direkte konsekvens av ein inaktiv livsstil og eit usunt kosthald er ei auke i overvekt og fedme. Fedme aukar risikoen for høgt blodtrykk, fleire kreftformer, hjerneslang, hjerteinfarkt, diabetes type 2, gallestein, psykiske lidingar og muskel- og skjelettlidingar. Vidare er det kreft, hjarte- og karsjukdommar, lungesjukdom, psykiske lidingar og muskel- og skjelettsjukdommar samt andre smertetilstandar som har mest å seie for befolkninga si helse. Tap av hørsel og skader og ulykker nemnast og som utfordingar for folkehelsa. Dei demografiske endringane med fleire eldre og aukande levevaner gjev oss utfordringar med eit meir samansett sjukdomsbilde og fleire som lev lenge med kronisk sjukdom, til dømes Alzheimers sjukdom og andre former for demens. Førekomsten av brot I Noreg er blant dei høgaste i verda, og då spesielt hoftebrot. Årsaken til kvifor Noreg har så mange brot samanlikna med andre land er usikkert, men klimatiske forhold som is, snø og glatte fortau er ikkje forklaringa. Sjølv om helsa har blitt betre og vi lev lengre i Noreg, er dei sosiale helseskilnadane blitt større. Det er gruppene med lang utdanning og høg inntekt som har hatt den beste utviklinga. Sosiale skilnader i røykevaner vert trekt fram som ein viktig årsak til dette. Skilnader i røykevaner er større i Noreg i mange andre europeiske land, og kan forklare kvifor Noreg går tilbake på lista over land med lengst levealder. Røyking er i dag den viktigaste årsaka til lungekreft og

8 kols, og er saman med usunt kosthald og høgt blodtrykk dei viktigaste årsakene til hjarte- og karsjukdommar. Samanlikna med andre OECD-land har ein i Noreg høgre prosentdel som har fått sjukemelding eller uføretrygd. 6. Oversikt over folkehelsa i Fjaler helsetilstand og påverknadsfaktorar «God folkehelse skapast gjennom god samfunnsutvikling» står det i rettleiaren frå helsedirektoratet. Det seier noko om breidda av folkehelsearbeidet. Det handlar ikkje berre om individuelle val og kva kvar enkelt kan gjere for eiga helse, men også korleis samfunnet legg til rette for at innbyggjarane kan ta dei lette vala. Alle kan vere med på å skape god folkehelse, på arbeid, skule og fritid. Kommunen har likevel eit ansvar for å redusere dei faktorane som kan skape sjukdom, samt fremme dei faktorane som gir god helse. For å gjere dette arbeidet treffsikkert er det naudsynt å skaffe ein oversikt over kva utfordringar og ressursar som finnast i kommunen, altså ein oversikt over helsetilstanden. Å ha oversikt er ein del av kommunen sitt heilskaplege folkehelseansvar etter folkehelselova. Den skal legge grunnlaget for det kortsiktige og langsiktige folkehelsearbeidet. Forskrifta til folkehelselova stiller krav om at kommunen skal vere særleg merksam på trekk ved utviklinga som kan skape eller oppretthalde sosiale eller helsemessige problem. Vidare gir forskrifta nokre rammer for kva innhaldet i oversikta skal vere. Under føl ein nærare gjennomgang av dei tema som kommunen skal ha opplysningar om. a) Folketal og samansetning Utviklinga av folketalet og samansetninga kan fortelje oss noko om kommande utfordringar eller ressursar som bør inkluderast ved planarbeid i folkehelse. Til dømes veit vi at Noreg generelt står ovanfor ei utfordring med aukande del av eldre dei neste åra, noko som også vil gjelde for Fjaler. Framskriving syner at det er venta at kommunen har fleire eldre over 67 år enn landssnittet i Dette gjeld også for fylket og nabokommunane. Fødselstala har svinga litt i kommunen, men samla ikkje endra seg stort. Fram mot 2020 og vidare til 2040 er det venta ei auke av born frå 0-5 år. I aldersgruppa 6-19 år ligg Fjaler over landssnittet, noko som er venta å halde seg. Ei framskriving som syner fleire eldre og barn og unge seier at gruppa yrkesaktive mellom 20-66, som blant anna skal ta seg av born og eldre, vert mindre. Folketalsutviklinga dei siste seks åra viser ei generell sentralisering innan kommunen. Sentrumsområda i Dale har ein stor oppgang i folketal, medan dei ytre strøka som Våge, Folkestad og Lone er prega av sterk nedgang i folketal. Tal for befolkning og flytting svingar meir i Fjaler enn i fylket og nabokommunane. Fjaler har ein fylkeskommunal vidaregåande skule i Dale, samt United World College (UWC) i Flekke. Ein stor del av elevane melder flytting inn og ut kvart år, og vil ha innverknad på folketalsstatistikken.

