Den industrielle revolusjonen

Transkript

1 Elevane skal kunne > gjere greie for hovudtrekk ved den industrielle revolusjonen kapittel 1 Rekonstruksjon av ein av dampmaskinane til James Watt James Watt ( ) konstruerte denne dampmaskinen i Den industrielle revolusjonen På slutten av 1700-talet tok forretningsmenn i Storbritannia til å spinne tråd til klesproduksjon ved hjelp av dampdrivne spinnemaskinar. Denne endringa har fått namnet den industrielle revolusjonen og er, saman med jordbruksrevolusjonen, den største økonomiske omveltinga i verdshistoria. I dette kapittelet skal vi forklare bakgrunnen for kvifor maskinar kom i bruk, og vi skal prøve å svare på spørsmålet om kvifor den industrielle revolusjonen skjedde i Storbritannia.

2 dei første spinnemaskinane Enclosure-rørsla i Storbritannia. Auka produksjon i jordbruket. Tekstilar i Vest-Europa blir produserte på landsbygda under det såkalla forleggjarsystemet. Storbritannia er det mest kapitalistiske landet i Europa Den første dampmaskinen til Thomas Newcomen blir brukt til å pumpe vatn opp av gruvene Spinnemaskinen «Spinning Jenny», driven av handkraft Spinnemaskinar knytte til vasskraft Den første fabrikken Dampmaskinen til James Watt blir brukt til å spinne tråd. Musklar og maskinar På 1700-talet var India den førande tekstilprodusenten i verda. Dei lette og behagelege bomullsstoffa var etterspurde over heile det eurasiatiske kontinentet. Men dei var sværtgler arbeidskrevjande å produsere; indiske spinnarar brukte timar på å framstille 50 kilo bomullstråd. På slutten av 1700-talet, under den industrielle revolusjonen, tok britane til å spinne bomull ved hjelp av maskinar i store fabrikkar. I 1825 brukte engelske og skotske maskinar 135 timar på å framstille 50 kilo bomullstråd, og kvaliteten var høgare enn i India. Produktiviteten, det vil seie produksjonen per arbeidar, auka altså dramatisk. I førindustrielle samfunn var det musklane hos menneske og dyr som utførte nesten alt arbeid. I tillegg blei det brukt seglskip, vindmøller, sager, vasshjul og omnar. Desse hjelpemidla blei drivne av fornybare energikjelder som vind og vatn. Mange teknologiske nyvinningar i førindustrielle samfunn blei skapte ut frå det behovet herskarane og presteskapet hadde for våpen, tempel og gravkammer. Fleirtalet av menneska i slike samfunn opplevde sjeldan velstandsauke på grunn av teknologiske endringar. Overgangen frå muskelkraft til maskinkraft blir kalla den industrielle revolusjonen. Denne overgangen skjedde i tekstilindustrien i Storbritannia i siste halvdelen av 1700-talet og er eit vasskilje i verdshistoria, på den måten at Prosentvis fordeling Prosentvis fordeling f.kr Vasshjul, vindmøller Ved Menneske, dyr Trekol Olje/naturgass mykje av vareproduksjonen blei utført av maskinar som henta energien frå ikkje-fornybare ressursar. Den første av desse ressursane var kol, seinare kom olje, naturgass og uran i bruk. Marknaden for industrivarer har ikkje først og fremst vore kongar, keisarar og prestar, men vanlege folk i alle samfunnslag. Den industrielle revolusjonen er den viktigaste årsaka til velstandsauken som har skjedd i verda dei siste 200 åra. Kol Elektrisk generator Dampmaskinar Forbrenningsmaskinar 0 År Dei viktigaste brennstoffa i Eurasia Grafen viser kva slags brennstoff som har dominert på verdsbasis dei siste 3000 åra. Vi ser at kolet blei enormt mykje vikti gare enn før under den industrielle revolusjonen. Seinare, på 1900-talet, var det olje og gass som i stor grad tok over. Dei viktigaste energiomformarane globalt Dei siste 300 åra har menneska funne opp tekniske hjelpemiddel som har gjort energi om til arbeid. Grafen viser at dampmaskinen hadde gullalderen sin på 1800-talet og i første halvdelen av 1900-talet. den industrielle revolusjonen Kapittel 1 15

