Musea og tettstadutvikling

Transkript

1 Musea og tettstadutvikling

2

3 Musea og tettstadutvikling

4 Innhold Forord...side 3 Kulturbygg og næringsutvikling...side 8 Styrking av kollektiv identitet i eit lokalsamfunn...side 12 Museumsbedrift profilerer tettstaden...side 16 Kunnskapsleverandør i planprosessar...side 22 Haldingsskapande formidling av bygningshistoriske kvalitetar...side 26 Å gjera kunnskap tilgjengeleg for kommune og næringsliv...side 28 Kulturhistorie i planprosessar revitalisering av sentrum...side 32 Den fleirkulturelle utfordringa...side 38 Identitetsbygging...side 42 Adresser...side 48 Litteratur/bakgrunnsmateriale...side 48

5 Forord Målet for Program for utvikling av miljøvennlige og attraktive tettsteder i distriktene er å stimulera tilbakeflytting og ny tilflytting til distrikta ved å utvikla miljøvennlege og attraktive tettstader. Mange ulike partar må samarbeida om dette. I tettstadutviklinga er det viktig at ein byggjer på stadane sin eigen identitet - naturtilhøve, kultur og historisk forankring. Musea er viktige aktørar i denne samanhengen. Dei forvaltar og formidlar kunnskap om materiale frå fjern og nær fortid. Kunnskapskjeldene og kompetansen på musea skal tena samfunnet og samfunnsutviklinga. Det desentraliserte norske museumsvesenet, med sine sentrale, regionale og lokale nettverk, er med det ein viktig ressurs. Målet med dette heftet er å visa kva musea som kunnskapsbankar og formidlarar av kunnskap kan bidra med for å utvikla gode tettstader. Heftet retter seg mot sentrale aktørar i denne prosessen, så som forvaltningsledd på statleg, regionalt og lokalt nivå, i tillegg til musea sjølv. Ni døme på museer som har gått inn i prosessar knytt til utvikling av staden, vert presenterte. Nokre døme går inn på eitt prosjekt, der museet på ein særleg måte har vore med på å fremja og vidareutvikla dei gode kvalitetane på ein stad. Andre museer er framstilt på breiare grunnlag, der ein ser på fleire sider av drifta som del av eit samfunnsbyggjande arbeid. Ein ønskjer å visa dei samarbeidsformene som har ført fram til fruktbart samarbeid. I noko mon verkar det einskilde museet si organisering og ansvarsområde inn på kva måte det kan arbeida på opp mot andre samfunnsbyggjande aktørar. Men når alt kjem til alt er det dei personlege kvalitetane, visjonane og nettverka så vel hjå dei som arbeider på musea som hjå andre aktørar som legg grunnlaget for samarbeid på tvers av faggrensene. Sju departement samarbeider om Program for utvikling av miljøvennlige og attraktive tettsteder i distriktene: Kommunal- og regionaldepartementet, Samferdsledepartementet, Kulturdepartementet, Landbruksdepartementet, Barne- og familiedepartementet, Kirke-, utdannings- og forskingsdepartementet og Miljøverndepartementet. Miljøverndepartementet har sekretariatsansvar for programmet. Prosjektleiar for arbeidet med dette heftet har vore Gro Persson Trodahl. Ei styringsgruppe har hatt det faglege ansvaret: Målfrid Grimstvedt (Jærmuseet), Liv Eli Rønning (Miljøverndepartementet), Gro Persson Trodahl (Miljøverndepartementet), Gisle Erlien (Riksantikvaren) og Randi Ertesvåg (Norsk museumsutvikling). Jærmuseet har vore vertsmuseum for utgreiinga, med etnolog Torunn Måseidvåg som utgreiar. Heftet er finansiert av Norsk museumsutvikling, Norsk Kulturråd, Kommunal- og regionaldepartementet og Miljøverndepartementet. Norsk museumsutvikling vil rette ein takk til alle gode krefter som har samarbeidd om utarbeiding og utgiving av dette heftet, med ein særskild takk til Torunn Måseidvåg som har ført teksten i pennen. Oslo februar 2001 Jon Birger Østby direktør Randi Ertesvåg avdelingsleiar 3

