Økonomi MÅL. for opplæringa er at eleven skal kunne. gjere lønsutrekningar, budsjettering og rekneskap ved hjelp av ulike verktøy

Transkript

1 152 7

2 Økonomi MÅL for opplæringa er at eleven skal kunne gjere lønsutrekningar, budsjettering og rekneskap ved hjelp av ulike verktøy rekne ut skatt og avgifter undersøkje og vurdere forbruk og ulike høve til lån og sparing ved hjelp av nettbaserte forbrukarkalkulatorar

3 7.1 Løn og feriepengar Dei fleste arbeidstakarar i Noreg har ei fast månadsløn. Løn for eventuelt overtidsarbeid kjem i tillegg til den faste løna. Vi får ofte meir løn per time for overtidsarbeid enn for arbeid i vanleg arbeidstid. Kor stort overtidstil legget er, heng saman med kva tid arbeidet blir gjort, og kva slags arbeid det er. Overtidsarbeid på ein sundag gir ofte eit stort tillegg. Mange har deltidsjobbar og får betalt etter kor mange timar dei arbeider. Dei har timeløn. Timeløna kan vere høgare på sundagar og på kveldstid enn elles i veka. I handelsbedrifter får seljarar ofte ei låg fast månadsløn. I tillegg får dei betaling etter kor mykje dei sel. Det kallar vi provisjonsløn. Nokre arbeidstakarar får ein fast sum for å gjere ein heilt bestemt jobb. Det kallar vi akkordløn. DØME Kari har kr i fast månadsløn. Det svarar til 125 kr per time. Ein månad arbeider ho 8 timar overtid med 20 % tillegg og 4 timar overtid med 40 % tillegg. Kva blir løna til Kari den månaden Løysing: Vekstfaktoren til 20 % tillegg er 1,20. Timeløna for arbeid med 20 % tillegg er då 1, kr = 150 kr. Vekstfaktoren til 40 % tillegg er 1,40. Timeløna for arbeid med 40 % tillegg er då 1, kr = 175 kr. No reknar vi ut samla løn Fast månadsløn kr Timar med 20 % tillegg kr = kr Timar med 40 % tillegg kr = 700 kr Samla løn kr 154 Oppgåve 7.10 Ola tener 120 kr timen og arbeider 37,5 timar i veka. For overtidsarbeid får han 40 % tillegg på kvardagane og 100 % tillegg på sundagane. Ei veke har han i alt 5 timar overtid på kvardagane og 2 timar på sundag. Kor mykje får Ola i løn denne veka Sinus 1YP > Økonomi

4 Oppgåve 7.11 Heidi tener 140 kr per time. For arbeid etter kl får ho 15 % tillegg. For arbeid på sundagar får ho 30 % tillegg. Ei veke leverte ho denne timelista: Måndag Tysdag Torsdag Laurdag Sundag Finn løna til Heidi denne veka Når vi har ferie, får vi ikkje løn. I staden får vi feriepengar. Feriepengane byggjer på kor mykje vi tente i det førre kalenderåret. For arbeidstakarar under 60 år er feriepengane 12 % av årsløna året før. I denne årsløna skal ikkje feriepengane frå året før vere med. DØME I 2008 tente Mona (26 år) i alt kr medrekna kr i feriepengar. a) Kor mykje feriepengar hadde ho krav på i 2009 b) Kor mykje tente Mona i 2007 utanom feriepengane Løysing: a) Først reknar vi ut kor mykje Mona tente i 2008 utan feriepengar. Samla sum i 2008: Feriepengar i 2008: Løn utan feriepengar: kr kr kr Ho hadde krav på 12 % av dette i feriepengar i Det er 0, kr = kr b) Feriepengane i 2008 var 12 % av løna utan feriepengar i Dermed var løna i 2007 feriepengane i 2008 = kr = kr 0,12 0,12 I 2007 var løna utan feriepengar kr. 155