3 Forleggjarsystemet Forleggjarsystemet voks fram i England og spreidde seg til store delar av Europa. Dette systemet førte både til at bøndene fekk auka inntekter, og til at dei blei meir marknadsorienterte. Men dei som tente mest på det, var dei kapitalistiske handelsmennene. Irland Dublin Spania England Edinburgh London Frankrike Toulouse Frå forleggjarsystem til tekstilindustri Plagga vi har på oss, har vore gjennom mange prosessar. Tråden har blitt spunnen, stoffet er vove, farga, vaska og sydd. Tekstilproduksjonen i Europa i perioden gjekk føre seg ved hjelp av forleggjarsystemet. Det fungerte på den måten at initiativrike handelsfolk fekk familiane på landsbygda til å arbeide med tekstilproduksjon i periodar når det var lite å gjere på garden. Handelsmannen, forleggjaren, stilte med råvarer og reiskapar, mens bonden og familien hans spann, vov, reinsa og farga tekstilar heime i stua. Det var ei billeg driftsform som ikkje kravde store investeringar i utstyr, og forleggjarane kunne sitje igjen med store overskot. Det var likevel to problem som måtte løysast på 1700-talet. Det eine var eit stigande kostnadsnivå, som hadde fleire årsaker: Utgiftene til transport og administrasjon auka, fordi forleggjarane måtte reise stadig lenger for å finne nye produsentar. Lønningane auka, fordi det var stor etterspurnad etter arbeidskraft. Bøndene lurte unna delar av råvarene frå forleggjaren, som dei brukte til å veve stoff som dei sjølve selde. Amsterdam Berlin Nederland Det tysk-romerske keisardømmet Paris Lyon Sveits Genova Praha Austerrike Venezia Ull Lin Silke Bomull Polen Krakow Det andre problemet var at forleggjarsystemet ikkje klarte å dekkje den auka etterspurnaden etter tekstilar både i Storbritannia, elles i Europa og ute i den store verda. Det var altså eit behov for meir effektiv produksjon, særleg i spinninga, som var den store flaskehalsen. Normalt trongst det 5 10 gonger så mange spinnarar som vevarar. I 1750-åra kom det i tillegg ein ny og meir effektiv vevstol, som gjorde at behovet for spinnarar auka enda meir. Frå handdrivne til maskindrivne spinnemaskinar Ein gammal spinnemetode var å dra ut fibrar frå ein dott og snurre dei med fingrane. Rokken, som kom i bruk på 1300-talet, gjorde spinninga meir effektiv. Men rokken hadde berre éin spole, og det var derfor eit stort framsteg da James Hargreaves fann opp maskinen «Spinning Jenny» i Denne maskinen hadde til å begynne med åtte spolar, men kapasiteten blei seinare auka til 16 spolar. «Spinning Jenny» blei driven av handkraft, og det var eit tungt arbeid for menneske å drive maskinen. Allereie i 1768 løyste Richard Arkwright dette problemet ved å kople spinnemaskinen til eit vasshjul. Dermed auka garnproduksjonen med 50 %. Maskinen til Arkwright blei erstatta av ein maskin som Samuel Crompton fann opp, ein såkalla «muldyrmaskin» der han blanda element frå oppfinningane til Hargreaves og Arkwright. Det var blandinga av dei to oppfinningane som gav bakgrunnen for namnet eit muldyr er ei blanding av hest og esel. Dei første «muldyrmaskinane» hadde 216 spolar og spann ein kvalitetstråd som vekte stor oppsikt i tida. Den siste og avgjerande utbetringa kom i 1785, da dampmaskinen til James Watt blei brukt til å drive «muldyrmaskinane». I 1830 fanst det dampdrivne spinnemaskinar med 1200 spolar. Koplinga av spinnemaskin og dampmaskin var altså det avgjerande gjennombrotet i industrialiseringa. Dampmaskinen hadde blitt 16 DEL 1 industri og demokrati