6 EIN TETTSTAD MED SÆRPREG Utviklinga av ein eigen identitet i byar og tettstader er eit aukande satsingsområde innafor offentleg forvaltning. Har ein eit livskraftig lokalsamfunn med særpreg og vitalitet, vil ein lettare kunna trekkja til seg nye innbyggjarar, kapital og inntekter til næringar som alt er etablerte eller stimulera til nyetableringar. Ei sterk kjensle for det særmerkte ved ein tettstad er også viktig for å auka folk sitt engasjement i utviklinga av lokalmiljøet. Den gode staden er kjenneteikna ved høg kvalitet i dei bygde omgjevnadene i samspel med livleg og mangfaldig bruk. Det må såleis vera rom for mange ulike brukergrupper og ulike aktivitetar. Kva element er då viktige for å oppleva ein stad som attraktiv? Byggjeskikk og kulturmiljø Tilhøvet mellom eldre og nyare bygningar. Møtestader Kulturhus, skular, butikkar, torg, serveringstilbod og så bortetter. Næring Utvikling av ein tiltalande stad med mange og varierte tilbod om opplevingar, kan vera med på å byggja opp under varehandelen. Ny utvikling i gamle næringsområder. Gode reiselivsanlegg gir både arbeidsplassar og servicetilbod til fastbuande. Trafikkløysingar Tilhøvet mellom transportbehov og bruk for møteplassar. Menneske er nært knytt til dei fysiske omgjevnadene på staden. Kunnskap om historia saman med naturgjevne omgjevnader, kulturelle, politiske, sosiale og økonomiske faktorar, verkar inn på erfaringane det einskilde mennesket har knytt til ein stad. Felles kunnskap om felles fortid bind menneske og samfunn saman, og er viktige fundament å byggja den vidare utviklinga av tettstaden på. Ikkje minst gjeld dette i val av vidare utforming av dei fysiske omgjevnadene. I dette heftet vert ni eksempel på museer som har gått inn i prosessar knytt til utvikling av staden, presentert. Nokre døme går inn på eitt prosjekt, der museet på ein særleg måte har vore med på å fremja og vidareutvikla dei gode kvalitetane på ein stad. Andre museer er framstilt på breiare grunnlag, der ein ser på fleire sider av drifta som del av eit samfunnsbyggjande arbeid. Ein ønskjer å visa dei samarbeidsformene som har ført fram til fruktbart samarbeid. I noko mon verkar det einskilde museet si organisering og ansvarsområde inn på kva måte det kan arbeida på opp mot andre samfunnsbyggjande aktørar. Men når alt kjem til alt er det dei personlege kvalitetane, visjonane og nettverka så vel hjå dei som arbeider på musea som hjå andre aktørar som legg grunnlaget for samarbeid på tvers av faggrensene. MEDSPELAR I OFFENTLEGE PLANPROSESSAR Eit museum er med på å henta fram kunnskap om kva staden er bygd opp på. Kjennskap til gamle arbeidsplassar, lokale naturressursar Grøntstruktur Tilhøvet til landskap og omgjevnader. Opplevingskvalitetar. 4

7 og årsaker til vekst og fall ligg gjerne gøymt i fotografi, gjenstandar, nedskrivne minne og i arkiv. Lokale styresmakter kan i samband med tettstadanalyse, reguleringar, utbyggingar og så bortetter få eit breiare fundament å ta avgjersler på. På denne måten kan ein byggja vidare på dei beste elementa frå nær og / eller fjern fortid, og med det fanga opp kvalitetar som kan vera ein ytterlegare ressurs for nyvinningar på veg inn i framtida. Etter som kommunane får større ansvar innan forvaltning av kulturminner, vil det kunne verta aktuelt å kjøpa faglege tenester frå musea. Til dømes kjøper Haugesund kommune konsulenthjelp frå Karmsund Folkemuseum. Dei fungerer som rådgjevarar, ikkje sakshandsamarar. Slik kan ein nytta kompetansen som finst lokalt på best mogleg vis, samstundes som musea held fast på ein fagleg integritet. MUSEET HAR KUNNSKAP OG KOMPETANSE Gjennom innsamling og bevaring, dokumentasjon og forsking er musea eit samfunnsminne. Det desentraliserte norske museumsvesenet med sine sentrale og regionale nettverk, har eit særleg gunstig utgangspunkt som bindeledd mellom ulike aktørar. Dei knyter saman sentrale og lokale aktørar, det offentlege og det private, fortid og nåtid. Dei kan også vera med som leverandørar av premiss for forvaltninga, i tillegg til å fungera som møteplassar for læring, dialog og meiningsutvekslingar. Musea har eit fagleg sett breitt samansett personale, med kompetanse innan ulike felt, så vel praktisk som teoretisk. I tillegg har musea eit rikhaldig tilfang av kunnskap i form av gjenstandar, fotografisk materiale, arkiv og ikkje minst såkalla taus kunnskap. Dette er kunnskap som er bygd opp gjennom erfaring og gjennom arbeidsprosessar. I Noreg er det i dag om lag 800 museum og samlingar fordelt på 700 administrative einingar. Det høge talet på museer speglar av folk si interesse for fortida, og ei generell meining om at musea er eit positivt innslag i samfunnslivet. Musea forvaltar om lag verneverdige bygningar, 9 mill. fotografi og 15 mill. gjenstandar. Gjennom sine samlingar av gjenstandar, fotografi og ulikt arkivmateriale utgjer musea såleis ein viktig del av det kollektive minnet i samfunnet. Musea gir gjennom si verksemd meining til gjenstandar ut over det den einskilde gjenstanden kan formidla i kraft av seg sjølv. Eit av kjenneteikna ved framveksten av museumsinstitusjonane i Europa var nettopp nasjonsbygging gjennom folkeopplysning. Også i dag er opplysningsaspektet sentralt i museal verksemd. Med det mangfaldet av små og store museer som finst i Noreg, vert eit slikt identitetsbyggjande arbeid ført vidare. Men skal musea fungera som aktive samfunnsinstitusjonar, er det viktig å halda kontakten med andre aktørar i lokalsamfunnet. RESSURS FOR NÆRINGSLIV OG TURISME Musea kan også i større grad enn no vera ein ressurs for det lokale næringslivet, kanskje særleg for næringar som baserer seg på turisme, kultur og fritidskonsum. 5