9 Samla har folketalet i Fjaler vorte redusert med 3,25 % dei ti siste åra. Per var det 2870 innbyggjarar i Fjaler. I framskriving av folketala er det venta at Fjaler får ei sakte og jamn auke i folketal. I 2025 er det venta at det er over 3000 innbyggjarar i Fjaler. Kommunen har eit overordna mål for samfunnsutviklinga i Fjaler som seier at kommunen skal ha ei positiv folketalsvekt. Veksten skal i hovudsak skje i aldersgruppa år, med ein årleg vekst i overkant av 1 % og 15 % innan b) Oppvekst- og levekårsforhold Oppvekst og levekår er viktig for helse og livskvalitet. Å ha ein jobb er for mange viktig for helsa. Utdanning, sjukefråvær, tal på jobbar og så vidare heng alt saman i eit folkehelseperspektiv. Arbeid, uføretrygda og sjukefråvær Arbeidsløysa er svært låg i kommunen, kring 1 %. Det har vore ein positiv vekst i tal sysselsette dei siste tre åra på 5,4% mot landssnittet på 3,7%. Statistikken viser likevel at Fjaler har signifikant fleire med låg inntekt enn landssnittet. Ein stor prosentdel av elevar ved UWC som registrerast som vaksne i kommunen utan inntekt har truleg medverknad til dette, og er såleis ikkje ei reell utfordring. Fjaler kommune har scora bra når det gjeld del av befolkninga med høgare utdanning (sysselsette med minimun 4 år med universitetseller høgskuleutdanning). Internasjonale og kunnskapskrevjande arbeidsplassar som Enoro, UWC og Røde Kors Haugland Rehabiliteringssenter bidreg til dette. Den største veksten i arbeidsplassar dei komande åra er venta i tilknyting til Lutelandet, eit industriområde med mål om å skape aktivitet innan fornybar energi, maritim- og offshorerelatert sektor. Saman med Dalsfjordsambandet vil aktivitet på Lutelandet gje moglegheiter for pendling, auke i arbeidsplassar og folketal. Fjaler kommune ligg over snittet for fylket og landet når det gjeld del av uføretrygda. Utviklinga dei siste ti åra syner at kommunen nærmar seg landssnittet. Når skofabrikken i Dalevart lagt ned gav det fleire uføretrygda, som no går over i pensjonistalder. Dette er med å forklare denne uviklinga. Sogn og Fjordane er eitt av dei tre fylka med lågast legemeldt sjukefråvær. Landssnittet er på 5,5 prosent, Sogn og Fjordane låg på siste måling på 5,1 %. Gradert sjukemelding vert rekna som positivt for å oppretthalde kontakt med arbeidsplassen for å hindre at ein fell utanfor arbeidslivet. Bruk av gradert sjukemelding har i auka dei siste ti åra, både i Fjaler, nabokommunane og resten av landet. Fjaler ligg ca 1 % over landssnittet. Skule, utdanning og barnehage Fjaler har fem grunnskular med om lag 320 elevar og to vidaregåande skular. Guddal skule, Flekke skule og Dingemoen er grunnskular med elevar på trinn. Våge skule er både barneog ungdomsskule medan Fjaler Ungdomsskule er rein ungdomsskule. Det er ei utfordring med synkande elevtal på småskulane. Dale Vidaregåande skule i Dale har om lag 150 elevar, medan United World College i Flekke har om lag 200 elevar frå 80 ulike nasjonar.

10 Ungdomsskuleelevane i Fjaler har god skuletrivsel. Miljøkoordinator ved Dale Vidaregåande Skule rapporterer også om god trivsel blant elevane. Færre ungdom i Fjaler enn landssnittet seier dei vil ta høgare utdanning. Når ein veit at grad av utdanning påverkar levekår er det viktig å arbeide for at ungdom tar utdanning. Dale vidaregåande skule har vore truga med nedlegging. For elevar i Fjaler og kommunane rundt betyr skulen at dei framleis kan bu heime under vidaregåande utdanning. I eit folkehelseperspektiv er det å behalde skulen viktig for å sikre at ungdom tek høgare utdanning, men og å sikre arbeidsplassar, bra trivsel og miljø. Fråfall i vidaregåande skule ligg litt under landsgjennomsnittet, men høgare enn snittet for fylket og nabokommunane. Folkehelsekoordinatoren er med i «folkehelsegruppa» på Dale vidaregåande skule. I Fjaler er det fire kommunale og to private barnehagar. Politikarane er opptekne av at alle som søkjer barnehageplass skal få. Anna Fjaler er ein av dei kommunane i Noreg med flest menneske med psykisk utviklingshemming i høve til folketalet. Dette heng saman med tidlegare institusjonsdrift og avvikling av denne i Mange av vertskommunedeltakarane valde å bli buande i Fjaler etter avviklinga. Helsestasjonen ligg sentralt plassert i samband med helsehuset i Dale. Helsesøster har ein utedag på den vidaregåande skulen, og elevane der er godt nøgde med dette tilbodet. Helsesøster har også utedagar på ungdomsskulane i kommunen. c) Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø Dømer på miljøforhold som verkar inn på helsa er støy, sykkelvegnett, luftkvalitet, drikkevatn og sosiale møtestader. Alt er like viktig for folkehelsa til ein kommune. Fjaler kommune er del av eit interkommunalt samarbeid om miljøretta helsevern, smittevern og folkehelse med Flora som arbeidog vertskommune. Dei har vore ansvarlege for å følgje opp forskrift om miljøretta helsevern i barnehagar og skular som vart gjort hausten Det har vore målt for radon i alle kommunale bygg, samt undersøkt inneklima. Saman med kvaliteten på drikkevatn ser desse målinga ut til å vere gode. I 2014 startar abeidet med å revidere trafikktryggleiksplanen for kommunen. Den vil kunne sei meir om trygge skulevegar, fortau/belysning og gang- og sykkelvegnettet. Det er rikt på tilbod innan idrett, friluftsliv og kultur i Fjaler. Eit mangfald av tilbod og fleire aktive idrettslag og anlegg syner den sterke tradisjonen for idrett. Ei samla oversikt over aktivitetar i kommunen finn ein i brosjyra «Fritida mi». Fjaler er ein kommune med kort avstand til både fjord og fjell. Kystarvprosjektet har i alle HAFS-kommunane ført til at 20 stiar i kvar kommune har vorte rydda og merka. Stiane er fordelt i heile kommunen, og i alt er 106 km med sti kome inn på eit eige turkart for Hyllestad og Fjaler og lagt inn ut på ut.no sin app for turforslag.