4 utvikla i kolgruvene i Storbritannia frå tidleg på 1700-talet. Britane var plaga av at det kom grunnvatn inn i gruvene, og dette vatnet måtte pumpast bort. Den første som løyste problemet med å pumpe vatn opp av gruvene ved hjelp av ein dampmaskin, var Thomas Newcomen i Energikjelda var kol, som sjølvsagt var billeg og lett tilgjengeleg i ei kolgruve. I 1763 fekk skotten James Watt i oppgåve å reparere ein av maskinane til Newcomen, og i 1784 kunne han ta ut patent på ein dampmaskin som var sterkt forbetra. Det var denne maskinen som i 1785 begynte å drive spinnemaskinar. Ved inngangen til 1800-talet dunka og gjekk det nesten 300 dampmaskinar i Storbritannia, dei fleste i tekstilindustrien. Dampmaskinen blei seinare brukt til å drive dei første lokomotiva, og på dei store hava måtte seglskipa vike plassen for dampdrivne båtar. Dei første fabrikkane Tekstilproduksjonen blei frå 1770-åra samla i store fabrikkbygningar. Produksjonen gjekk føre seg i store hallar med maskinar, råstoff og fleire hundre arbeidarar, dei fleste barn. Maskinane blei drivne av vasskraft, og fabrikken måtte derfor plasserast nær ei elv med fall. For eigarane gav det mange fordelar å organisere arbeidet i ein fabrikk. Når alle arbeidarane blei samla under eitt tak, kunne eigarane ha større kontroll med produksjonen. Dei kunne overvake at det blei arbeidd hardt og lenge, og dei kunne kontrollere at ingen av arbeidarane stal råvarer. Resultatet var at profitten auka for eigarane. Eksempelet viser dei viktigaste poenga ved den industrielle revolusjonen: Arbeidsplassen blei flytta frå heimane på landsbygda til fabrikkar i byene, og utsiktene til å tene pengar auka. Etter at dampmaskinen til James Watt kom i Thomas Allom ( ): Maskinvevstol Gravering frå den industrielle revolusjonen Kapittel 1 17

5 store oppfinningar Debra Hardesty: Klokker Vasshjul frå Hama i Syria Vasshjulet ligg ved elva Orontes og blei laga av romarane på 100- eller 200-talet e.kr. Menneska har gjennom heile si historie funne betringar i måten å utføre arbeid på. Men sjeldan har desse betringane forandra samfunnet så sterkt som overgangen til maskinar og fabrikkar gjorde i Storbritannia frå 1760-åra og framover. Det er likevel viktig å vere klar over at lenge før den industrielle revolusjonen gjorde menneska tallause tekniske forbetringar, som kvar på sin måte forandra livsvilkåra. Vasshjulet blei funne opp for minst 2000 år sidan og har vore brukt til mange slags arbeidsoppgåver, for eksempel til å sage tømmer, male korn, stampe tøy og produsere gjenstandar av metall. Vasshjulet erstatta slitsamt og kjedeleg arbeid som ofte blei utført av slavar, hestar og oksar. Eit middels vasshjul kunne yte like mykje som 40 personar, og når det først var bygd, hadde ein nærmast gratis energi. Dei første menneska målte tid ved å observere soloppgang og solnedgang. For eit par tusen år sidan tok menneska i Asia og Nord-Afrika i bruk solur og vassur. I Europa nord for Alpane fungerte slike tidsmålarar dårleg. Det kunne gå vekevis utan at sola viste seg, og vatnet fraus om vinteren. Det var derfor eit stort framsteg da det mekaniske urverket blei funne opp på slutten av 1200-talet. På 1700-talet gjorde klokkekunsten store framsteg, og dei mekaniske klokkene blei stadig mindre og meir presise. Allereie på 800-talet e.kr. blei det i Kina trykt bilete, tekst og papirpengar ved hjelp av heile, utskorne treplater, men det var i Europa den moderne trykkjekunsten blei utvikla. Når det skulle trykkjast større tekster i store opplag, måtte ein kunne setje saman heile sider med lause typar (bokstavar) av metall, som kunne brukast fleire gonger. Det blei ikkje mogleg før på 1440-talet, da Johann Gutenberg ( ) og medarbeidarane hans greidde å lage ei innretning til støyping av lause typar. Gutenberg kunne trykkje 300 store sider per dag, eller like mykje som ein skrivar kunne klare å skrive ned på eitt år. I år 1500 var det trykkjeri i 12 europeiske land ulike bøker blei trykte i til saman millionar eksemplar. Før år 1600 hadde europearane trykt ca bøker i alt, eller millionar eksemplar. Det er derfor klart at trykkjekunsten blei avgjerande viktig for kunnskapsnivået, vitelysta og utvegane til å spreie informasjon i det europeiske samfunnet. 18 DEL 1 industri og demokrati