8 Å nytta historiske kvalitetar i samanheng med satsing på reiseliv og turisme er ikkje eit nytt fenomen. Denne næringa er på sterk framvekst, og behovet for den gode historia er aukande. Musea har stort tilfang av historier å fortelja til så vel fastbuande som tilreisande, norske og utanlandske. Ikkje minst har ein høve til å vera med på å sikra kvaliteten på eit reiselivsprodukt. Det genuine og godt funderte produktet har langt større slitestyrke. MUSEET SOM HISTORIEFORTELJAR Kulturarven vert kontinuerleg omskapt og endra. Gamle former får nytt meiningsberande innhald. Kva gjenstandar som frå før er valde ut til å inngå i musea sine samlingar er med på å prega vår oppfatning av det som har vore. Likeins står ein framfor store utfordringar når samtida skal dokumenterast for framtida. Kva delar av historia vel ein å fortelja, og kva vert utelate? Kven sine historier vert lagt vekt på, og kva gløymer ein? I innsamlings- og forskingsarbeid ligg store moglegheiter til å kasta ljos over brennaktuelle emne i samtida, samstundes som ein gir forankring i så vel nær som fjern fortid. Formidling av den innsamla kunnskapen er ein særs viktig arena for den identitetsskapande verksemda. Det kan vera gjennom utstillingar, omvisingar, dramatiseringar, publisering av skriftleg materiale, som ein del av næringsutviklinga i området eller som del av offentleg planlegging. Her vert felles kunnskapsplattformer bygde, og ei felles historie gjenfortalt og med det gjort gyldig. Aktørar som arbeider for å utvikla tettstader sitt særpreg kan såleis ha stor nytte av å samarbeida med dei lokale musea. Musea har ein brei kompetanse for å skildra og framstilla menneske si opplevde røynd sett i samband med kulturen sine normer og samfunnet sine idésystem til ulike tider. Ei av hovudutfordringane for distrikta er å utvikla det spesifikke for dei ulike tettstadene, finna fram og profilera særlege kjenneteikn som kan fremja ein stad i jamføring med omgjevnadene. Ofte er det lettare å sjå kva andre har framfor å merka seg kvalitetane ved eigen heim- eller arbeidsstad. MUSEET SOM MØTESTAD FOR ULIKE GRUPPER I det daglege har musea kontakt med mange ulike grupper menneske. Lag og foreiningar, privatpersonar, representantar frå kommune og fylkeskommune, elevar, lærarar, studentar, kollegaer frå andre museer o.s.b. vitjar museet i ulike samanhengar. Med auka forståing for eigen kulturell ståstad aukar også forståinga for andre menneske sin kulturelle eigenart og levesett. Stor aktivitet med barn og dyr på Vistnestunet i Randaberg kommune. Foto: AM 6

