KAMP OM RETT LÆRE - om religiøs forståing og samhandling på Agder ut frå ei kyrkjerettsleg kjelde

Transkript

1 Kulturperspektiv på møte mellom embetsmenn og bønder Delprosjekt 3: Maktbasis, maktutøving og regionale tilpassingar Volda september 2008 KAMP OM RETT LÆRE - om religiøs forståing og samhandling på Agder ut frå ei kyrkjerettsleg kjelde Margit Løyland På og 1700-tal var folkerike kystsamfunn og karrige innlandsbygder i Vest-Agder del av eit stort internasjonalt miljø med handelsfolk, sjøfolk, tenestefolk og arbeidsfolk som på denne tida hadde nær kontakt med toneangivande europeisk storbyliv økonomisk og kulturelt. Folkevekst og næringsutvikling hadde ført til utstrakt handel, utvandring, arbeidsvandring og tilbakevandring mellom Agder og kontinentet, ikkje minst Amsterdam, på 1500-, og 1700-tal. Dei omfattande arbeidsvandringane utanlands var spesielle for landsdelen og førte med seg kulturpåverknader som andre delar av landet ikkje opplevde like sterkt. Slike oversjøiske, internasjonale kulturmøte har prega både allmogen og embetsstanden i dei lokalmiljøa det galdt. Via denne oversjøiske kontakten kom egdene i kontakt med samtidige tankar og idear på kontinentet. Og dei farande egdene tok med seg alt frå møbler og moter til maritim fagkunnskap, navneskikkar og religiøse trender frå utlandet. Kva betydde kontakten med Holland I tidleg nytid for den folkelege religiøse kulturen på Agder? Og i kva grad påverka mobilitet, handelsaktivitet, sjøfart og arbeidsreiser tankar om tru, konfesjon og religiøse lærespørsmål? Eg er i starten av eit prosjekt der eg ønskjer å sjå nærare på religiøse endringar i hundreåret mellom 1650 og Facinerande periode som inneheldt alt frå heksebrenning til konfirmasjon, kongedømme av Guds nåde til sjølvstyrte brødremenigheter, autoritetstvang til sjølvransaking, osv. osv. Religion og kyrkje er ein maktfaktor i samfunnet, men galdt dei religiøse endringane dette hundreåret bare eliten, eller påverka dei også menigmann og -kvinne? Regionale særtrekk gjer det naturleg å sjå nærere på kva det betydde for folk på Agder å ha ein utstrakt kontakt med omverda på slutten av og starten av 1700-talet. Mange ulike kjelder kan vere relevante når eg skal sjå på endringar i religiøs kultur. Eg har seinare tenkt å sjå på førebuingsarbeidet som vart gjort før innføringa av konfirmasjonen, på arkiva etter Misjonskollegiet i København og brevmaterialet etter hernnhutarar ( brødremenigheter), men har i denne omgang avgrensa spørsmålet om religiøse påverknadsvegar til ei kjelde, nemleg Domkapittelprotokollar. Ein del av sakene frå domkapittelprotokollane kan fortelje korleis enkelte lokalmiljø tilpassa seg tankegods, internasjonale trendar, og kanskje også religiøse autoritetar på tvers av, eller heilt utanfor dei interne, lokale og nasjonale autoritetar og maktsentra. Men eg finn også saker som seier noko om samhandling, eller mangel på samhandling, mellom embetsmenn og lokalmiljø. Margit Løyland Side 1

2 Domkapittelprotokollane er ei kjelde som er mykje brukt til å seie noko om moral og etikk, men i denne samanhengen har eg valt å bruke dei for å sjå kva denne type saker fortel om religiøs forståing i samtida. Eg har avgrensa meg til å bruke domkapittelprotokollar frå Stavanger domkaptittel, dvs. Agder og Rogaland, i perioden 1571 til Tidsperioden er lang, men hovudfokus vil ligge på hundreåret mellom 1650 og Ved å starte før år 1600 kan eg imidlertid sjå kva saker som er oppe før midten av hundreåret, og dermed lettare sjå om saker om tru og tankeliv endrar karakter seinare. Eg ser på innhaldet i sakene som kjem opp for Domkapitlet, i kva grad dei kan seie noko om egdene var