6 Francis Phillipps: Boktrykkjaren William Caxton Måleri frå 1900-tallet. William Caxton ( ) var engelsk, men budde i mange år i Brugge i Belgia, der han lærte boktrykkjarkunsten å kjenne. I 1476 vende han tilbake til England og grunnla det første boktrykkjeriet der. den industrielle revolusjonen Kapittel 1 19

7 bruk i tekstilproduksjonen i 1785, var det ikkje lenger nødvendig å plassere fabrikkane ved ei elv. For å få ned transportkostnadene valde eigarane i staden å leggje fabrikkane nær kolog jernførekomstar. Det var også viktig at dei låg nær gode hamner, men begge desse vilkåra kunne ikkje alltid oppfyllast på ein gong. Løysinga blei da å byggje ut infrastruktur, det vil seie vegar, kanalar eller jernbanespor mellom fabrikkbyen og hamnebyen. Ein av dei første jernbanane i verda, som blei opna i 1830, frakta råvarer og industriprodukt mellom Manchester og Liverpool. Utviklinga gjekk altså frå heimeindustri til fabrikkdrift og frå maskinar drivne av vasshjul til maskinar drivne av damp. Desse overgangane skjedde gradvis i tiåra etter I 1830 var dei dampdrivne spinnemaskinane blitt heilt dominerande, vevinga av tekstilar var i ferd med å bli mekanisert, og fabrikkbyar hadde vakse opp i Skottland og i Lancashire i Midt-England. Da industriproduksjon blei stadig meir vanleg og transportmidla betre, auka også handelen. Og auka handel fører som oftast til større velstand for ein nasjon. Det tok likevel mange tiår før denne velstandsauken kom dei breie lag av folket til gode. Kvifor kom den industrielle revolusjonen i Storbritannia? Skal vi prøve å forstå den industrielle revolusjonen, er det ikkje nok berre å gjere greie for dei tekniske oppfinningane. Vi må prøve å forstå det samfunnet der teknologien oppstod og spreidde seg. Storbritannia på 1700-talet stod i ei særstilling når det galdt industriell masseproduksjon av varer. Spørsmåla blir derfor: Kvifor var det nettopp i Storbritannia dei nye oppfinningane kom i bruk? Kvifor blei det her sett i gang ein prosess der stadig nye oppfinningar såg dagens lys? Kol og jern Ofte spelar dei naturgitte føresetnadene ei viktig rolle når historiske forklaringar skal utformast. Tilgangen på kol og jern var ein avgjerande føresetnad for industrialiseringa i Storbritannia. Tidleg på 1700-talet forbrukte britane 3 millionar tonn kol årleg. I 1800 var talet oppe i 15 millionar tonn, eller om lag 85 % av kolproduksjonen i heile Europa. Kolet blei brukt som energikjelde til dampmaskinane, mens jernet var nødvendig for å framstille maskinar og for jernbanebygginga. Men kolet og jernet hadde lege der i millionar av år og kan derfor ikkje forklare kvifor industrialiseringa tok til nettopp på 1700-talet. Historikarar vil seie at jernet og kolet var nødvendige, men ikkje utløysande faktorar. Større avlingar i jordbruket I dei fleste land som hadde ei vellykka industrialisering, skjedde det først ei effektivisering av jordbruket. Dette punktet er viktig av tre grunnar. For det første gir eit produktivt jordbruk inntekter til bøndene, slik at dei har råd til å kjøpe industrivarer. For det andre fører auka produktivitet i jordbruket til at bondebefolkninga kan produsere mat til dei som skal arbeide i fabrikkane. For det tredje trengst det færre menneske i jordbruket, og dei som blir til overs, blir ein arbeidskraftressurs som kan dekkje etterspurnaden etter arbeidskraft i industrien. Slik var det i Storbritannia på 1700-talet, slik var det i Noreg og Japan på 1800-talet, og slik var det i Sør-Korea og Taiwan på 1900-talet. I perioden frå jordbruksrevolusjonen til den industrielle revolusjonen var det sjeldan eit produksjonsoverskot i jordbruket på meir enn %. I dårlege tider var det hungersnød. Men på 1700-talet voks overskotet i det vesteuropeiske jordbruket til nærmare 50 %. Nederland og Storbritannia var føregangsland. Dermed auka folketalet, og arbeidskraft kunne frigjerast til andre sektorar, for eksempel til industrien. Kva var det som skapte denne produktivitetsauken i det britiske jordbruket? I perioden endra eigedomsforholda seg gradvis. Gjennom den såkalla enclosure-rørsla (enclosure tyder inngjerding) 20 DEL 1 industri og demokrati