9

10 KYSTMUSEET I NORD-TRØNDELAG, WOXENGS SAMLINGER Kulturbygg og næringsutvikling NORVEG SENTERET: EIT FELLES LØFT FOR YTRE NAMDALEN. Rørvik voks fram rundt det førre hundreårsskiftet på grunn av strategisk plassering og ei god hamn. Frå å vera ein folkerik gard i 1875, går ein inn i ei eventyrleg utvikling. Og i 1890 åra framstår Rørvik som eit pulserande handelssenter. Dampskipstrafikken langs kysten sette nye krav. Med sin strategiske plassering ved hovudskipsleia og med gode hamnetilhøve, var Rørvik godt rusta for den nye tida. Sentralt i utviklinga stod Johan og Betsy Berg, og handelsstaden Berggården som i dag er i museet si eige, vart sentrum i ein tett og aktiv kystby. Etableringa av Norveg, som er Kystmuseet i Nord-Trøndelag sitt store prosjekt, er eit ambisiøst kultur- og reiselivsprosjekt der målet er å løfta fram heile regionen. Det planlagte senteret skal formidla kystkultur over eit år langt tidsspenn. Fortida, dagen i dag og vegen inn i framtida har alle plass, men med særleg vekt på dagens situasjon og vegen vidare, med Noreg som ein av dei leiande fiskerinasjonane i Europa. Naturgrunnlaget og forvaltinga av ressursane vil framstå som premissleverandørar og medspelarar for den lokale kulturen. Innviinga er planlagt til Då Rørvik fekk bruforbinding til fastlandet i 1981, vart fasaden i bybiletet snudd. Det som tidlegare var framsida av staden vart no liggjande på baksida, og baksida vart frontmotiv. Nye grep i arealplanen vart naudsynt i den vidare utviklinga. Plasseringa av Norveg på fyllområdet ved hurtigrutekaia vil vera med på å gi ei ny hovudfasade til Rørvik. Bygget i seg sjølv, teikna av arkitekt Gudmundur Jonsson, vil verta eit storslått landemerke. Ein båtforma struktur vil knyta land og hav saman, der det ligg heilt ut mot skipsleia. I tillegg til sjølve bygget i hamna i Rørvik vil ein i heile regionen kunna finna såkalla Norveg punkt. Det kan vera arkeologiske funnstader, bygningar, landskapsformer eller heile kulturmiljø slik som fiskeværet Sør- Gjæslingan, eller å vitja moderne fiskeribedrifter eller skipsverft. Her skal folk sjølv kunna oppsøkja tilrettelagde kulturminne og oppleva desse i den opphavlege samanhengen. Såleis vert Norveg senteret som ei utskytingsrampe for resten av det kulturhistoriske arbeidet museet driv. Fakta: Kulturhistorisk museum. Administrasjon samlokalisert med Vikna folkebibliotek i Borgstua i Berggården, Rørvik i Vikna kommune. Andre avdelingar er Berggården gamle handelssted i Rørvik, Vågsengtunet, Fartøyvernsenteret på Munkholmen ved Rørvik, Gadeanlegget og museumssmia og Norveg (under utvikling). Prospekt av Norveg-senteret. Gudmundur Jonsson. 8

11 Berggården gamle handelsstad i Rørvik. Foto: TM Har Namdalskysten som arbeidsområde. Museet har ansvar for fartøyvern og kystkultur i Nord- Trøndelag. Museet eig 44 bygningar fordelt på fleire lokalitetar, og 43 fartøy/ båtar. Etablert i 1975 med utgangspunkt i Woxengs samlinger. Årsverk 1999: 6 fast tilsette, mellom 13 og 20 årsverk årleg. Budsjett 1999: 3,8 millionar. Prosjekt kjem i tillegg. KULTURBASERT NÆRING MEN IKKJE BERRE TURISME Museet sitt virke er ein pådrivar i den lokale utviklinga. Særleg gjennom arbeidet med Norveg vert museet meir enn berre ein leverandør av kulturhistorisk kunnskap og opplevingar. Ringverknadene i lokalsamfunnet er store, også no i planleggingsfasen av prosjektet. Mykje arbeid er lagt ned i å skapa vatn til å laga ringar i, til dømes i tilrettelegging av Norveg punkt. Samstundes er dette ein viktig del av museet sin tanke om museal drift; folk skal møta museet overalt. Attraksjonane i regionen må gjerast tilgjengelege. Fem kommunar er involvert. Og alt no ser ein resultat. Dei to kanskje mest synlege følgjene av arbeidet så langt er ein ny reguleringsplan for sentrum av Rørvik, og planlegginga av næringsbygget "Søsterskipet" som vil liggja like ved Norveg. Arkitekten som vart kontakta for å teikna forslag til utforminga av nybygget på fyllingsområdet, var snar til å peika på at eit slikt bygg ikkje kunne planleggjast utan at Tomta der Norveg senteret skal etablerast. Finansieringa er planlagt som eit samarbeid mellom kommune, fylkeskommune, staten og næringslivet. Foto: TM Frå 1. etasje i Norveg-senteret. Plan over utstillingane. Bruttoareal 1. etasje m 2. Gudmundur Jonsson. 9