opptatt av religiøse lærespørsmål - og kva for miljø- og kulturkontakter dei i så tilfelle refererar til. Domkapitlet var eit organisert prestefellesskap, og fungerte både som kulturelt fellesskap, eigedomsfelleskap og juridisk domskollegium. Domkapitlet var ein institusjon som hadde som si primære oppgåve å sørge for rett levesett og rett lære hjå prestar og tenarar i den offisielle kyrkja, men skulle også ta seg av skulestell, hospitaler, fattighus, lærespørsmål m.m. Det var ein gamal institusjon - frå andre halvdel av 1100-talet - som varte ved som ein del av kyrkjeordninga også etter reformasjonen. Men domkapitlet fekk til dels nye oppgåver og vart svekka utover 1600-talet. Dei juridiske oppgåvene blei mindre etter at eineveldet vart innført, men domkapitlet heldt fram med å døme i ekteskapssaker og sedelighetssaker, og i saker som galdt den indre geistlege disiplinen. Når domstolen dømde i ekteskap- og sedelighetssaker, blei han også kalla Tamperrett eller Kapittelrett, og frå tidleg 1700-tall med fellesnamnet Konsistorialrett. Når domstolen dømde i saker som galdt geistlege embetsmenn, andre kyrkjelege tenestemenn og i saker mellom geistligheten og soknefolket, vart han kalla Prosterett. Domkapitlet som institusjon bestod fram til 1880-åra - dvs. til domstolreformen I men var under avvikling heilt frå slutten av 1700-talet. På slutten av 1600-talet vart det også oppretta ein Sakristirett, som dømde i svært lokale saker om rett livsførsel, utukt, lære osv. (prest, klokker, medhjelpar... vanskeleg kjelde, men vi kan finne referat frå sakristiretten i enkelte kyrkjebøker) Forhandlingsprotokollane til Stavanger domkapittel inneheld mange skilsmissedomar, men også saker som handlar om konfliktar mellom prestar og kyrkjelyd og andre kyrkjeleg tilsette. Fleire av sakene som kom opp for domkapitlet, handla om rett embetsførsel og kyrkjelege lærespørsmål. Domkapittelprotokollane kan fortelje om fleire alvorlege konfliktar mellom allmogen og deira religiøse overordna. Fleire prestar vert anklaga for usømmeleg oppførsel og misbruk av stillingane sine. Nokre gonger vert dei løyst frå embetet sitt, andre gonger er det kyrkjelyden som må stå til rette i form av bøter til styresmaktene. - Bønder som klaga presten sin inn til domkapitlet, måtte ha mange klagepunkt og mange vitne på si side om dei skulle nå fram. I første halvdel av 1600-talet var den dansk-norske statskyrkja opptatt av å etablere den lutherske læra og motarbeide katolske straumdrag. Midt på 1600-talet konsoliderte den eineveldige statsmakta seg og etablerte nye maktstrukturar. Då vart det m.a. slutt på at kyrkjelyden sjølv valte prestar. Mange av konfliktane som kom opp for domkapitlet, kan skuldast lokale protestar på sentraltilsette embetsmenn, men også vere uttrykk for at allmogen var vant til at presten var deira religiøse tenar og ikkje statens forlenga arm. Margit Løyland Side 2

3 Interessant I høve til dette prosjektet er det om eg kan finne spor etter lokale konfliktar, knytt til tru- og tankeliv og til utøving av roller i lokalmiljøet? Korleis var forholdet internt i kyrkjelyden, - og mellom prest og allmoge? Kva var det som skapte konfliktar? Var det kampen om rett lære? Var det økonomi? Var det ressursfordelinga? Korleis tilpassa embetsmennene seg bondekulturen, eller meir bestemt; veremåten i dei karrige innlandsstroka og mobile sjøfartsmiljøa på Agder? Og korleis var desse lokalmiljøa innstilt til samarbeid med presten, representanten for embetsverket? Saker som kom opp for domkapitlet speglar konfliktar, så kulturmøter i mitt materiale vil i stor grad handle om kulturkollisjonar. 