11 I Fjaler har tre ulike prosjekt valt som profilprosjekt. Desse er Folkestien på Eina, filosofgangen på Tysse og Elvestien i Dale. Sistnemnde er ein sentrumsnær turveg på 3,5 km. Delar av turvegen er lyssett og målet er at stien skal vere universelt tilgjengeleg. Den har vore mykje nytta etter opning. Dalsfjordbrua gjer at det vert enklare å nytte seg av fjellområda rundt Fossedalen, og tursti frå Ottersteinen bort til turområdet i Fossedalen er under planlegging. Kommunedelplanen for idrett, fysisk aktivitet og friluftsliv skildrar rehabilitering av eksisterande og etablering av nye anlegg i kommunen. Av nærmiljøanlegg har det dei siste åra kome ballbinge ved Guddal skule, i Longehogen, ved Våge skule og på Haugland. Ved Fjaler ungdomsskule har det kome kunstgrasbane og det er søkt om sandbaneanlegg i Badevika. Ordinære anlegg i kommunen som har vorte realisert er miniatyrskytebane på Dingemoen, som nemnt turstiar, turkart, filosofgangen og elvestien, rehabilitering av skytebana i Stavsdalen og rehabilitering av kunstgrasbana på Dingemoen. I Fjalerhallen har det kome helsestudio og spinning, nytt dekke og utvida lagerkapasitet. Kommunen har også sterke kulturtradisjonar, og presenterer seg gjerne som ein kulturkommune. Nordisk kunstnarsenter på Dalsåsen, United World College og designfabrikken Transplant er noko av grunnlaget for dette. Kulturkontoret inkludert folkebiblioteket og Frivilligsentralen arbeider for eit rikt og mangfaldig kulturliv i eitt breitt spekter. Teaterfestivalen og folkemusikkveka er konkrete dømer på kulturarrangement hausten I sentrum av Dale er Badevika, tusenårsstaden med Jakob Sande tunet og parken med på å skape sentrumsnære, grøne møtestader. Eldresenteret Tunkafeen i Dale er mykje nytta som møtestad for eldre, pensjonistar og andre. I sentrum av Dale finn ein og kafeen «Allmuen» og «Fossen bryggeripub» som er naturlege møtestader. Fjaler Kommune har no starta opp Frisklivssentral (FLS). Basistilbodet ved FLS er ei strukturert tilvisings- og oppfølgingssystem for personar med behov for å endre helseåtferd, primært innan områda fysisk aktivitet, kosthald og tobakk. Personar som på grunn av levevaner har auka risiko for visse livsstilsjukdommar kan få støtte til å endre levevanane hos FLS. Helsefremjande faktorar og meistring av eiga helse står i fokus. I 2013 hadde Fjaler den høgste valdeltakinga ved Stortingsval på 20 år. d) Skadar og ulykker I 2012 vart det rapportert om lag tilfelle av personskade til Norsk pasientregister (NPR). For alle aldrar er ulykkesskader mest vanleg. 63 % av dei innrapporterte skadane gjeld for personar yngre enn 40 år. «Slag, støt pga fall» og «slag, støt pga kontakt med gjenstand, menneske, dyr» er dei dominerande skadekategoriane med nesten 70 % av tilfella. Dobbelt så mange menn som kvinner skader seg på arbeid. Folkehelsebarometeret for Fjaler 2014 syner rødt når det gjeld personskader. Samanlikna med landssnittet ligg Fjaler noko over, men under snittet for fylket. Årleg bryt om lag 9000 vaksne nordmenn hofta og handleddet. Sju av ti hoftebrot rammar kvinnene. Noreg er saman

12 med andre skandinaviske land på verdstoppen i hoftebrot hos kvinner. Kvinner og menn i Oslo er på verdstoppen i brot, medan Sogn og Fjordane har lågare risiko for brot. Spesifikt har kommunen låge godt an når det gjeld hoftebrot, men siste måling viser ei auke her. Det er vanskeleg å sei om dette er enkelttilfelle eller ei varig trend. På nasjonalt nivå er ulykkeskader ei stor utfordring for folkehelsa. Skader kostar mykje både i kroner og for den enkelte i form av liding og tapt helse. Ulykker er den mest vanlege dødsårsaka blant personar under 45 år, med 1900 tilfelle årleg. Statistikk frå SSB viser at i 2010 var det 51 og i dødsulykker i Sogn og Fjordane. Av desse utgjer «andre ulykker» som brann og drukning den største delen med til saman 41 tilfelle. Fall og sjølvmord kjem vidare høgast oppe på lista (36 tilfelle til saman). Vidare døyr ein del i trafikk og transport (20 stykk), medan det er få som døyr av forgifting og drap (1 drap i 2011). Trafikk: på fylkesnivå skil aldersgruppa år seg ut