12 KVALITETSSIKRRING Gjennom å bruka tid og ressursar på å sikra eit høgt fagleg nivå på opplevingane, vil ein over tid få ein meir slitesterk attraksjon. Den genuine opplevinga av spor etter menneske før og no er med på å forankra identiteten på staden, både for fastbuande og tilreisande. LOKAL FORANKRING Det er gjort ei undersøking i Ytre Namdalen for å finna ut meir om kva kvalitetar som er viktige for folk som flytter til regionen. Ein tydeleg tendens var at den estetiske utforminga av staden var av stor verdi for å få utflytta ungdom til å flytta heim att. For nytilflyttinga hadde den estetiske utforminga mindre innverknad på valet. For at folk i lokalsamfunnet skal kjenna at dei eig i den nye institusjonen, har ein i planlegginga involvert så mange lokale aktørar som mogleg. Folkemøter har kome med innspel på utsjånad, plassering og arealbruk. Ønsket er at Norveg skal verta ei ny storstue og ein møtestad for fastbuande så vel som for folk på gjennomreis. Jan Saksøy, teknisk sjef i Vikna kommune, Else Hansvik Storsul, ordførar i Vikna kommune og Torunn Herje, direktør og konservator ved Kystmuseet i Nord-Trøndelag mellom gamal og ny bebyggelse i Rørvik. Foto: MT heilskapen i det offentlege rommet var gjennomtenkt. Såleis vart arbeidet med ein ny reguleringsplan for Rørvik sentrum sett i gang i samarbeid med Vikna kommune. Den nye reguleringsplanen inneheld også ein estetisk plan for sentrum. Tanken er at Norveg og søsterskipet skal bindast saman med overgangar, og at delar av servicefunksjonane, slik som møterom og kantine, vert felles. Rørvik Innovasjon er pådrivarane bak dette prosjektet. Målet deira er å gjera området rundt Nærøysundet til eit føregangsområde for etablering av IT relaterte arbeidsplassar så vel i ein nasjonal som internasjonal samanheng. Telenor Mobil er alt etablert i Rørvik, og skal inn i Søsterskipet. Dei vurderer det særeige bygningsmiljøet som ein attraktiv arena for sitt eige arbeid med å profilera firmaet. Estetisk vegleiar for Rørvik utarbeidd av Gudmundur Jonsson som del av sentrumsutviklinga. 10

13 Ei levande hamn; krabbefiskarar står i kø for å lossa fangstane. Foto: TM Også det lokale næringslivet satsar på Norveg; dei lokale bidraga økonomisk ligg alt i overkant av det budsjetterte. Næringane si verksemd vert forankra ved at historia vert fortald, noko som også gir næringane gratis marknadsføring. Trafikken i området er omfattande med om lag fartøy som passerer gjennom Nærøysundet årleg. Rørvik har kvar dag anløp av Hurtigruta, i tillegg til flyplass og busslinjer inn mot fastlandet. Nordgåande og sørgåande hurtigrute møtest her om kvelden, og den nye kaia gir plass til båe samstundes. Berre her har ein rundt 1000 menneske på vitjing kvar dag i ein lang sesong. Rørvik og Nærøysundet. Norveg-senteret skal byggjast på tomta midt på bildet. 11

14 NORSK VASSKRAFT- OG INDUSTRISTADMUSEUM, TYSSEDAL Styrking av kollektiv identitet i eit lokalsamfunn Fakta: Kulturhistorisk museum med vasskraft-, smelteverks- og industristadhistorie som hovudtema. Administrasjon i Tyssedal. Tyssedal med Sørfjorden. Foto: TM Til høgre: Administrasjonshotellet og festiviteten. Tyssedal hotell nyttar den stadeigne kulturen i sine tilbod. Foto: TM MUSEET SOM SAMFUNNSMINNE Hovudtanken bak arbeidet på Norsk Vasskraftog Industristadmuseum (NVIM) er at museet ikkje skal vera for den særleg interesserte, men skal engasjera og vera nyttig for alle innbyggjarane i Odda, Tyssedal, Hardanger og elles i landet. Tyssedal- og Oddasamfunnet er som industrisamfunn internasjonalt orientert. Det skal også Norsk Vasskraft- og Industristadmuseum vera. Ein ønskjer ikkje at historia skal vera i museet, men at museet skal vera med på å gjera historia synleg i lokalmiljøet. Museet skildrar alle sider av daglegliv og arbeidsliv knytt til industristadene, frå framveksten i byrjinga av 1900 talet og fram til i dag. Målet er å gi menneske større kunnskap om eigne røter, og å dokumentera og formidla kunnskap om industrisamfunnet, særleg det som skjedde i pionertida for industrialiseringa av Noreg. For å får fram folk sine haldningar til eige samfunn og si eiga historie, har museet arbeidd for at folk skal fortelja om eigne liv. Historier om arbeid og fritid, tankar, draumar, hus og heim alt vil ein ha fram. I byrjinga var folk skeptiske,- dei trudde ikkje dei hadde noko av verdi å koma med. Men etterkvart snudde trenden, og folk vart stolte over å fortelja om erfaringane dei hadde gjort seg. Museet har på den måten vore med på å justera folks syn på folk si historie. I åra etter etableringa har NVIM samla stor kunnskap om dei ulike aktørane i både Odda og Tyssedal. Museet har bygd opp ei eiga arkivsamling som inkluderer ei rekkje arkiv til lag og organisasjonar på fleire samfunnsfelt: humanitære, fagforeiningar, folkeaksjonar, politiske parti, kor, musikkorps, etc. og frå verksemder frå små einmanns føretak til større bedrifter. Berebjelkane er arkiva etter dei fire hjørnesteinsbedriftene i Odda kommune: Odda Smelteverk, Norzink, A/S Tyssefaldene og DNN aluminium. Eit omfangsrikt fotoarkiv saman med lydsamlinga er med på å fylla ut i historia om framveksten av industrisamfunnet ytterlegare. Ved å inkludera lag, organisasjonar, privatpersonar og bedrifter i innsamlings- og formidlingsarbeidet, får ein utretta svært mykje. Museet fungerer i første rekkje som vegleiar og koordinator. Ulike arrangement og utstillingar i samarbeid med lag og organisasjonar har også vore viktige for å gi folk eigarkjensle til museet. Ulike prosjekt har fokusert på ulike delar av samfunnet. Såleis har ikkje berre industriarbeidaren vorte fokus for dokumentasjons- og for- Tyssedal kraftanlegg er eit av 8 teknisk - industrielle anlegg som riksantikvaren har valt ut som særskild verneverdig. Museet disponerer det gamle administrasjonsbygget til kraft- 12