5 Oppgåve 7.12 I 2008 tente Marius (26 år) kr medrekna kr i feriepengar. a) Kor mykje feriepengar fekk han i 2009 b) Kor mykje tente Marius i 2007 utanom feriepengane Oppgåve 7.13 Martin er 47 år. Han hadde 8000 kr i fast løn per veke i 2007 og I 2007 arbeidde han i 47 veker. a) Kor mykje feriepengar har han krav på i 2008 b) I 2008 arbeider Martin i 47 veker og har fem veker ferie. Han får valet mellom å få utbetalt løn i 52 veker eller løn i 47 veker og så feriepengar i tillegg. Kva bør Martin velje 7.2 Skatt Dei fleste vaksne i Noreg betaler skatt. Kor mykje skatt vi betaler, heng både saman med det vi tener (inntekta), og det vi eig (formuen). Lønsmottakarar betaler 7,8 % av løna i trygdeavgift og 28 % i skatt til staten, fylket og kommunen. Personar med høg inntekt betaler i tillegg toppskatt. Vi betaler ikkje skatt av all løn. Mellom anna kan vi trekkje frå renteutgifter, fagforeinings - kontingent, pensjonsinnskot og store reiseutgifter til og frå arbeid. Alle lønsmottakarar får i tillegg eit minstefrådrag. I 2008 var det på inntil kr. Den nøyaktige skatten blir utrekna etter at året er omme. Det blir gjort på grunnlag av den sjølvmeldinga som alle må levere. Korleis skatten blir utrekna, finn du på og vel det programmet som heiter skatteutrekning (skatteberegning). For lønsmottakarar er det arbeidsgivaren som trekkjer skatt frå inntekta og overfører pengane til skattestyremaktene. Dette forskotstrekket blir sjeldan heilt likt den summen som skatteetaten reknar ut når året er omme. Dersom vi har betalt for mykje, får vi pengar att på skatten. Dersom vi har betalt for lite, får vi restskatt. Kor stort forskotstrekket skal vere, står på skattekortet som vi får frå liknings kontoret. Det er tre typar skattekort: tabellkort, prosentkort og frikort. På eit tabellkort kan arbeidsgivaren finne skattetrekket for den faste løna i ein tabell som følgjer med kortet. Den faste løna blir runda ned til næraste 100 kr før vi les av skattetrekket i tabellen. Skatt av løn for overtid eller ekstraarbeid blir rekna etter ein prosentsats som står på tabellkortet. På neste side står det ein slik tabell. 156 Sinus 1YP > Økonomi

6 7222 Måneds-/Månadstabell for LØN Trekkgr.lag På eit prosentkort står det ein prosentsats som skal gjelde for skattetrekk av all løn. Når vi bruker prosentkort, blir løna runda ned til næraste heile krone. Også skatten blir runda ned på den same måten. Personar med særleg låg inntekt får eit frikort. Dei betaler ikkje skatt så lenge løna er lågare enn summen på frikortet. I 2008 fekk elevar og studentar frikort dersom dei tente mindre enn kr. Før vi reknar ut skattetrekket av ei månadsløn, skal vi trekkje frå dei pengane vi betaler i fagforeiningskontingent og i pensjonsinnskot. Fagforeiningskontingenten reknar vi til vanleg i prosent av samla månadsløn. Pensjonsinnskotet reknar vi i prosent av den faste månadsløna. 157

7 DØME Berit Berre Blakk har kr i fast månadsløn. Det svarar til 175 kr per time. Ho får 20 % tillegg for overtid på kvardagar og 60 % tillegg for overtid på sundagar. Berit betaler 2 % i pensjonsinnskot og 1,5 % i fagforeiningskontingent. Ein månad arbeider ho åtte timar overtid på kvardagar og fire timar på sundagar. Ho har prosentkort og skal betale 34 % skatt på all inntekt. Kor mykje får ho utbetalt Løysing: Fast månadsløn ,00 kr Overtid på kvardagar kr 1,20 = 1 680,00 kr Overtid på sundagar kr 1,60 = 1 120,00 kr Samla løn ,00 kr Pensjonsinnskot 0, kr = 567,00 kr Fagforeiningskontingent 0, kr = 467,25 kr = 1 034,25 kr 1 034,25 kr Trekkgrunnlag ,75 kr Skattetrekk 0, kr = ,10 kr ,00 kr Utbetalt løn ,75 kr Oppgåve 7.20 Mette Munnar har kr i fast månadsløn. Det svarar til 200 kr per time. Ho får 40 % tillegg for overtidsarbeid på kvardagar og 100 % tillegg for overtid på sundagar. Ein månad har ho 12 timar overtid på kvardagar og 5 timar overtid på sundagar. Ho har prosentkort og skal betale 35 % i skatt. Mette betaler 2 % i pensjonsinnskot og 1,2 % i fagforeiningskontingent. Kor mykje får ho utbetalt 158 Sinus 1YP > Økonomi

8 DØME Ein månad hadde Kåre Kakse kr i fast månadsløn og 2500 kr i løn for overtidsarbeid. Han betaler 2 % i pensjonsinnskot og 1,5 % i fagforeiningskontingent. Kåre har det tabellkortet som står på side 157. For overtidsarbeid betaler Kåre 42 % skatt. Kor mykje får Kåre utbetalt denne månaden Løysing: Fast månadsløn Løn for overtid Samla løn ,00 kr 2 500,00 kr ,00 kr Pensjonsinnskot 0, kr = 712,00 kr Fagforeiningskontingent 0, kr = 571,50 kr Samla frådrag 1 283,50 kr 1 283,50 kr Trekkgrunnlag fast løn kr 1283,50 kr = ,50 kr Avrunda trekkgrunnlag ,00 kr Skattetrekk fast løn Skattetrekk overtid Samla skattetrekk Utbetaling ,00 kr 0, kr = 1 050,00 kr ,00 kr ,00 kr kr 1283,50 kr kr ,50 kr Skattetrekket for den faste løna fann vi i tabellen. Vi går ned til den rekkja der det står i den venstre kolonnen. Så går vi bort til den kolonnen der 300 står som overskrift, og då ser vi at skatten på den faste løna er kr. 159