med mange skadde. I perioden frå var over 30 % av alle skadde i denne aldersgruppa. På grunn av ulukkes situasjonen for unge er dei eit eige satsingsområde i fylkeskommunal handlingsplan for trafikktryggleik Andre satsingsområder er foreldre, arbeidsgjevarar og førarrett for risikogrupper. Det er naturleg å tru at Fjaler har same utfordringar som fylket generelt. Generelt manglar det statistikk som seier meir om skader og ulykker i kommunane. e) Helserelatert åtferd Fysisk aktivitet Toronto-charteret frå 2010, eit globalt opprop om handling for auka fysisk aktivitet, slår fast at samfunnet har eit ansvar for å legge til rette for at alle menneske skal ha moglegheit til å leve eit meir fysisk aktiv liv. Fysisk aktivitet gir velvære, betre fysisk og mental helse, aukar fellesskapskjensla og livskvaliteten, i tillegg til økonomiske fordelar og eit meir berekraftig miljø. Eit sittestillande arbeids- og kvardagsliv har gjort at mykje av den daglege fysiske aktiviteten er vekk. Frå eit helseperspektiv er fysisk inaktivitet den fjerde viktigaste årsaka til død av ikkje-smittsam sjukdom som hjarte- og karsjukdommar, slag, diabetes og kreft. På verdsbasis er det estimert at over tre millionar dødsfall årleg kjem av fysisk inaktivitet. Berre ein av fem vaksne i landet er aktive ein halvtime kvar dag etter tilrådingane. Høgt utdanna er meir aktive enn lågare utdanna. Å leggje til rette for lågterskelaktivitetar kan auke aktivitet og samstundes bidra til å utjamne sosiale helseskilnader. Det manglar data på kommunenivå som seier noko om kor stor del av den vaksne befolkninga som er aktiv. Tal frå Ungdata seier noko om kor mange av ungdommane som er med i fritidsorganisasjonar. Fjaler som kommune ligg godt over landssnittet med del av ungdom som er aktive i fritidsorganisasjonar. Også når vi ser på del av unge som trenar kvar veke kjem både Fjaler og nabokommunane Askvoll og Hyllestad betre ut ein landssnittet.

13 Fjaler sin kommunedelplan for idrett, friluftsliv og fysisk aktivitet for perioden gjer ei god oversikt over idretts- og fritidstilboda, og medlemstal i desse. Kommunen har eit mangfald av lag og organisasjonar som jobbar for at befolkninga skal ha ulike aktivitetar å ta i bruk. Oversikta syner om lag 1650 medlemmer i ulike lag, samt om lag 200 familiemedlemsskap. Planen skildrar og at alle skulane i kommunen har fysisk aktivitet som satsingsområde. Til dømes er det på Fjaler Ungdomsskule kvar dag lagt inn 20 minutt med fysisk aktivitet i timeplanen. Delar av elvestien vert nytta av elevar som går/syklar til og frå både ungdomsskulen og vidaregåande i Dale. Barneskulen ligg nær hovudvegen, og manglar gang- og sykkelveg i eine retninga. Overvekt Risikofaktorane ved overvekt og fedme er godt kjent. WHO (World Health Organization) brukar kroppsmasseindeks (KMI) for å klassifisere overvekt og fedme, eit mål som baserar seg på forholdet mellom vekt og høgde. Har ein KMI på over 25 er ein rekna som overvektig, og ein indeks på 30 og over indikerer fedme. Del av overvekt og fedme vert målt ved sesjon, og desse tala vert nytta for å seie noko om førekomsten av overvekt generelt i befolkninga, ettersom det ikkje finnast gode data for andre grupper. Folkehelsebarometeret for 2013 syner ein KMI på 43 for Fjaler, noko som er langt over landssnittet på 25. I Europa har vi ei tidobling av fedme blant born frå 1970 og fram til i dag. Helsedirektoratet har som mål å auke aktivitetsnivået blant born og unge, til minst 60 minuttar kvar dag. Nye tal syner at gutar mellom 11 og 16 år sit 40 timar i veka utanom skuletid. Dette er mykje på grunn av skjermunderholdning og køyring til og frå skule og andre aktivitetar. Fysisk aktivitet er viktig for barn og unge fordi det bidreg til normal vekst og utvikling, og kan førebygge sjukdom i voksen alder. Å vere i aktivitet verkar også inn på barn og unge si psykiske helse med styrka sjølvbilete, auka tru på eigen meistring, betre sosial tilpassing og generelt auka trivsel. Kosthald Rapport om utviklinga av norsk kosthold viser både positive og negative utviklingstrekk. Nordmenn auka forbruket av frukt og grønt og