1. Eg vil altså sjå nærare på kva type religiøse saker som var til handsaming i domkapitlet, og om dei formidlar oppfatninga av kyrkja si lære og religiøs utforming lokalt. Enkelte saker tyder på at det skjedde noko med trusoppfatning og religiøs lære på Agder i siste halvdel av 1600-talet, og at desse endringane var knytt til handelskontaktar og oversjøiske arbeidsvandringar Eg vil også sjå på saker som omhandlar møter mellom prest og kyrkjelyd. Korleis var desse møta? Og kva var det som skapte konflikt? Prosjektet mitt er kalla Kamp om rett lære fordi kjeldematerialet speglar: - Kamp om sjølve trua, trusinnhaldet, reformert kontra luthersk lære, og - Kamp om kontroll, makt, hierarki, embetsmenn kontra bønder, prest vis à vis kyrkjelyd To eksempel frå kjeldematerialet kan vere relevante i denne samanhengen, eit om ressursstrid mellom prest og allmoge og eit om lærestrid innad i kyrkjelyden: Bjellands-presten Tollak: Bjelland prestegjeld i V-A inneheldt fire sokn: Grindheim, Bjelland, Finsland og Åseral, eit stort geografisk område, - store delar av indre Vest-Agder. I Bjelland anklaga kyrkjelyden presten sin for å ha oppført seg utidig og ha forsømt prestetenesta si med ikkje mindre enn 16 alvorlege punkt: - Han hadde latt vere å dra til sjuke og døyande menneske, - nekta å gravleggje døde, - vist folk bort frå skriftestolen, - slått inn kyrkjedøra i sinne og hindra messa, - uteblitt frå mange messer han sjølv hadde tillyst ( satt i Mandal og drack ), - slått og sparka og jaga folk frå bryllupsbord, - krevd dobbelt av det tidlegare prestar hadde gjort i ulike godtgjeringar/sportler, - forretta gudsteneste utan prestekjole, samarie - nekta folk å tale med prosten før dei gav han pengar, osv. osv Han skulle til og med, ein gong i Finsland kyrkje ha sagt til allmogen at han nok hadde vore ond, men herefter skulle han blive verre og samtidig sagt at han nok var presten deira, men heretter skulle han heller bli som ein pest for dei. Her går så meget underlig till på disse steder, sa representanter for menigheten under rettssaka. Dei kjente på at denne presten var som ingen prest å rekne, og syntes sjølve det var underleg, fordi dei aldri tidlegare hatt slike ugreier og usemje med prestane sine. Dei ønskte sterkt å bli kvitt Hr. Margit Løyland Side 3

4 Tollak. Dei ville ha ein ny ein i staden, men det må skje utan store omkostningar understreka dei. for utgifter har dei alt hatt nok av til den nye presten! Bjellandspresten var ikkje vald av kyrkjelyden, men utpekt av styresmakta. Nytt rundt 1660, med eineveldet. Folk reagerte på at dei har fått ein prest som dei ikkje har valt sjølve. Dei vil ikkje godta at han hadde rett til å oppføre seg slik han gjorde. Presten i Bjelland blei avsatt etter to år i kallet, i Didrik og nabolaget hans i eit kystmiljø lenger sør i Vest-Agder sist i 1660-åra: Didrik var handelsmann og kompanjong med Kristen, bror til soknepresten, herr Peder. Sognepresten var på si side gift med den skotskætta Maren. Didrik Meyer hadde eit lengre opphald i Amsterdam bak seg, det hadde vart i 5-6 år. Han leigde seg inn i huset til soknepresten, slik han også hadde gjort før han dro. Didrik og Kristen åtte ei skute saman, og fór på handelsferder med trelast til Holland. På returen tok dei med varer som tobakk, vin og krydder. I samband med eit tolloppgjer hadde Didrik nærare 450 riksdaler til gode hjå Kristen. Då han ikkje fekk pengane han meinte å ha krav på, trekte Didrik Kristen for retten. Den økonomiske konflikten var oppe på bygdetinget, men der snudde saka, slik at den kyrkjelege domstolen måtte involverast, og saka mellom Didrik og Kristen hamna i det kyrkjelege rettsapparatet, domkapitlet. Kristen hadde nemleg kome med så ærekrenkjande utsegner og sterke skuldingar mot Didriks rette tru og lære, at det vart han som vart ille ute, og som blei stevna både for domkapittel og seinare for overhoffrett. 