15 selskapet AS Tyssefaldene i Naustbakken 7 i Tyssedal, tre arbeidarbustader i Folgefonngata i Odda, voktarbustad på Lilletopp i Tyssedal og Tyssedal kraftanlegg Tysso 1, stasjonsbygningen. Til venstre: Arbeidarbustader frå 1920-åra. Foto: TM Trallebanen Skjeggedal- Mågelitopp er 985m. Foto: TM Etablert som privat stifting i Årsverk 1999: 13. Budsjett 1999: drift 3,5 millionar, inkludert prosjekter 5,6 millionar. midlingsarbeid, men også kvinnene og borna har vore gjenstand for studiar. Ikkje mindre enn 25 ulike prosjekt både i og utanfor museet er i arbeid pr. i dag. Gjennom arbeidet er fagkunnskap opparbeida ved museet slik at museet også tek oppdrag og gjev faglege råd utanfor regionen. NVIM har utvikla ulike biletspel som del av formidlingsverksemda. Her vert gamle og nye fotografi supplert med kommentarar for å formidla ulike sider av lokalhistoria. Skuleklassane er ikkje minst flittige brukarar av desse; dei har minst eitt besøk på museet årleg frå klasse. Museet arbeider også aktivt for å vera med i miljøa der avgjersler vert tekne, til dømes i reiselivsorganisasjonar og i ulike planutval. Med det er museet ein aktiv medspelar også i den vidare utviklinga av lokalsamfunnet og regionen. 13

16 Ringedalsdammen var ferdig i Foto: TM TYSSEDALPROSJEKTET - UTVIKLING AV TETTSTADEN GJENNOM BRUK AV EIGNE RESSURSAR Rundt 1900 var Tyssedal nærmast ei kløft i fjellsida der to gardar fann livsgrunnlag. I perioden endra staden seg frå å vera eit gardssamfunn og ei turistperle til å verta ein moderne småby etablert med kraftutbygging og industrialisering. Også i dag er industrien sentral i Tyssedal, med Tinfos Titan & Iron og A/S Tyssefaldene som dei to største arbeidsplassane. Tyssedal har alltid hatt ein eigen identitet. Mellom anna er dialekten i Tyssedal vesentleg ulik hardingmålet elles, prega av alle dei som flytte hit frå austlandet og Sverige. Staden kan seiast å vera ein "prøveklut" for industrisamfunnet si utvikling på 1900 talet i Noreg. Fleire merkesaker for Tyssedal har hatt nasjonalt fokus. Tyssedalprosjektet vart starta opp i Aktørane var medlemmer frå næringslivet i Tyssedal, politikarar i Odda kommune, representantar frå kommunen sin administrasjon og NVIM. Målsettinga er å utvikla Tyssedal vidare som eit lokalsamfunn i vekst gjennom å satsa på natur- og kulturhistoriske ressursar. Ikkje minst vert det satsa mot reiselivsnæringa og opplevingsturisme. Ein vil sikra eksisterande arbeidsplassar, og i tillegg skapa nye. Tyssedal skal vera eit positivt lokalsamfunn der fellesskapet arbeider for trivsel og høg livskva- litet. Odda kommune driv prosjektet. Som ein konsekvens av fredinga av kraftstasjonen Tysso 1, og for å sikra den mangfaldige bygningsstrukturen i Tyssedal, hadde ein behov for å sjå heilskapleg på dei historiske kvalitetane i Tyssedal. Arbeidet med ein kommunedelplan er no i gang, arbeidet blir støtta av Riksantikvaren og museet er aktivt med i prosessen. NVIM har no ansvar for delprosjektet reiseliv kultur i Tyssedalprosjektet, medan prosjektansvarleg er tilsett i Odda kommune. Eit av tiltaka for å nytta kulturminne som aktivum i lokalsamfunnet har vore å opna for konsertar i kraftstasjonen. Så vel lokale som nasjonale kapasitetar har vore involvert, og både blues, klassisk musikk og folkemusikk har vore framført mellom turbinane. Ringverknadene av desse konsertane har vore store. Nye kontaktar for vidare samarbeid er etablert, både mot kulturskulen og det lokale blueslaget i Odda. 14