fisk, medan omsetninga av sukker har minska. Det er utvilsamt ei god utvikling, men i forhold til målsetningane er det fortsatt litt å gå på. Innhald av feitt i kosten har minka, men er framleis for høgt. Blant anna et vi meir smør, feit ost, andre feite meieriprodukt og meir kjøtt som alle er kjelder til metta feitt. Bearbeida potetprodukt som pommes frites og chips utgjer i dag halvparten av den totale potetomsetnaden på engrosnivå, mot ca 10 % i Friske poteter til kokte og bakte poteter er ønskeleg til fordel for feite potetprodukt. Frå eit helsemessig synspunkt er det altså for mykje metta feitt, sukker og salt og for lite matvarer som grove kornprodukt, grønsaker, frukt og fisk. Tal frå Ungdata viser at i Fjaler et 4 av 10 ungdom frukost, lunsj og middag kvar dag, som er litt over landssnittet. Tala seier og at mange droppar viktige måltid, spesielt frukost og lunsj. Samtidig har det vore ei generell vektauke blant barn og unge, som kan skuldast på dårleg kosthald med usunne drikke- og matvaner og stillesittande fritid. Det er vist at ungdom som et regelmessige måltid og eit variert

14 inntak av sunn mat har færre åtferdsproblem og betre konsentrasjon på skulen enn andre. Barnehagane og skulane i kommunen har fokus på godt kosthald. Barnehagane handlar inn til brødmåltid med fokus på grovt brød og sunt pålegg, og lagar anna lunsj ein gong i veka. Tilsette har vore med på matkurs og matopplæring, blant anna fylkeskommunen sitt fiskesprell-prosjekt. Dale Vidaregåande la om kantina for nokre år sidan, som blant anna førte til at brus, sjokolade og lyst brød vart bytta ut med juice, smoothies, frukt, grovt brød og salatbar. Dette har vorte positivt motteke av elevane. Skulefruktordning vart etter regjeringsskifte ikkje støtta, og dermed vekke frå ungdomsskulen frå nyttår Alkohol Samanlikna med mange andre industrialiserte land er alkoholforbruket per innbyggjar lågt i Noreg. Dei ti prosent som drikk mest i landet, drikk halvparten av all den alkoholen som drikkast. Resultat frå SIRUS 2012 syner at det er dei aller yngste i gruppa år som drikk mest og som har høgast beruselsesfrekvens. Menn drikk meir ein kvinner, og det er framleis mest vanleg å drikke på fredag og laurdag, på privat stad. I Noreg og dei nordiske landa der normene tillet meir og hyppigare berusing er det høgare del av skader knytt til beruselsestilfelle, medan dei sørlege landa har fleire skader og sjukdommar knytt til eit høgt forbruk. Vaksne drikk meir alkohol enn tidlegare, medan forbruk blant unge har flata ut, særleg frå årtusenskiftet. Det er likevel mange unge som drikk alkohol, særleg i den siste tenåringsfasen. Det er fleire som har vore berusa i små kommunar og landsdelar enn dei mest befolkningsrike landsdelane som Oslo og Øst-Noreg. Ungdatarapporten viser at nesten tre av ti på 10.trinn i Fjaler har vore tydeleg berusa det siste året, noko som er godt samanlikna med landet. Når det gjeld del som har brukt hasj eller marihuana ser det ut som trenden er litt motsatt, med flest unge som har prøvd i dei sentrale landsdelane og store kommunane. Dei fleste (91 prosent) seier dei aldri har blitt tilbydt hasj eller marihuana. Bruk av tobakk, del som røyker kvar dag eller kvar veke, er veldig låg i Fjaler og nabokommunane Askvoll og Hyllestad. Dei fleste i landet har aldri røykt eller snusa. Generelt kan ein sei at rapporten syner gode resultat for Fjaler kommune når det gjeld bruk av alkohol, tobakk og andre rusmidlar blant elevar i ungdomsskulen. Dette samsvarar med ein generell trend i fylket og landet. Fjaler er ein AV-OG-TIL kommune. Målet er å setje fokus på situasjonar der alkohol utgjer ein særleg risiko eller kan vere til ulempe for andre. Røyk Røyking er sett på som ein av dei viktigaste årsakene til redusert helse og levealder. Kvart år døyr over 5000 menn og kvinner i Noreg av sjukdommar knytt til røyking. I tillegg vert mange ramma av sjukdommar som gir helseplagar og redusert livskvalitet. Daglegrøykarar døyr år tidlegare enn dei som ikkje røyker. Ein ser utfordringane ved sosial ulikheit også for røykarar, då låg utdanning gir fleire daglegrøykarar.