9 Oppgåve 7.21 Ein månad har Kåre Kakse kr i fast månadsløn og 5400 kr i løn for overtidsarbeid. Kåre har det tabellkortet som du finn på side 157. Han betaler 42 % skatt på overtidsarbeid. Dessutan betaler han 2 % i pensjonsinnskot og 1,5 % i fagforeiningskontingent. a) Kor mykje skatt skal Kåre betale denne månaden b) Kor mykje får Kåre utbetalt denne månaden Oppgåve 7.22 Kor mykje ville Mette Munnar i oppgåve ha fått utbetalt dersom ho hadde tabellkortet og overtidsprosenten til Kåre Kakse i oppgåve 7.21 Mette betaler 2 % i pensjonsinnskot og 1,2 % i fagforeiningskontingent. Vi kan òg rekne ut løn og skatt med eit rekneark. Då hentar vi først reknearket «Skattetrekk med prosentkort» frå Sinus-sidene på nettet og løyser oppgåva med Berit Berre Blakk på side 158 her i boka. I alle rekne arka på Sinus-sidene skriv vi berre i dei gule rutene. Når vi har fylt ut dei aktuelle gule rutene, ser vi at Berit får utbetalt ,75 kr. Det stemmer heilt med det vi rekna ut på side Sinus 1YP > Økonomi

10 Når vi skal rekne ut for Kåre Kakse i dømet på side 159, hentar vi reknearket «Skattetrekk med tabellkort» på Sinus-sidene på nettet. Der fyller vi ut dei gule rutene. Det gir dette resultatet: Skattetrekket på kr måtte vi også no finne i tabellkortet til Kåre Kakse. Oppgåve 7.23 Bruk reknearket «Skattetrekk med prosentkort» til å løyse oppgåve Oppgåve 7.24 Bruk rekneark til å løyse denne oppgåva: Snikkar Hans Hammer har 250 kr i timeløn. Han får 20 % tillegg for arbeid på vanleg kveldstid og 40 % tillegg for arbeid på laurdagar. Han betaler 32 % skatt. Dessutan betaler han 2 % i pensjonsinnskot og 1,5 % i fagforeiningskontingent. Ei veke arbeidde han 30 timar på dagtid frå måndag til fredag, 6 timar på vanleg kveldstid og 4 timar på laurdag. Kor mykje får Hans Hammer utbetalt denne veka 7.3 Budsjett Eit budsjett er ei oversikt over dei inntektene og utgiftene vi trur vi kjem til å få i ein periode. Vi kan lage eit budsjett for den neste månaden eller for det neste året. Det er viktig å ha eit budsjett dersom vi vil planleggje pengebruken og ha kontroll med utgiftene våre. 161

11 Når vi set opp eit budsjett for ein månad, tek vi ofte utgangspunkt i dei utgiftene vi har hatt i tidlegare månader. Ein familie sette opp dette budsjettet for ein månad: Budsjett mai Inntekter Far kr Mor kr Samla inntekt kr Utgifter Lån Straum Mat og drikke Klede og sko Helse og hygiene Leik og fritid Kollektive reiser Andre daglegvarer Hushaldsartiklar Møblar Telefon Bilutgifter Samla forbruk 8000 kr 2000 kr 5500 kr 2000 kr 1000 kr 3000 kr 1650 kr 500 kr 500 kr 1000 kr 1800 kr 2000 kr kr Vi ser at i budsjettet er inntektene sette opp med kr og utgiftene med kr. Familien reknar med eit overskot på 1050 kr. Dette overskotet kan dei bruke til sparing eller til uventa utgifter. Dersom no familien til dømes får problem med bilen og må betale 4000 kr i verkstadutgifter, bruker dei først overskotet på budsjettet. Dersom dei ikkje har oppsparde pengar, må dei finne andre postar på budsjettet der dei kan spare. Dei må kanskje bruke 1000 kr mindre til klede og sko og 2000 kr mindre til leik og fritid. Oppgåve 7.30 Lag eit budsjett over utgiftene dine den neste månaden. 162 Sinus 1YP > Økonomi