17 KULTUR OG NÆRING Dei opphavelege stiftarane av museet var Odda Kommune, Odda Smelteverk A/S, Norzink A/S, A/S Tyssefaldene, A/S Tinfos Titan og Iron og LO i Odda og omland. I år 2000 vart stiftinga utvida med nye vedtekter, ny organisasjon og ei rad nye stiftarar. Tyssedal kraftstasjonen Tysso 1. Eit monoment over pionertida for industrireisinga i Noreg, og hjørnesteinen i Tyssedal. Bygd etter teikningar av arkitekt Thorvald Astrup ( ). Anlegget var i drift i perioden Foto: TM I og med at industrien er eit hovudfundament for etableringa av NVIM, har samarbeidet med bedrifter alltid vore viktig for museet. Museet har med sin kompetanse mellom anna kunna ordna bedriftsarkiv. Bedriftene sat også på til dels store fotosamlingar, og museet kunne tilby kompetanse til systematisering og bevaring av desse. Innsamlinga av minne og foto frå privatpersonar som museet har sett i gang, har også vore med på å gi bedriftene større kunnskap om eiga historie. Utstillingar har vorte produsert på arbeidsplassane, i tillegg til utstillingar i museet sine eigne lokale. Tyssedal Hotell samarbeider med NVIM for å utvikla eit tilbod basert på den stadeigne kulturen. Målet er å oppnå betre kvalitet, marknadsorientering og lønsemd gjennom samarbeid mellom bedrifter og kultursektor. Prosjektet er støtta av SND. Hotellet har mellom anna ei stor samling måleri av Nils Bergslien, med motiv frå møtet mellom gamal og ny tid i Tyssedal, og dei har utarbeidd menyar basert på lokale råvarer. Samarbeidet er ein del av ein heilskapleg utviklingsstrategi for staden og reiselivet. Å leggja forhold til rette slik at kaien kan verta møteplass for tyssedølane, slik den var før, er også ei av oppgåvene NVIM arbeider med. Oppussing av det gamle butikklokalet i Naustbakken 3 har skapt ein ny arena for lokalbefolkninga, og gitt rom til mellom anna ein kafé og eit selskapslokale. 15

18 HARDANGER FARTØYVERNSENTER, NORDHEIMSUND Museumsbedrift profilerer tettstaden MUSEUMSBEDRIFT SOM AKTIVUM FOR LOKALSAMFUNNET Stiftinga Hardanger Fartøyvernsenter (HFS) er ei næringsdrivande stifting som tilbyr eit breitt spekter av tenester innafor fartøyvern, nybygging og restaurering av klinkbygde småbåtar. I tillegg arbeider museumsverftet aktivt med forsking og dokumentasjon, og så vel arbeidsprosessar som historisk kunnskap knytt til båtbruk og båtbygging vert formidla til dei som vitjar området. Det er også eit ungdomsprosjekt knytt til anlegget, i tillegg til drifta av hardangerjakta «Mathilde». Oppstarten såg noko annleis ut. Kvam kommune starta i 1983 eit ungdomsprosjekt, der eit av forslaga var å etablera eit sosialpedagogisk tilbod til ungdom kombinert med ambisjonar om å ta vare på dei rike båtbyggjartradisjonane i Hardanger regionen. «Mathilde» vart i 1984 kjøpt inn, og kommunen stilte gamle Solheim Møbelfabrikk til rådvelde. Stiftinga Hardangerjakt vart konstituert i september 1984, og alle kommunane i Hardanger, privatpersonar, firma og reiselivslag kjøpte partsbrev. Då prosjektet tok form av permanent drift i 1988, stilte Kvam herad eigedommen på Kaldestad vederlagsfritt til disposisjon i 40 år. Stiftinga Hardangerjakt, seinare HFS, er frå 1987 medlem av museumsforbundet som privat museum. Ungdomsprosjektet er no sjølvfinansierande, men er framleis ein integrert del av drifta. «Mathilde» er på mange måtar HFS si sjel. I dag er fartøyet ei eiga eining under HFS. Drift og vedlikehald vert sikra gjennom leirskuletokt, utleige, tokt med turistar i tillegg til at fartøyet i periodar huser vandreutstillingar som er produserte i samarbeid med andre museer. Slik får også svært mange eit nærmøte med hardangerjakta, og fartøyet og den samanhengen det har stått i vert formidla på ein framifrå måte. HFS har også involvert seg i planarbeid, mellom anna i samband med utviklinga av sjøbruksmiljøet Holmsund rett over fjorden for senteret. Her arbeidde ein for å laga til eit friluftsområde, men dei historiske kvalitetane var ikkje inkludert i dei første planane for badeparken. No ser det likevel ut til at ein får gjennomslag for desse, noko som vil gi ein ekstra attraksjon for dette området. TREKK KOMPETANSE TIL BYGDA Frå først av var ikkje opinionen i Norheimsund positive til prosjektet. Skepsisen mot å henta inn såkalla problemungdom til bygda stakk djupt. Først dei seinare åra, kanskje i samanheng med at området har vorte rusta opp generelt, har ein fått lokalmiljøet meir på si side. Museumsverftet har over tid trekt til seg folk med ulik fagkompetanse. Flesteparten har ikkje heimstaden sin i Norheimsund. Såleis har HFS trekt høgt kvalifiserte folk til Norheimsund. Saman med eventuelle familiemedlemmar har desse vore ein ressurs. Til Fakta: Museumsverft lokalisert i Norheimsund i Kvam herad. Eit av tre fartøyvernsenter med nasjonalt ansvar. Hardanger Fartøyvernsenter og Nordnorsk Fartøyvernsenter i Gratangen har ansvar for trefartøy, medan Bredalsholmen i 16

