Sørsamiske erfaringar med purisme og rettskriving

Transkript

1 Sørsamiske erfaringar med purisme og rettskriving Trond Trosterud University of Tromsø

2 Innhald Rettskriving og formval Konklusjonar

3 Rettskriving og formval Rettskriving og formval rättstavning backe - bakke tjåhkkåhit - tšåhkkåhit - čåhkkåhit tjohkkohit - tšohkkohit - čohkkohit formval boken - boka - boki viesus - viesun (sååj) båhtiepah - båhtiepan

4 Rettskriving og formval Rettskriving og purisme Lånord eller ikkje Pitesamisk må ha lånord Det er ikkje nok ressursar til å halde oppe eit eige forråd av nyord Spørsmålet er om dei skal normerast eller ikkje elektrisitet kan bli eele eller eelefaamoe, Men: elektriker, elektrisk, elektrode, elektron, elektronisk, elektrifisere, elektroingeniør osv.

5 Rettskriving og formval Ove Lorentz: Prinsipp for lånord i sørsamisk prinsipp, ja... prinsippe, prinsibpe, prinsihpe, prinsipe, prinsijpe, prinsijhpe, principe, princijpe eller princijhpe? Bergsland Gåebrehki soptsesh: aabparath, teelefovnesne, åfisielle og maanuskriptese

6 Rettskriving og formval Ove Lorentz: Lånord i sørsamisk 1. Lånord endres bare til samisk fra og med siste stavelse med hoved- eller bitrykk. Resten blir stående som i långiverspråket. 2. Den delen som endres, RIMDELEN, skal stemme mest mulig med samisk fonologi, dvs. den skal kunne tenkes som et selvstendig samisk ord.

7 Rettskriving og formval Rimdelen blir samisk na sjon, nasjo nal, nasjonali tet. na[sjovne], nasjo[naale], nasjonali[teete] Rimklasser: na[sjovne] = dovne, govne, hovne, provne, sjovne nasjo[naale] = daale, maale, saale nasjonali[teete] = feete, veete

8 Rettskriving og formval Kan rimdelen bli for samisk? Sørsamisk språknemnd har vedtatt: redundaanse, seaanse, dekadaanse debutaante, antioksidaante, resturaante noveelle, nasjoneelle intelligeense, konfereense dirigeente, konsuleente Prinsippet skriv lånordet etter ortografiske prinsipp som du kan er dermed øydelagt

9 Rettskriving og formval Kan rimdelen bli for lite samisk? Sørsamisk språknemnd har vedtatt: kalkune budsjedteeredh men budsjedteradidh

10 Rettskriving og formval Forleddet forblir uendra telefovne teelefovne tellefovne teellefovne (?!) orgaane, organiseeredh, organisasjovne

11 Rettskriving og formval Det same gjeld for lulesamisk dici[plijnna], dia[lyjssa], divi[sjåvnnå] fre[kvænssa], frekventa[tijvva] na[sjåvnnå], nasjo[nálla], nasjonali[tæhtta]

12 Rettskriving og formval Utanlandske bokstavar er vanskeleg i Noreg Svensk og norsk er ulike no. sosial, elektrisitet, seksuell, ekspert sv. social, elektricitet, sexuell, expert Problem: På norsk side veit vi ikkje når svensk har s og når det er c (diciplin? mucik? social?) Løysing for sørsamisk: Sydsamisk seksjon vedtar at bokstavene c, q og x brukes bare i navnord.... med ein pitesamisk normal skal kanskje ikkje brukast på norsk side?

13

14 Argument for purisme språkleg nasjonalt sosialt

15 Det språklege argumentet Eit sjølvstendig ordforråd Eit godt skriftspråk Jf. norsk site vs. svensk sajt: Du kan ikkje lese norsk utan å kunne engelsk

16 Det nasjonale argumentet Det er vårt språk, vår arv Men det er vanskeleg å avgrense: auto eller biili? helppo eller iisi?

17 Det sosiale argumentet Jf. tidlegare koloniar i Afrika kan tvinge overklassen til å bruke eit språk folket forstår i ein revitaliseringssituasjon kan det fungere omvendt: purisme kan gjere at berre eliten i revitaliseringsrørsla har makt til å definere kva som er rett

18 og makt Viss språknemnda vedtar ei liste, gjer dei talarane avhengig av denne lista Viss språknemnda derimot vedtar prinsipp, slepp dei språket fri Det beste er å ha få og klare prinsipp, ikkje lister Talarar kan dermed uavhengig av kvarandre kome fram til same skrivemåte for nye lånord, og sjølv vurdere om det er rett eller ikkje

19 Eit sjølvstendig ordforråd Tospråklege talarar kan låne frå majoritetsspråket i stor skala La meg explaine denne issuen litt meir in detail: Mikko, mun savnen du! Mikko lea halvforas savnet, saknat, etc. = her finst det gode samiske ord. Målet med å revitalisere pitesamisk er ikkje å snakke svensk med samiske bøyingsendingar halvforas er ei anna sak. halvfor, halvfoder er ein teknisk term

20 To teknikkar for leksikalsk purisme for nyord 1. Gamle ord får ny tyding: Finsk kone gjekk over frå den gamle tydinga verkty, trolldomsmiddel til å få den moderne tydinga maskin 2. Vi avleiier nye ord av gamle Finsk kirja bok har t.d. avleiingane: kirjaaja registrator, kirjaamo skrivestove, kirjailla skrive, kirjailija forfattar, kirjailu broderi, kirjaimellinen bokstavleg, kirjaimisto alfabet, kirjain bokstav, kirjake blytype, kirjallinen skriftleg, kirjasin typeflate, kirjallisuus litteratur, kirjanen pamflett, kirjasto bibliotek, kirjata registrere, kirjava brokut.

21 Argument mot leksikalsk purisme 1. Det å bli samde om kva dei gamle orda no skal bety krev autoritet og felles innsats. I Finland tok skoleverket den jobben 2. Mange nye ord gjer at det blir mykje nytt å lære 3. Det blir mange nesten like ord 4. Men autentisitet og tradisjon er også argument mot purisme: Å lage nye ord har ikkje tradisjon i pitesamisk Den gamle måten å gjere det på var jo å låne!

22 Ei ny løysing? Lån frå andre samiske språk ved å dra nytte av nyordsarbeidet som blir gjort i nord- og lulesamisk

23 Avleiing fotograf govvejeaddji < govvet < govva redaktør doaimmaheaddji (fi. toimittaja) kontrollør dárkkisteaddji < dárkkistit massør ruvvejeaddji < ruvvet frisør vuoktačuohppi < čuohppat kasserer ruhtadoalli < doallat adresse čujuhus < čujuhit

24 Samansetjing trafikk johtalus < johtalit (fi. liikenne) johtalusčuovga trafikklys, johtalusgalba trafikkskilt, johtalusriekkis rundkjøring, johtaluspoliisa trafikkpoliti traditionell árbevirolaš manuskript giehtačálus (fi. käsikirjoitus) kolon duppalčuokkis (fi. kaksoispiste) skriftserie čálaráidu men: kolofonsiidu protokoll beavdegirji (fi. pöytäkirja)

25 Konklusjonar Mine konklusjonar 1. Bruk samiske ord der det finst. Vi treng ikkje Mun savnen du 2. Ta gjerne nyord frå andre samiske språk 3. Når det verkeleg trengst: Lån frå svensk, men: La det som kjem før siste takt i ordet stå Normer resten etter rimprinsippet Talarar kan dermed uavhengig av kvarandre kome fram til same skrivemåte

26 Konklusjonar Gijto!