2 To episodar gjekk igjen då vitna forklarte seg for domkapitlet. Den første handla om eit drikkegilde i hagen til Kristens svoger, Bernt, der Didrik og Kristen kom i slåsskamp om predestinasjonslæra, den andre handla om prestekona Maren, som hadde ei salmebok med reformerte, kalvinske salmer og trusvedkjenning liggande i stogevindauget sitt. Denne ville ho nødig unnvere. Kristen bad så fint om å få henne fordi han hadde selt ut fleire dusin av desse salmebøkene til bøndene i dei indre bygdene, men Maren sa nei... Skuldingane mot Didrik Meyer var knytt til desse to episodane: - For det første at han hadde tatt inn og selt fleire dusin bøker på dansk i lokalmiljøet i Kvinesdal, og planla å hente heim eit nytt dusin. Bøkene var trykt i Amsterdam, men iflg. den dansk-norske lutherske kyrkja inneheldt dei vranglære. - Det andre store ankepunktet mot Didrik var at han forfekta predestinasjonslæra og argumenterte for at Kristus ikkje var til stades i nattverden. - I tillegg var det ei heil rad andre klagemål mot han: Didrik hadde tala nedsetjande om ein lutherske professor (Leonard Hutterus) i Wittenberg. Han hadde dessutan endra namnet sitt i Holland, og det vart lagt ut som om han fornekta sin heilage dåp. Alvorleg var det og at han i løpet av fire år bare hadde vore to gonger til altars. (Hadde til og med sagt til ein sambygding under ein tur til Amsterdam, at fanden skulle fare i han før han gjekk til alters hjå ein norsk prest igjen ) Anklagarane meinte at han dermed var verre enn ein mammelukk (muslimsk soldat), av di han så ofte brigda kyrkjetilhøvet sitt. Margit Løyland Side 4

5 Nattverdslæra var, og er eit sentralt punkt i skiljet mellom lutheranarar og kalvinistar (reformerte). Katolikkane meiner at brødet og vinen blir forvandla og at Kristus er reelt til stades under nattverden. Calvin og dei reformerte kyrkjene såg på nattverden som ei rein symbolhandling. Luther inntok i si tid eit både-ogstandpunkt, og hevda at Kristus var til stades i nattverden, men at det også var ei symbolsk felleskapshandling. Predestinasjon er læra om at nokre få er utvalgt til evig herlegdom/frelse. Dei same karane som var med i drikkelaget i hagen til Bernt, drog fram ulike bibelutgåver og omsetjingar for å tolke eit bestemt bibelvers i denne diskusjonen((1. Tim. 2) Og nettopp dette lokale og intense engasjementet er det som dukkar opp i kjeldene etter kvart som rettssaka utvikla seg. Både den lokale soknepresten, kona hans, fleire naboar og andre handelsfolk i distriktet hadde deltatt med personlege overtydingar og sterke meiningar i diskusjonane om ulike trusspørsmål og religiøs litteratur. Dei to dusina salmebøker med reformerte innslag, som Didrik alt hadde ført inn frå Amsterdam, var kjærkoment påfyll av slik litteratur i området. Kristen var ivrig etter å få tak i fleire, og hadde derfor bedt Didrik ta med seg eit tredje dusin salmebøker heim frå neste tur til Amsterdam. Sjølv om mange av dei involverte naboane hadde vore fleire gonger i Amsterdam, var det nok Didrik som var best kjent der.for under det lange opphaldet sitt i Amsterdam tidlegare i 1660-åra hadde Didrik vore klokkar hjå ein predikant som motstandarane i Kvinesdal kalla Sjelemordaren Abel. I fleire år på 1660-talet samla hundrevis av nordmenn og danskar seg på eit pakkhusloft i Amsterdam to gonger kvar søndag for å høyre preiker på morsmålet. 