19 Kristiansand har ansvar for stålfartøy. Fartøyvernsenteret eig S/J «Mathilde», M/K "Vikingen", M/Y "Faun" og M/S "Paddy". I tillegg har Fartøyvernsenteret ei samling mindre båtar, og er medeigar i M/Y "Tysso". Nordheimsund. Hardanger Fartøyvernsenter i forgrunnen. Foto s : HS Etablert i Årsverk 1999: Om lag 35 årsverk fordelt på rundt 45 medarbeidarar. Budsjett 1999: Om lag 14,5 mill kroner. 17

20 Rådslaging og ein pust i bakken under restaureringa av Idsal. Foto: TM Brødrene af Sand på slip. Foto: HS dømes har kunstnarsamansluttinga Harding Puls medlemmar som har kome til bygda som eit resultat av fartøyvernsenteret. Arbeidet med "Mathilde" ga god kjennskap til restaurering av større fartøy av tre. Samstundes fekk ein god erfaring med ungdomsarbeid, og Arbeidsdirektoratet har godkjent stiftinga som eit attføringstiltak for vanskeleg stilt ungdom. Det praktiske arbeidet på verftet er til dels knytt opp til ungdomsprosjektet, men arbeidstreninga foregår også på anna trearbeid generelt. Eit opplegg over 12 månader vert skreddarsydd den einskilde eleven. HFS er i dag også ei godkjent opplæringsverksemd innafor trebåtbyggjarfaget. Sidan oppstarten har om lag 40 lærlingar hatt si læretid ved HFS. FARTØYVERNSENTERET PROFILERER NORHEIMSUND HFS har i fleire år arbeidd opp mot fartøyvernarar andre stader i Noreg, så vel som i andre land. Dokumentasjonssenteret ved HFS er knytt tett til Riksantikvaren, og kjem såleis heile fagmiljøet til gode. Her vert fartøy som er til restaurering dokumentert, noko som kjem til nytte både i formidlinga av det einskilde fartøyet si historie og konkret for handverkarane i deira arbeid. Eit mangfaldig arkiv av ulike kjelder er til nytte ikkje berre for HFS, men i fartøyvernarbeidet generelt. Det er ikkje berre det konkrete arbeidet på verftet som gjer HFS viktige i kulturminnevernet. Like viktig er opparbeidinga og vidareutviklinga av kompetansen innafor tradisjonelle handverkarfag, og formidling av denne til heile fartøyvernmiljøet. Fagleg samarbeid på tvers av landegrensene er alt i god gang. Mellom anna vart det arrangert Nordisk seminar om fartøyvern våren HFS har også kontakt med fagfolk i Nederland, Frankrike, Irland og Skottland. Ein får formidla vidare dei erfaringane ein har hausta så langt, og kan dra nytte av ulike arbeidsmåtar. Med sine rundt 35 årsverk fordelt på om lag 45 medarbeidarar 30 av dei i faste stillingar, er HFS ein viktig arbeidsplass i Norheimsund. Båtbygging har vore eit kjennemerke på Hardanger i lang tid. Alt frå store fartøy til små kvardagsbåtar har vorte bygd her. 18