15 Det manglar statistikk for befolkninga i kommunen når det gjeld røyking, men generelt kan ein sei at del som røykar går ned. Snus har erstatta noko av røyken, spesielt blant unge. Vi har statistikk som seier noko om del av fødande som gav beskjed om at dei røykte ved byrjinga av svangerskap (i prosent av alle fødande med røykeopplysningar). Det er den einaste statistikken vi har og den vert dermed brukt for å sei noko om røyking generelt i kommunen. Samanlikna med landet og fylket har Fjaler fleire røykarar i perioden frå Landsnittet ligg på om lag 20 prosent, for fylket er det 18 prosent, medan Fjaler er oppe i 22,6 prosent som røyker. Det er midt på treet om vi samanliknar med nabokommunane. Psykisk helse Av psykiske plager er depresjon og angst det vanlegaste plagene blant ungdom. Vi ser ei auke i individualisering og eit sterkare press om å lukkast i skulen som har innverknad på den psykiske helsa til ungdom. Også søvnproblem heng saman med dette, og 25 % seier dei er veldig eller ganske mykje plaga med søvnproblem. Tal frå ungdata syner at ungdom i Fjaler er fornøgd med eiga helse og at det er få med depressive symptom samanlikna med landet generelt. Det er likevel viktig å erkjenne at det er unge som slit med psykiske plager i kommunen. f) Helsetilstand Ser ein på folkehelseprofilane for 2012, 2013 og 2014 skil ikkje Fjaler kommune seg stort frå fylket eller landet. Samla er den største utfordringa at kommunen har ei negativ utvikling når det gjeld førekomst av livsstilsjukdommar. Folkehelseprofilane er eit lett tilgjengeleg dokument som i stor grad nyttar seg av eksisterande statistikk og er eit årleg bidrag til kommunen sitt arbeid med å skaffe oversikt over helsetilstanden i befolkninga. Profilen er basert på statistikk over sjukdommar grunna levevaner og kan såleis berre seie noko om indirekte påverknad. Sjukdom grunna levevaner utviklast over tid, og kan såleis vise forskjellar frå år til år som ikkje er reelle. Profilen tek ikkje omsyn til individuelle skilnader i kommunen, som grad av studentar ved UWC som kan ha innverknad på fleire statistikkar. Barometeret syner helseopplysningane i eit diagram, og gjer det lett å samanlikne frå år til år. Folkehelseprofilane er likevel eit nyttig verktøy for å kartlegge og utgreie aktuelle utfordringar i kommunen.

16 Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø Det er eit stort tilbod om fritidsaktivitetar i Fjaler. Kommunen har gode målingar på vasskvalitet, radonnivå og inneklima. Arbeid med å revidere trafikktryggleiksplan skal starte opp i Skader og ulykker Nasjonalt er ulykkeskader ei stor utfordring for folkehelsa. Folkehelsebarometeret for 2014 syner rødt på personskadar behandla i sjukehus. Manglar lokale tal. Generelt for fylket er trafikkulykker i aldersgruppa år ei utfordring. 7. Oppsummering av tema Folketal og samansetning Fleire eldre og færre yrkesaktive kan gje utfordringar i eldreomsorga framover. Tiltak for at eldre klarar seg sjølv lengre kan vere viktig. Oppvekst- og levekårsforhold Skuletrivselen er god. Å behalde den vidaregåande skulen er viktig for å sikre at ungdom tar utdanning. Helserelatert åtferd Som for landet vil Fjaler truleg ha potensiale til å auke grad av fysisk aktivitet og betre kosthaldet blant befolkninga. I Fjaler er det fleire som opplys at dei røyker ved byrjinga av svangerskap enn landet. Regelmessige måltid er ei utfordring hos ungdom, spesielt vert frukost og lunsj nedprioritert. Ungdom i Fjaler er meir aktive enn landssnittet. Barnehagane og skulane har fokus på aktivitet og eit sunt kosthald. Fjaler kommune har gode tal når det gjeld bruk av alkohol, tobakk og andre rusmidlar blant elevar i ungdomsskulen. Helsetilstand Folkehelseprofilen for Fjaler har vist utfordringar knytt til livsstilsjukdommar. Barometeret for 2013 og 2014 syner dårleg utvikling når det gjeld høgt blodtrykk, hjarte- og karsjukdom og type 2-diabetes i primærhelsetenesta, brukarar av kolesterolsenkande legemiddel og nye tilfelle tjukk- og endetarmskreft. Generelle folkehelsetiltak som blant anna frisklivssentralen er viktig i arbeidet med å redusere livsstilsjukdommar i kommunen.