3 Menigheten starta opp i 1663, etter ein konflikt med den offisielle lutherske menigheten (Sogner 2007). Det var naturleg for Didrik og sambygdingane hans å gå i denne nye kyrkjelyden når dei var i byen, og på pakkhusloftet møtte dei altså Abel. Kristian Pedersen Abel vart rekna for ein spirituell predikant. Det var nordmannen Jens Bertelsen, eller Jan Bartels, som han heite på hollandsk, som leigde dette pakkhusloftet saman med den dansk-norske predikanten. Bertelsen var baker i det sivile liv, men i pakkhusmenigheten fungerte han som forstandar, og predikant Abel etter alt å døme som ein karismatisk forkynnar. Norske og danske menn og kvinner som arbeidsvandra til Amsterdam, fann seg kanskje betre til rette mellom likesinna på pakkhusloftet enn i den nye hollandsk-lutherske kyrkja i byen. Kyrkjelyden blei i ei samtidig kjelde omtala som enkel, bestående av kun simple folk. 4 Og det kan også vere at forkynninga var meir liketil og folkeleg der enn i det offisielle gudshuset. Mykje tyder på at pakkhuskyrkjelyden alt tidleg var inspirert og prega av det reformerte kyrkjelivet som dominerte byen, og truleg meir positive til kalvinistane enn den lutherske kyrkja elles var. Rettssaka mellom Didrik og Kristen var i utgangspunktet basert på ei økonomisk konflikt. Var det ein bevisst strategi frå Kristen si side å få snudd gjeldssaka til eit spørsmål om kjetteri og rett lære? Vart religionen brukt som eit skalkeskjul for økonomiske interesser? Eller hang desse områda naturleg saman på denne tida? Var dei religiøse konfliktane like nærliggjande og reelle som dei økonomiske? I saka mellom Didrik og Kristen har økonomiske interesser vore innvevd i, men også pågått parallelt med den store interessa for salmebøker, religiøs litteratur og diskusjon om trusspørsmål. Diskusjonen som vart referert i domkapittelprotokollen i 1670-åra, likna mykje på dei som blei ført i Amsterdam i denne perioden. Denne religiøse krangelen i eit lite bygdemiljøet vest Margit Løyland Side 5

6 på Agder, hadde sitt utspring nokre få år tidlegare i Europas handelshovudstad. 5 Og mykje tyder på at dette faktisk var ein tidstypisk diskusjon. Då Hans Nilsen Hauge kom til Agder heilt på slutten av 1700-talet (1798), hevda han at det var bare hjå folk på Listalandet han fann noko åndeleg interesse. Og grunnen til denne interessa på Lista kan vere at både dette området og dalstroka innanfor opplevde omfattande vekkingar knytt til brødrevenene i og 1750-åra. Men kan det hende at utviklinga mot åndeleg interesse, streng personleg og individbasert kristendomsoppfatning faktisk kom mykje før? Det har i seinare år vore arbeidd ein del med dei religiøse særtrekka i Agder og Rogaland og undersøkt om den sterke pietistiske kulturarven har påverka den økonomiske, politiske og kulturelle utviklinga i landsdelen på og 1900-talet. Verka den strenge kristendomsoppfatninga og den pietistiske livsførsla hemmande på økonomi og kulturutvikling? Er det den sterkt religiøse og pietistiske fortida som er skuld i økonomisk og politisk stagnasjon på og 1900-tal? For mitt prosjekt er det derfor interessant å gå tilbake i tid og sjå på korleis denne strenge religiøsiteten fekk fotfeste, koss den kom, og kor den kom i frå. Tidleg nytid er prega av ortodoksi og pietisme. Ortodoksien dominerte 1600-talet, medan pietismen prega 1700-tal. Ortodoksien la vekt på at den enkelte innbyggjar si oppgåve var å fremje Guds ære og samtidig innordne seg statleg orden. I det etterreformatoriske talet var eliten opptatt av religiøs fromhet, men autoriteten var udiskutabel. Omvending og bot var meir retoriske uttrykk, meir læresetningar enn personleg praksis. Ortodoksien gleid etter kvart over i pietisme. Pietistisk fromhet la meir vekt på inderlighet og på personlege oppgjer, på ransaking