12 Statens institutt for forbruksforsking (Sifo) har laga eit standardbudsjett for norske familiar. Du finn budsjettet på adressa I dette budsjettet kan vi taste inn opplysningar om familiemedlemene og få ut samla kostnad for familien. Tala ligg på eit rimeleg forbruksnivå. Budsjettet dekkjer vanlege utgifter til mat, klede, hygieneartiklar osb. Det tek òg med utgifter til sjeldnare innkjøp av varige forbruksting som møblar, elektrisk utstyr o.l. Tala aukar etter kvart som prisane stig. Budsjettet har ikkje med utgifter til hus, straum, tobakk og alkohol, skulegang, helsetenester, dyre fritidsinteresser, feriereiser og gåver. I standardbudsjettet er det lagt inn ein stordriftseffekt slik at nokre utgifter blir reduserte med 20 % for familiar med meir enn tre personar. Utgiftene i budsjettet varierer med alderen på personane i familien. I tabellen nedanfor er utgiftene til mat og drikke og utgiftene til klede og sko slik dei var i september Du finn liknande tabellar for andre utgifter når du vel Standardbudsjett og Budsjett på adressa Oppgåve 7.31 Bruk tala i dei tabellane du finn på og set opp eit månadsbudsjett for deg sjølv. 163

13 Oppgåve 7.32 Bruk tala i dei tabellane du finn på og set opp eit månadsbudsjett for familien din. På den same nettadressa er det ein kalkulator som kan setje opp budsjett for ein familie. Då må du først taste inn alder og kjønn på alle i familien. Når vi trykkjer på Vis resultatet, kan vi få fram dette budsjettet: Oppgåve 7.33 Bruk kalkulatoren på til å setje opp eit månadsbudsjett for deg sjølv. Samanlikn med budsjettet i oppgåve Oppgåve 7.34 Bruk kalkulatoren på til å setje opp eit månadsbudsjett for familien din. Samanlikn med budsjettet i oppgåve Sinus 1YP > Økonomi

14 7.4 Rekneskap Ein rekneskap er eit oversyn over dei inntektene og utgiftene vi har hatt i ein periode. I ein rekneskap bruker vi dei same postane (overskriftene) som i eit budsjett. Vi bruker rekneskapen til å kontrollere pengebruken vår. Vi bør ikkje bruke meir pengar enn det som står i budsjettet. Hanne skal flytte på hybel og vil føre personleg rekneskap. For mars månad sette ho opp ei enkel oversikt over inntektene og utgiftene sine. Ho brukte reknearket «Liten rekneskap» som du finn på Sinus-sidene på Internett. Reknearket viser alle inntektene og utgiftene hennar i mars. Ho har sjølv fylt ut alle dei gule felta. Vi ser at ho hadde eit overskot på 800 kr i mars. w Oppgåve 7.40 Kristian Sand flyttar på hybel for å studere. Han får 8000 kr per månad i lån og stipend. Kristian leiger ein hybel for 4200 kr per månad. 1. september hadde han 5500 kr i banken. I september tente han 2000 kr på deltidsarbeid. Han brukte 2500 kr til mat, 1000 kr til fritid og moro, 800 kr til reiser, 800 kr til telefon og 500 kr til anna. a) Set opp ein rekneskap for Kristian utan å bruke digitale hjelpemiddel. b) Hent fram reknearket «Liten rekneskap» og bruk det til å setje opp rekneskapen for Kristian. c) Kor mykje pengar har Kristian 1. oktober Oppgåve 7.41 Hanne er kasserar i idrettslaget Best. 1. april hadde idrettslaget kr på konto. I april fekk dei inn kr i medlemsavgift, kr i aktivitetsavgift, 8000 kr frå sponsorar, kr i overskot frå løpet «Best på toppen» og kr i offentleg støtte. IL Best betalte i alt kr i startkontingentar, kr til treningssamlingar, 4500 kr til transport og 1200 kr til kontorutgifter. Laget kjøpte dessutan tidtakarutstyr for 7400 kr. a) Bruk reknearket «Liten rekneskap» og lag ein rekneskap for IL Best for april. b) Kor mykje pengar hadde dei på kontoen 1. mai 165

15 Hanne hadde sett opp ein enkel rekneskap for mars månad. I april fann ho ut at ho ville lage ein grundigare rekneskap slik at ho kunne følgje med på utgiftene og inntektene gjennom månaden. Til det brukte ho reknearket «Stor rekneskap» som du finn på Sinus-sidene på Internett. Nedst på det reknearket er det fire faner som vist her: Hanne klikka på Budsjett. Ho skreiv no namn på postar og sette opp eit budsjett basert på utgiftene i mars. Tala skreiv ho inn i dei gule rutene som vist her: Vi ser at summen av inntektene er lik summen av utgiftene. Budsjettet er i balanse. 1. april hadde ho 3200 kr. Ho trykte på fana Pengemengd og la beløpet der. I april henta ho fram reknearket, klikka på fanene Inntekter og Utgifter og la inn inntektene og utgiftene i april som vist her: No trykkjer ho på fana Budsjett og får fram resultatet på neste side. 166 Sinus 1YP > Økonomi