17 8. Innspel frå folkemøta Under arbeidet med samfunnsdelen til Fjaler kommune vart det halde folkemøter på Våge, i Flekke og i Dale der folkehelse var eige tema. Innspela er kategorisert, og under føl ein kort gjennomgang av dei sju største kategoriane. Gang/sykkelveg og lys (33 innspel) Frå befolkninga er det eit generelt ønske om tryggare moglegheiter for å ferdast langs vegen. Vedlikehald og utbetring av gang- og sykkelveg i sentrumsområda er mykje ønska, i lag med strekningane Dingemoen Håland og Flekke Haugland. Også lys på skuleveg og vedlikehald vinterstid med måking og strøing er ønska. Trafikk/veg (10) Universelt utforma områder og trygge områder var innspel som gjekk igjen. Kultur (15) Eit ønske om fleire tilbod, då spesielt til bygdene utanom Dale vart nemnt. Også å nytte betre kompetansen som er i Dale, nå ut til dei eldre, og skape meir sosiale møtestader ved hjelp av kunst vart ytra ønske om. Trim/idrett (36) Bedriftsidrett/trening på jobb og meir allsidig aktivitet i skule/barnehagar og elles som fritidstilbod kan trekkast fram som tiltak fleire ønska seg. naturen og uteområda. Fleire merka turstiar gjekk igjen som eit ønske, samt vedlikehald om vinteren og meir lys på stiane. Rydding av badestrender og utbetring av området i parken i sentrum av Dale var andre konkrete forslag som gjekk igjen. Omsorg (28) Fleire bustader for eldre var fleirtal av dei 28 innspela som kom vart kategorisert som omsorg. Både eldrebustader, fleire sjukeheimsplassar og gjennomgangsbustader for eldre og andre. Også meir legeteneste på ettermiddag og helg i ytre strøk var ønska. Eldre (23) Meir aktivitetar for eldre, både fysisk og sosial for heimebuande og på sjukeheim gjekk igjen blant dei 23 forslaga til tiltak for eldre. Også utdeling av strøsand til eldre var føreslått. Oppsummering Innspela frå folkemøta varierer stort frå små til store tiltak. Det er naturleg å sjå innspela i samband med andre planverk, som trafikktryggleiksplanen, plan for bistand og omsorg og plan for idrett, friluftsliv og fysisk aktivitet. I arbeid med tiltaksplan for folkehelse vil i denne omgang tiltak som er realistiske å få til verte prioritert. Friluftsliv (46) 46 innspel syner at befolkninga i Fjaler er oppteken av å nytte

18 9. Innspel frå einingane skjematisk Eining Ressursar Utfordringar Dyktige tilsette Demens manglar skikkelig satsing Gode rutinar, godt miljø og samarbeid mellom lag Behov for rettleiingsprogram for familiar Sosiale i lag på fritida Tungt arbeid - belastingsskadar Bistand og omsorg Dale VGS Skulane (Dingemoen) Barnehagane (Sissel L.Hansen) Dagsenter sjukeheim v/aktivitør Frivilligsentralen Tannhelsetenesta Kultur Miljøkoordinator tilsett open skule, aktiviteter temadagar, god trivsel, sunn mat Godt samarbeid med t.d. politi, helsesøster God trivsel, lite mobbing Uteskule og fysisk aktivitet på skulen Trivselsleiar Tett samarbeid mellom private og kommunale bhg Smittefokus hatt effekt Fokus på kost og aktivitet/tur Mange aktivitetar på dagsenteret stort sett kvar dag Mykje frivillig innsats i kommunane, både lag, organisasjonar og enkeltpersonar Gode tal på statistikkar Holdningsendring mat og drikke innan idrett Samarbeid skule/barnehagar om informasjonsarbeid Mykje organiserte aktivitetar God dekning på idrettsanlegg Fine dømer på fellesprosjekt; Teaterfestivalen og elvestien Fast tilbod fysisk aktivitet Fråfall? Nokre dett av på fritida Hjelp i språkutvikling og motorikk rettleiing til familiar Ønskjer førebygging skulane med i det tverrfaglege møtet Varierande kull vanskeleg å planlegge plassar og tilsette Utfordrande arbeidsplass for tilsette støy, belasting, hardt golv Einast om tannpuss i bhg Tidspress/skulle vore meir Del av demente samansett gruppe er vanskeleg Formell avtale besøksvenn Besøksvenn formell avtale Turar for eldre på sjukeheim/heimebuande Utstyrssentral og gjenbrukssentral Hugse på tannhelse i anna folkehelseplanarbeid Tannpuss heimebuande eldre Ønske om samarbeid med alle barnehagar om tannpuss Betre samhandling for å sikre barn og unge eit breitt tilbod og hindre fråfall Ungdom tykkjer natur og sjø er utilgjengeleg

19 10. Oppsummering ressursar og hovudutfordringar ved folkehelsa i Fjaler Ressursar/erfaringar frå folkehelsearbeidet i Fjaler Frå å ha delt stilling 50/50 mellom folkehelsekoordinator og ergoterapeut auka Fjaler begge stillingane opp til 100 %. Det syner at kommunen satsar på folkehelse, og ser verdien av førebyggande og helsefremjande arbeid. Plan- og utviklingsarbeid innan folkehelseområde samt å gjere andre kommunale instansar flinke til å implementere folkehelseperspektivet på sine ansvarsområde er sentrale arbeidsoppgåver. Overordna mål er at folkehelsekoordinatoren skal bidra til at organisasjonen jobbar tverrsektorielt og ser folkehelsearbeidet i heilskap. Det etablerte nettverket mellom folkehelsekoordinatorane i HAFS vil vere ein ressurs for alle kommunane som er med. Målet med nettverker er eit fora for fagleg diskusjon og påfyll. Det lettar og samarbeid om ulike prosjekt på tvers av kommunane. Frisklivssentralen er eit lågterskeltilbod for personar som ønskjer