av den enkelte sitt samvet. Konsentrasjonen om eigen person, kjensler, tankeliv og samvet var nok ei vidareføring av ortodoksien, men rokka med det sterke autoritetsbegrepet som Guds ære og statens orden hadde skapt. Pietismen opna for kritikk av fasttømra sanningar, og for ein meir generell autoritetskritikk. Uttrykk som ein sann Kristen vart brukt om personar som ikkje bare innretta seg i praksis etter den rette læra, men som også tok eit oppgjer med sin eigen personlegdom og sine eigne handlingar. Ytre orden og struktur blei bare rammer rundt livet til den sanne kristne, som i følgje pietismen hadde tileigna seg sann tru ved personleg omvending og ransaking. - Den såkalla Syvstjernen, fellesskapet av prestar på Nordvestlandet som også Hans Strøm var ein del av var eit utslag av at pietistiske reformtankar overtok for ortodokse botstankar tidleg på 1700-tal. Men desse brytningane møtte teologar og andre lesekyndige menneske alt i siste halvdel av 1600-talet, m.a. gjennom bøkene til den tyske teologen Spener, og ved at den dansk-norske staten utvikla ein pietistisk statsorden tidleg på 1700-tal. 6 Men den folkelege religiøsiteten er det vanskelegare å få fatt på. Reformasjonen utløyste inga grasrotrørsle. Kyrkja var eit samfunnsorganisert fellesskap og den lutherske kyrkjeordninga toppstyrt. Vi kan vanskelg sjå korleis fellesskapet fungerte utover det reint organisatoriske, og i kor stor grad vanlege menn og kvinner var opptatt av reine lærespørsmål. Ressurskonfliktar mellom prest og kyrkjelyd veit vi meir om. Lang tradisjon for at lokalmiljøet hadde ein prest eller lokal seremonimester/ religiøs utøvar som tente sitt miljø. Lokalbefolkninga hadde meir kontroll over presteembetet så lenge dei sjølve hadde kallsrett. Margit Løyland Side 6

7 Presten fekk tiende og sportlar frå kyrkjelyden, og dei fekk seremonielle og religiøse tenester tilbake. Men etter åra (off. 1687) var det slutt på at menighetene kunne velge/kalle presten sin sjølv og inngå økonomisk avtale med den enkelte prest lokalt. Etter at eineveldet vart innført mista kyrkjelyden retten til sjølv å kalle prest. Frå då av blei prestane utnemnt av kongen. Dei vart embetsmenn med plikter som var gitt dei sentralt, og ikkje lokalt. Som Bjellands-presten tok dei i mot ordrar frå sine overordna i hierarkiet, og var ikkje lenger bunden til nokon lokal avtale med kyrkjelyden. Som Kulturperspektiv-prosjektet presiserar, så hadde eineveldet ambisjonar om å skape orden i embetsstanden, men alle funksjonar som embetsmennene hadde var ikkje like godt definerte. Det var rom for mange regionale avvik også etter Prestane var pålagt å gjennomføre gudstenester etter faste ritual og liturgi. Men dei lokale variasjonane var store, både når det galdt terskel for messefall og kor fritt spelerom allmogen faktisk hadde under dei temmeleg langvarige gudstenestene. Bygdefolk brukte messedagane til ei heil rad formål og langt frå bare til religiøs oppbygging. Ulike skikker og uskikker fekk feste seg sjølv om dei var i strid med styringsmakta sine intensjonar og normer. Presten tilpassa seg ofte allmogen. Men nokre nidkjære prester prøvde å endre gamle skikker, av ulike grunner, - det kunne vere alt frå rein uvilje til moralsk indignasjon oftast med omfattande konfliktar som følgje. Sakene som kom opp for domkapitlet, tyder på at allmogen/kyrkjelyden drøyde i det lengste før dei reagere på det som tykkjest vere udugelege prestar. Men når dei ikkje fekk hjelp i kritiske livssituasjonar gjennom prestetenestar dei meinte dei hadde krav på, reagerte dei. Til dømes når presten ikkje ville gå i soknebod til alvorleg sjuke, eller nekta å gravleggje døde. Slik konfliktar