16 Den rekkja der det står avvik, viser om ho har tent eller brukt meir enn eller mindre enn budsjettert. Når det står 110 kr under fritid, fortel det at ho har brukt 110 kr meir enn planlagt til fritid. Ut frå reknearket ser Hanne at ho i alt har brukt 185 kr meir enn budsjettert. Ho har brukt for mykje til mat og til fritid. For å finne ut kor mykje pengar ho har att, trykkjer ho på fana Pengemengd og får fram dette: Ho ser no at pengemengda har auka med 165 kr. Grunnen er at inntektene vart 350 kr høgare enn budsjettet og utgiftene berre 185 kr høgare. Oppgåve 7.42 I oppgåve 7.40 laga vi rekneskap for Kristian Sand for september. Han hadde 5700 kr då oktober byrja. Kristian vil no setje opp ein detaljert rekneskap for oktober ved hjelp av reknearket «Stor rekneskap». Han bruker rekneskaps tala frå september som budsjett for oktober. Her er inntektene og utgiftene hans fram til 27. oktober: Fekk 8000 kr i lån og kjøpte busskort for 800 kr Mat 450 kr og bøker 500 kr Moro 500 kr og drosje 100 kr Mat 550 kr og telefon 980 kr Løn 3100 kr, mat 400 kr og hybel 4200 kr Mat 270 kr og treningsavgift 600 kr Mat 600 kr Moro 250 kr Reise 180 kr 167

17 a) Legg inn desse inntektene og utgiftene i rekneskapsprogrammet. b) Måndag er han innom kjøpesenteret og vil kjøpe ei tøff bukse som kostar 770 kr. Kan han kjøpe denne buksa utan å gå med underskot denne månaden c) Han kjøper buksa. Kor mykje pengar har han då 1. november dersom han ikkje handlar meir denne månaden Oppgåve 7.43 Are N. Dal er 18 år og bur på ein hybel som kostar 2500 kr per månad. Bruk mellom anna Sifo-modellen til å setje opp eit månadsbudsjett for Are. Prøv deretter å lage ein realistisk rekneskap for Are gjennom ein månad. 7.5 Sparing Dersom vi ikkje bruker opp heile inntekta vår, kan vi spare pengar. Vi kan setje dei i banken. Det er ein veldig sikker måte å spare på. Men renta i banken er ofte låg på vanlege kontoar. Vi får betre rente når vi skaffar oss ein eigen sparekonto. For ungdom finst det ei eiga spareordning som heiter BSU (bustadsparing for ungdom). Alle under 34 år kan spare inntil kr per år og få 20 % av sparesummen i skattefrådrag. Samla sparesum kan ikkje vere meir enn kr. Bankane gir høg rente på desse sparepengane. I tillegg gir denne sparinga mindre skatt. Men sparepengane kan ikkje brukast til anna enn kjøp av bustad. 168 Sinus 1YP > Økonomi

18 Martin set kr i banken og får 3 % rente per år. Vi seier då at innskotet er kr, og at rentefoten er 3. Vekstfaktoren er = 1 + 0,03 = 1, Etter eitt år har pengesummen vakse til kr 1,03 = kr I byrjinga av det andre året har han kr i banken. Ved slutten av det andre året har pengane vakse til kr 1,03 = kr Ved slutten av det tredje året er pengesummen hans kr 1,03 = kr DØME Mari fekk kr til konfirmasjonen. Ho sette pengane i banken til 4 % rente per år. Kor mykje pengar har Mari i banken etter 3 år Løysing: Vekstfaktoren til 4 % rente er 1,04. Etter eitt år har ho kr 1,04 = kr Etter to år har pengane vakse til kr 1,04 = kr Summen i banken etter tre år er kr 1,04 = kr Oppgåve 7.50 Karl Kakse fekk kr i gåve av far sin, Kåre. Pengane vart sette på ein konto med 4 % rente per år. Kor mykje pengar hadde Karl etter 2 år Oppgåve 7.51 Frida Fjortis fekk kr i gåve då ho fylte 14 år. Ho sette pengane i banken og fekk 2 % rente per år. Kor mykje hadde desse pengane vakse til på 18-årsdagen hennar 169

19 Nokre gonger sparer vi ein fast sum kvart år. Føremålet med sparinga kan til dømes vere eit bilkjøp, huskjøp eller eit ynske om å ha litt pengar i reserve. DØME Morten sparer kr kvart år i 4 år med 3 % rente per år. Kor mykje har Morten i banken rett etter den tredje innbetalinga Løysing: Vekstfaktoren til 3 % rente er 1 + 0,03 = 1,03. Morten set kr i banken i byrjinga av det første året. Ved slutten av det første året har pengane vakse til kr 1,03 = kr Så set Morten inn nye kr. I byrjinga av det andre året har han då kr kr = kr Ved slutten av det andre året har han kr 1,03 = ,80 kr Han set så inn den tredje summen på kr og har ,80 kr kr = ,80 kr Oppgåve 7.52 Mona får kvart år 5000 kr av bestemor. Ho set pengane i banken og får 3 % rente per år. a) Kor mykje har ho i banken rett etter at ho har sett inn 5000 kr den andre gongen b) Kor mykje har ho rett etter at ho har sett inn 5000 kr den tredje gongen Oppgåve 7.53 Magnar sette 2000 kr i banken kvart år i 3 år. Han fekk 2 % rente per år. Kor mykje hadde han i banken eitt år etter at han sette inn den siste gongen Vi kan òg bruke eit rekneark når vi skal gjere oppgåva i dømet ovanfor. På Sinus-sidene på nettet ligg reknearket «Sparing». Der fyller vi ut alle dei gule felta og får resultatet på neste side. 170 Sinus 1YP > Økonomi