å endre levevaner knytt til kosthald og fysisk aktivitet. Samarbeid mellom brukaren og rettleiaren står sentralt, i det ligg det at rettleiaren skal motivere brukaren til å sjølv starte endring. Brukaren kan i ein «reseptperiode» få rettleiing innan aktivitet og kosthald. Fylkeskommunen syt for etablering og vedlikehald av nettverk ved å arrangere samlingar for til dømes folkehelsekoordinatorar, tilsette ved frisklivssentral og koordinatorar for prosjekt som sjumilssteget og trygge lokalsamfunn. Fjaler og ni andre kommunar er med i interkommunalt samarbeid med Flora som vertskommune om miljøretta helsevern, smittevern og førebyggande samfunnsmedisinsk rådgjeving/folkehelse. Det er naturleg å denne nytte kompetansen i ulike folkehelsespørsmål. «Folkehelsefokus» er kommunen sitt folkehelseråd. Det vart etablert hausten 2012 for å ha eit organ der rådmann i lag med politikarar, folkehelsekoordinator, tillitsvalde og brukarorganisasjonar kunne informere om og diskutere folkehelsespørsmål. Folkehelsefokus er tenkt som eit rådgjevingsorgan eller styringsgruppe på spørsmål, saker og prosjekt, nemnarbeid i samarbeid med evaluering av eksisterande og/eller utarbeiding av nye planverk innan helseområdet. Møter vert halde to gongar i året. Fast møte i helsegruppa som er samansett av einingsleiarane innan helse og omsorg, ungdomshelse og NAV og leia av rådmann. Helsegruppa rapporterer til folkehelsegruppa. Frivilligsentralen i Fjaler koordinerer frivillig innsats og formidlar kontakt mellom menneske, lag og organisasjonar på tvers av fagområde i lokalsamfunnet. Kommunane vert oppmoda om å knyte folkehelsearbeidet saman med frivilligarbeidet. Frivilligsentralen er i Fjaler knytt til kulturkontoret, som og er ein naturleg samarbeidspartner for folkehelsearbeidet. AV-OG-TIL er ein kampanjeorganisasjon for alkovett som set fokus på situasjonar der alkohol utgjer ein særleg risiko eller kan vere til ulempe for andre. Fjaler og Hyllestad er begge AV-OG-TILkommunar, og vil samarbeide om tiltak. Ein har potensiale til å synleggjere dette arbeidet meir.

20 Generelt kan ein seie at Fjaler har god folkehelse. Det er eit rikt tilbod innan idrett og andre aktivitetar, og det er eit positivt lag til at innbyggjarane sjølv set i gang mange tiltak. Frå einingane kom det innspel på at ein er gode på samarbeid og har godt miljø. Ser ein på statistikk ligg Fjaler stort sett på snittet for fylket og landet. Utfordringar ved helsetilstanden i Fjaler Sjølv om kommunen stort sett ligg på snittet kan det likevel vere lokale utfordringar, og potensialet for å setje i gang helsefremjande og førebyggande tiltak kan vere stort. I tillegg til å samanlikne Fjaler med andre kommunar, fylket og landet er det difor viktig å vurdere om det totale omfanget av utfordringa og førebyggingspotensialet. Etter gjennomgang av helsetilstand, innspel frå folkemøta og einingane peikar det seg ut nokre hovudutfordringar for helsetilstanden i Fjaler kommune: 1. Framskriving av folketal og samansetnad syner at det vert fleire eldre og barn/unge og færre yrkesaktive i Fjaler kommune dei neste åra. Det gjer at førebyggande tiltak både for barn og eldre vil vere viktig, spesielt tiltak for å hjelpe eldre til å vere sjølvhjelpte og slik kunne bu heime lengre. Fleire eldre vil og gje ei auke i demensførekomsten. Her manglar ein strategi. 2. Som for landet generelt er det naturleg å tru at befolkninga i Fjaler vil verte tyngre og meir inaktive. Inaktivitet er sagt å vere den største folkehelseutfordringa i landet. Å setje i gang tiltak for å auke grad av fysisk aktivitet vil vere viktig blant anna for å førebyggje livsstilsjukdommar. Å ha fokus på eit sunt kosthald vil vere viktig i alle aldersgrupper. 3. Røde tal når det gjeld skader og ulykker i folkehelsebarometeret for Det manglar statistikk på lokalt nivå på kor ulykkene skjer, kva som er årsaka osv. Det trengst ein grundegare gjennomgang for å kunne sette i gong tiltak her. Det vil vere naturleg at det vert ein del av arbeidet med å revidere trafikktryggleiksplanen. 4. Vi ser ein tendens til ei auke i «drop-outs», elevar som fell ut av vidaregåande opplæring og arbeidsliv. Fokus på denne gruppa vert viktig, også med tanke på psykisk helse. 5. Betre samhandling kring arbeid med barn og unge er eit ønske som går igjen. Fjaler kommune er del av sjumilssteget. Å arbeidde meir systematisk med dette vil kunne betre samarbeid på tvers av einingar og arbeidde meir førebyggande. 6. For å lukkast med folkehelsearbeidet er det naudsynt å inkludere befolkninga i prosessar som omhandlar deira eiga helse. Å nå ut til alle og spesielt dei som treng det mest er alltid eit tema i folkehelsearbeidet. Tiltak for å auka kontakt- og informasjonsflyten mellom innbyggjarane og folkehelsetenestane er viktig. Tiltak Det skjer mykje godt folkehelsearbeid i Fjaler, og folkehelsa i kommunen er generelt god. Likevel er det utfordringar og stort potensiale for å drive meir helsefremjande og førebyggande arbeid. Det som peikar seg fram som hovudutfordringane er allereie nemnt, så vidare vil fokus vere på kva mål og tiltak som kan vere aktuelle.