kan også vere uttrykk for ressurskonfliktar, to partar var ueinige om kva dei kunne kreve eller forvente av kvarandre. Økonomi og ressursfordeling var sentrale tema og viktige brikker i samspelet mellom prest og kyrkjelyd, embetsverk og bønder. Kyrkjelyden betalte presten for å utføre visse plikter, og både kyrkjelyd og prest hadde gjensidige plikter. Anna Tranberg har i to artiklar om kallsretten sett spesielt på konfliktar mellom allmoge og prest i Vest-Telemark på og 1700-talet. Ho finn at fritt presteval eller lokalt presteval - var ein økonomisk realitet i Vest-Telemark. Dette strir mot vanleg oppfatning om at kallsretten på den tida hadde lite å seie for dei økonomiske realitetane i lokalmiljøa. 7 Anna Tranberg etterlyser samanlikningsgrunnlag frå andre deler av landet, samtidig som ho ser ressurskonflikten mellom prest og kyrkjelyd både som eit økonomisk maktfordelingsspørsmål og som eit kulturkonfliktspørsmål. Prestane var i utgangspunktet i hovudsak valgt av bøndene og kom sjølv frå bondestand. Så vart dei embetsmenn, utnemnde av kongen, og ikkje lenger forankra i bondestanden. Og kom oftare opp i konfliktar knytt til kulturskilnader. Så både trusspørsmåla og styringsspørsmåla kan knyttast til kulturmøte-problematikken. I kor stor grad var kulturmøta, både dei lokale og internasjonale som egdene deltok i på og 1700-tal, med på å påverke det religiøse livet deira? Materialet frå domkapitlet skal nyttast til å seie noko om autoritetar og lokal tilpassing i lærespørsmål, men også til styrkeforhold og konfliktområde mellom lokalmiljø og embetsverk. Margit Løyland Side 7

8 Både eliten og allmogen i norske lokalmiljø lot seg påverka av møte med andre grupper, anten det var fordi dei hadde meir makt og autoritet, status, eller var kvantitativt større og meir dominerande av den grunn. Den oversjøiske kontakten mellom Agder og Amsterdam utløyste materielle og kulturelle endringar, mykje på grunn av status og kvantitativ overlegenhet. Det norske miljøet i Amsterdam var ein del av det lågare sosiale sjiktet, delvis integrert i sitt maritime nærmiljø, dels bundne til sitt opprinnelege heimemiljø. Sølvi Sogner har i ein relativt ny artikkel stilt spørsmål ved om norske arbeidsvandrarar, utflyttarar og familiar i Holland i tidleg nytid utmerka seg slik at dei utgjorde eit miljø som kan karakteriserast som eit eige norsk miljø. 8 Mellom 1600 og 1700 er det gjort eit overslag på at dette miljøet bare i Amsterdam omfatta omlag norskfødde kvinner og menn, og at det var flest av dei i perioden Dei var knytt til det maritime miljøet i byen, og livnærte seg som sjøfolk, dokkarbeidarar, kvinner med ektefelle på langfart og som losjivertar for andre sjøfolk. Dei gifta seg innbyrdes, og brukte sine eigne landsmenn som faddarar for borna sine. Langt på veg utgjorde dei ei nokså einsarta gruppe med sterke band til gamlelandet, til sitt opprinnelege talemål og til slektningar i Norge. 9 Det at ei relativt stor gruppe nordmenn etablerte seg i utlandet og mange av dei hadde nær kontakt med familien heime, vendte tilbake til gamlelandet eller kom i kontakt med dette miljøet i form av kortare handels- og arbeidsreiser, skapte nye kanalar for kulturell påverknad. Desse tette banda til eit internasjonalt miljø kan ha medført regionale særtrekk også i lokal kontakt mellom embetsmenn og bønder, elitegrupper og allmogerepresentantar. Religiøse og økonomiske spørsmål smelta saman med leveform og samfunnsorganisering. Det er vanskeleg å skilje mellom religiøse og ressursbaserte konfliktar, og kanskje heng dei nøye saman. Men eg trur ikkje det er så enkelt at det eine forklarar det andre. Både økonomiske og religiøse