20 Vi ser at Morten hadde ,80 kr i banken då det tredje året byrja. Det stemmer med utrekningane i dømet. Vi kan endre sparesummen i C3, renta i C5 og talet på år i C6 og løyse andre oppgåver ved hjelp av dette reknearket. Vi kan òg bruke det når vi til dømes sparer ein fast sum kvar månad. Då skriv vi 12 i C4. Oppgåve 7.54 Løys oppgåve 7.52 og 7.53 ved hjelp av reknearket. Oppgåve 7.55 Martin sparer 1000 kr kvar månad og får 4 % rente per år. a) Kor mykje har Martin i banken på slutten av det tredje året b) Kor mykje har han i byrjinga av det femte året 7.6 Sparekalkulatorar Når vi sparer, er det ofte fordi vi har bestemte planar om noko vi ynskjer å skaffe oss om nokre år. Vi skal kanskje kjøpe hus eller bil eller noko anna som krev mykje pengar. Vi skal no sjå på sparing mot eit mål. DØME Harry Davidsen vil kjøpe seg ein tung motorsykkel om 3 år. Sykkelen kostar kr i dag. Harry reknar med at prisen på sykkelen stig 4 % per år. a) Kva kostar då sykkelen om 3 år Harry har kr i banken i dag og vil spare kr per år. Den første summen på kr set han i banken om 1 år. Han får 2 % rente i banken. b) Har han nok pengar om 3 år 171

21 Løysing: a) Vekstfaktoren til 4 % auke er 1,04. Prisen på sykkelen om eitt år er då kr 1,04 = kr Om to år er prisen kr 1,04 = kr Prisen om tre år er dermed kr 1,04 = kr b) I dag har Harry kr i banken. Ettersom vekstfaktoren til 2 % rente er 1,02, har pengane om eitt år vakse til kr 1,02 = kr Han set då inn kr og har i alt kr. Det neste året veks så desse pengane til kr 1,02 = kr Når han så set inn kr, har han kr. Etter eitt år i banken har det vorte til kr 1,02 = kr På slutten av det tredje året set han så inn kr og har kr. Det er ca kr for lite til å kjøpe motorsykkelen. Harry manglar kr om 3 år. Oppgåve 7.60 Frida Ford har tenkt å kjøpe bil om 4 år. Bilen kostar kr i dag. Ho reknar med at prisen stig 3 % per år. Ho har kr i banken i dag og vil spare kr per år. Den første sparesummen set ho inn om eitt år. Ho får 2,5 % rente per år. a) Kva kostar bilen om 4 år b) Har Frida nok pengar om 4 år Det er vanskeleg å rekne ut nøyaktig kor mykje vi må spare per månad eller per år for å ha pengar til å kjøpe det vi ynskjer etter ei tid. Mange bankar har programvare (kalkulatorar) på heimesidene sine som kan hjelpe oss med det. På Sinus-sidene på nettet finn du eit rekneark som verkar på same måten som slike kalkulatorar. I denne boka bruker vi det reknearket. 172 Sinus 1YP > Økonomi

22 Vi skal no finne ut kor mykje Harry Davidsen i dømet må spare per månad for å kunne kjøpe seg sykkel om tre år. Harry fyller ut dette rekne arket der nye spørsmål dukkar opp etter kvart som han svarar. Vi ser at Harry må spare 1921 kr per månad i 3 år for å få råd til å kjøpe sykkelen kontant. Oppgåve 7.61 Du skal no bruke sparekalkulatoren til å løyse oppgåve a) Kor mykje må Frida Ford spare kvar månad for å kunne betale bilen kontant om 4 år b) Kor mykje må ho spare per månad dersom prisen på bilen stig med 2 % per år og ho får 4 % rente per år på eigenkapitalen c) Kor mykje må ho spare per månad dersom prisen på bilen stig med 1 % per år og ho får 5 % rente per år på eigenkapitalen Oppgåve 7.62 Tenk på ein ting som du vil kjøpe om fem år. Finn ut kva han kostar, og kor mykje du må spare kvar månad for å kunne kjøpe denne tingen. 7.7 Serielån Dei fleste får før eller seinare bruk for å låne pengar, til dømes til bustad, til utdanning eller til kjøp av bil. Den som låner pengar, skaffar seg gjeld. Når vi skal betale tilbake eit lån, må vi normalt betale både renter og avdrag. Avdraga går til nedbetaling av lånet. Rentene er inntekt for banken. Vi reknar alltid rentene i prosent av restlånet (det vi har att av lånet). 173

23 Når vi gjer avtale om eit lån, avtaler vi òg betalingstidspunktet for lånet, det vi kallar terminen. Vi kan ha ein eller flere terminar (betalingar av renter og avdrag) kvart år, til dømes 12 terminar. Terminbeløpet er den summen vi betaler kvar termin. Terminbeløpet er summen av renter og avdrag. Vi låner til dømes kr og betaler 5 % rente per år. Lånet er eit serielån. Alle avdraga er då like store. Lånet har éin termin per år, og vi har avtalt denne betalingsplanen: Renter Avdrag Terminbeløp 1. termin termin termin termin termin Til saman Alle avdraga er like store. Summen av alle avdraga er lik lånesummen. Rentene minkar slik at også terminbeløpet minkar etter kvart som vi betaler ned lånet. For serielån er alle avdraga like store. Vi finn derfor avdraget ved å dividere lånesummen med talet på terminar. For eit serielån er avdraget = lånesummen talet på terminar Ettersom rentene blir rekna av restlånet, blir dei lågare etter kvart som vi betaler ned på lånet. Når du har eit serielån, er terminbeløpet størst til å begynne med. DØME Ein familie låner kr for å kjøpe hus. Lånet er eit serielån som går over 20 år med éin termin per år og 4 % rente per år. a) Kor store er avdraga b) Finn terminbeløpet etter 1 år og etter 2 år. 174 Sinus 1YP > Økonomi

24 Løysing: a) Med éin termin kvart år blir det i alt 20 terminar. Kvart avdrag blir då på kr = kr 20 b) Det første året betaler dei: Renter 0, kr = kr + Avdrag kr = Terminbeløp kr Det andre året er lånet redusert til kr kr = kr Dei betaler rente av kr. Då betaler dei: Renter 0, kr = kr + Avdrag kr = Terminbeløp kr Oppgåve 7.70 Harry Davidsen vil kjøpe ein motorsykkel som kostar kr. Han har kr i banken og låner resten. Harry vel eit serielån og skal betale det ned på 3 år med éin termin i året. Han må betale 5 % rente per år. a) Kor store blir dei årlege avdraga b) Kor mykje må han betale til saman det første året c) Kor mykje må han betale i renter og avdrag det andre året d) Kor mykje kostar lånet det tredje året e) Kor mykje har han i alt betalt i renter og avdrag når lånet er ned betalt Oppgåve 7.71 Frida Ford vil kjøpe ein bil som kostar kr. Ho har kr i banken i dag. Resten låner ho i banken. Ho vel eit serielån som ho betaler ned på 5 år med éin termin per år. Frida må betale 4 % rente per år. a) Finn det årlege avdraget. b) Finn ut kor mykje ho må betale i renter kvart av dei fem åra. c) Kor mykje betaler ho til saman i renter og avdrag i dei fem åra Dei fleste bankar har lånekalkulatorar som vi kan bruke til å løyse oppgåver med serielån. Prøv ein av dei! Her skal vi i staden bruke eit rekneark som du finn på Sinus-sidene på nettet. Vi bruker no dette reknearket til å løyse oppgåva i dømet på side 174, denne gongen med 12 terminar per år. Det vanlege er å betale renter og avdrag kvar månad. 175

25 Av denne planen ser vi kor mykje familien må betale kvart år. Vi ser at avdraget er det same kvart år ( kr). Terminbeløpet minkar etter kvart. Rentene og terminbeløpet stemmer ikkje heilt med det vi rekna ut i dømet. Grunnen er at vi her har valt 12 terminar per år. Dersom vi hadde valt 1 termin, hadde vi fått tala i dømet på side På det same reknearket er det eit stolpediagram som viser avdrag og renter for dei første ti åra. Her ser vi tydeleg at alle avdraga er like store. 176 Sinus 1YP > Økonomi

26 Nedst på reknearket ser vi desse to fanene: Vi klikkar på «Første år» og får fram ein betalingsplan for det første året. Vi ser at vi må betale 3750 kr i avdrag kvar månad. Terminbeløpa går ned frå 6750 kr til 6613 kr gjennom året. Oppgåve 7.72 Bruk lånekalkulatoren og lag ein betalingsplan for Harry Davidsen i oppgåve 7.70 når han tek eit serielån på kr over 3 år med 12 terminar per år. Han betaler 5 % rente per år. Bruk årsplanen til å finne ut kor mykje han betaler i alt i renter og avdrag.. Oppgåve 7.73 Bruk lånekalkulatoren og lag ein betalingsplan for Frida Ford i oppgåve 7.71 når ho tek eit serielån på kr over 5 år med 12 terminar per år. Ho betaler 4 % rente per år. Kor mykje betaler ho i alt på dette lånet 7.8 Annuitetslån Når vi har eit serielån, er alle avdraga like store. Rentene minkar etter kvart som restlånet minkar. Terminbeløpa er derfor størst tidleg i nedbetalinga. I eit annuitetslån er derimot terminbeløpa like heile tida. Det ser du i tabellen på neste side. Rentene minkar, men avdraga aukar slik at summen er den same. 177