interesser hadde sin eigenverdi i tidleg nytid og må kunne sjåast både i samanheng og uavhengig av kvarandre. Saka mellom Didrik og Kristen var i utgangspunktet ei økonomisk konflikt. Men ho inneheldt meir enn bare resursskonfliktar. Ho er ei av sakene frå domkapitellprotokollane som syner at einskildmenneske på Agder hadde åndeleg interesse og var opptatt av religiøse tema i samtida også før herrnhutarar, og seinare haugianarar, etablerte seg i landsdelen. Lokalt tru- og tankeliv endra seg i den perioden då kontakten med oversjøiske område auka. Eit spørsmål er om desse endringane var av ein slik karakter at dei seinare førte til stagnasjon lengst sør og vest på Agder? Eit spørsmål eg vil sjå meir på seinare - For var det slik at den lågkyrkjelege, individbaserte og strenge religiøse tradisjonen på Agder blei til i økonomiske oppgangstider, men allereide frå starten fungerte som som eit økonomisk og kulturelt stagnasjonsfenomen, eller var det noko den blei etter kvart? Fekk den sterke religiøse tradisjonen så omfattande innpass i regionen nettopp fordi dei i tidleg nytid var økonomisk innovative og hadde meir kontakt med omverda enn andre regionar i landet?bedehuskulturen og dei patriarkalske sjøfarts- og handelsfamiliane på og 1900-talet fungerte meir som museumsvaktarar enn som verdiskaparar og innovatører. Men: Skuldast den religiøse tradisjonen i utgangspunktet internasjonal kontakt, økonomiske oppgangstider og internasjonal kulturutveksling? Og var det denne same tradisjonen som utvikla seg til ein fare for nettopp dei same utviklingsområda? - DVS: tvert imot Max Weber sine formuleringar om at protestantisk og reformert etikk og moral fremmer handelskapitalismen dvs. at Webers teser bare gjeld for ei avgrensa tid. Margit Løyland Side 8

9 Særtrekk og samspel mellom religion og region er sentrale tema i mitt arbeid, likeså samspelet mellom ulike sosiale sjikt. På 1600-talet - før brødrevener og haugevener - var vanlege folk frå Agder i kontakt med samtidige tankar og idear på kontinentet. Dei religiøse endringane i regionen skuldast langt på veg internasjonale kulturmøte mellom menneske i same sosiale sjikt. Endringane vart forsterka og vidareført av prestar og andre representantar frå embetsstanden utover på 1700-tal, men utgangspuktet var oversjøisk kulturutveksling mellom likemenn- og -kvinner. Slik har eliten og allmogen vekselvis påverka kvarandre. 1 Margit Løyland, Skriftlege kjelder til forståing av religion og kyrkjeliv i lokalmiljø før Alt mellom himmel og jord. Religion, prest og kirke i lokalsamfunnet, red. Hans Hosar, NLI, s Kjeldene til denne striden er stort sett rettsmateriale, referat frå bygdeting, domkapittel og overhoffrett. Sjå Ludvig Daae 1894, En Krønike om Kvinesdal, Christiania, s. 25ff., Per Seland 1975, Didrik Meyer i Kvinesdal, Agder Historielags Årsskrift nr. 53, s. 107ff. og Løyland 1999, s Olfert Dappert, 1663, Historische Beschryving der Stadt Amsterdam, s. 401 Philip von Zesen, 1664, Beschreibung der Stadt Amsterdam 4 L.J. Moltesens, 1893, Fredrik Brekling. Et bidrag til pietismens udviklings historie Kbh., s. 68 ff. 5 Op.cit. 6 Arne Bugge Amundsen (red) Norges religionshistorie, Oslo, s Anna Tranberg, 2003, Et blikk på menighetens kallsrett i Norge på 1600-tallet. Hans Hosar (red), Alt mellom himmel og jord, NLI, s og Anna Tranberg, 2004, Lønnskrav og lønnspress. Konflikter mellom allmue og prest i Vest-Telemark på og 1700-tallet. Telemark Historie, nr. 25, s Sølvi Sogner and Jelle van Lottum, An immigrant community? Norwegian sailors and their wives in 17thcentury Amsterdam. The History of the Family 12, s Sogner/Lottum 2007, s. 164 Margit Løyland Side 9