27 Renter Avdrag Terminbeløp 1. termin termin termin termin termin Til saman Ettersom avdrag + renter = terminbeløp, får vi denne regelen: For eit annuitetslån er avdrag = terminbeløp renter DØME Ein familie skal kjøpe bil og tek opp eit annuitetslån på kr med 5 % rente per år. Lånet skal betalast ned over 5 år med éin termin per år. Terminbeløpet er kr. Rekn ut avdraga dei to første åra. Løysing: 1. år: Renter kr 0,05 = 5000 kr Avdrag kr 5000 kr = kr Restlån kr kr = kr 2. år: Renter kr 0,05 = 4095 kr Avdrag kr 4095 kr = kr 178 Oppgåve 7.80 Harry Davidsen låner kr i banken for å kjøpe ny motorsykkel. Han tek eit annuitetslån og skal betale det ned på 3 år med éin termin i året. Med 5 % rente per år blir terminbeløpet kr. a) Kor mykje betaler han i renter og avdrag det første året Kor stort er restlånet då b) Kor mykje betaler han i renter og avdrag det andre året Kor stort er restlånet c) Kor mykje betaler han i renter og avdrag det tredje året d) Kor mykje betaler han til saman i renter og avdrag Sinus 1YP > Økonomi

28 Oppgåve 7.81 Frida Ford låner kr i banken. Ho tek eit annuitetslån som ho betaler ned på 5 år med éin termin i året. Med 4 % rente per år blir termin beløpet kr. a) Finn rentene og avdraget det første året. b) Finn rentene og avdraget det andre året. c) Finn rentene og avdraget det siste året. På Sinus-sidene på nettet finn du eit rekneark som du kan bruke til oppgåver med annuitetslån. Vi skal finne ut kor mykje familien i dømet på side 178 må betale per månad når dei tek eit annuitetslån på kr over 5 år med 5 % rente per år. Av planen nedanfor ser vi kor mykje familien må betale kvar månad. Vi ser at termin beløpet er det same kvar månad (1882 kr). Rentene minkar og avdraga veks etter kvart som tida går. Når vi trykkjer på den fana der det står «Årsplan», får vi fram ei oversikt over kor mykje familien må betale i alt kvart år i dei fem åra. 179

29 Vi ser at terminbeløpa per år er like store, og at rentene minkar og avdraget veks. Det går òg tydeleg fram av denne figuren som vi finn på arket: Oppgåve 7.82 Bruk lånekalkulatoren og lag ein betalingsplan for Harry Davidsen i oppgåve 7.70 når han tek eit annuitetslån på kr over 3 år med 12 terminar per år. Han betaler 5 % rente per år. a) Finn terminbeløpet. b) Kor mykje betaler Harry i alt i renter og avdrag på dette lånet Oppgåve 7.83 Bruk lånekalkulatoren og lag ein betalingsplan for Frida Ford i oppgåve 7.71 når ho tek eit annuitetslån på kr over 5 år med 12 terminar per år. Ho betaler 4 % rente per år. a) Finn terminbeløpet. b) Kor mykje betaler Frida i alt i renter og avdrag i dei fem åra 180 Sinus 1YP > Økonomi

30 SAMANDRAG Løn Når vi arbeider, kan vi få månadsløn, timeløn, provisjonsløn eller akkordløn. Provisjonsløn er ein viss prosent av eit sal. Akkordløn er ein fast sum for ei bestemt arbeidsoppgåve. Skatt Personar som tener meir enn ca kr per år, må betale skatt. Skatte trekket finn vi anten ved å lese av ein tabell (sjå side 157) eller ved å rekne ein viss prosent av løna. Tabellen eller prosentsatsen står på skattekortet vårt. Budsjett Eit budsjett er ei oversikt over dei inntektene og utgiftene vi trur vi kjem til å få i ein periode. Rekneskap Ein rekneskap er ei oversikt over dei inntektene og utgiftene vi har hatt i ein periode. Renter på innskot Dersom vi set pengar i banken, får vi renter frå banken. Renta er ein bestemt prosent av det beløpet vi har på bankkontoen. Renter på lån Når vi låner pengar i banken, må vi betale renter til banken. Prosenten er høgare enn for rente på innskot. Dersom vi berre betaler renter på eit lån, blir ikkje lånet mindre. Avdrag Når vi låner pengar i banken, må vi betale lånet tilbake over ein bestemt periode. Det gjer vi ved å betale avdrag på lånet. Summen av alle avdraga er alltid lik den summen vi lånte. Serielån For eit serielån er alle avdraga like store. Då er avdraget = lånesummen talet på terminar Annuitetslån For eit annuitetslån er alle terminbeløpa like store. Då er avdraget = terminbeløpet rentene 181