8 tok godseigarklassa over stadig større delar av jorda. Jordbrukslandskapet hadde opphavleg vore eit lappeteppe av små og oppdelte teigar. No blei åkrane større og betre tilrettelagde for effektiv drift. Bøndene fekk etter kvart større kunnskapar om gjødselbruk og kornproduksjon, og dei omsette dei nye kunnskapane i praktisk handling. Nye vekstsortar som kløver, grønsaker og potet blei innførte, og viktige reiskapar, for eksempel plogen, blei utbetra. Bøndene blei også flinkare med dyreavl. Gjennomsnittsvekta på sauer gjekk opp frå 10 til 25 kilo i perioden Frå 1630-åra kom det i bruk eit nytt dyrkingssystem som blir kalla avlingsrotasjon. Før 1630 hadde bøndene delt jorda i tre område, og dei lét eitt av områda liggje brakk kvart år, slik at jordsmonnet ikkje skulle bli utpint. Med avlingsrotasjon var derimot alle dei tre jordlappane i bruk kvart år. På den tredelen som før hadde fått liggje brakk, blei det anten dyrka planter som tilførte jorda næringsstoff, eller det blei dyrka fôr til husdyra. Slik kunne ein halde fleire sauer og kyr, og det blei meir gjødsel som fornya jordsmonnet på åkrane. Alle desse endringane auka produksjonen, velstanden, folketalet og mengda av arbeidskraft. Da den industrielle revolusjonen begynte midt på 1700-talet, arbeidde halvparten av den arbeidsføre befolkninga utanfor jordbruket. I eit førindustrielt jordbrukssamfunn var det eit svært høgt tal. Den høge folkeauken må nemnast spesielt. Storbritannia hadde i europeisk samanheng ein ekstra høg folkeauke. Menn, kvinner og barn blei derfor pressa til å ta det arbeidet dei kunne få. Mange braut opp frå heimstaden og flytta til dei nye industribyane, der dei tok arbeid i fabrikkane. Den veksande befolkninga var også avhengig av mat og klede og blei derfor ein marknad for både jordbruks- og industriproduksjonen. Storbritannia var kapitalistisk Skulle det byggjast fabrikkar, var det heilt nødvendig med både stor kapital og mange Toskiftebruk Ein vanleg måte å unngå utpining av jorda på var å dyrke eit jordstykke eit år og så la det liggje brakk det neste året. Dersom ein hadde husdyr, kunne dei beite på den delen som låg brakk. Da blei jorda tilført naturleg gjødsel. Toskiftebruk var vanleg i tidleg mellomalder. Treskiftebruk Etter ca. 800 gjekk mange bønder i Europa over til å dele jorda inn i tre delar. Éin del blei sådd om hausten, éin del blei sådd om våren og éin del låg brakk. Avlin gane auka, fordi meir av jorda blei dyrka, og jorda blei mindre sårbar for dårleg vêr. Avlingsrotasjon Bønder i Vest-Europa auka avlingane på og 1700-talet. Dei fann ut at jorda ikkje måtte liggje brakk kvart tredje år dersom dei veksla mellom å dyrke ulike vekstar. I staden for berre å dyrke korn tok dei i bruk nye vekstar som kløver og poteter. menneske som var villige til å satse pengane sine. Storbritannia var det rikaste og mest kapitalistiske landet i verda på 1700-talet, og det var kanskje den viktigaste grunnen til at den industrielle revolusjonen oppstod her. Godseigarane, som var drivkrafta i effektiviseringa av jordbruket, hadde også inntekter frå andre næringar. Derfor fekk dei ei open haldning til forretningsdrift, og denne haldninga tok dei med seg inn i det politiske arbeidet. Godseigarklassa hadde ei dominerande stilling i Parlamentet, både i Overhuset og i Underhuset. Dei britiske godseigarane var meir kapitalistiske og endringsvillige enn den same klassa andre stader i verda, og var med på å lage lover som la til rette for kapitalisme og industribygging. Denne lovgivinga medverka til at både innanlands- og utanlandshandelen auka. På midten av 1700-talet hadde Storbritannia ein handelsflåte på ca skip. Det var mange gonger fleire enn Frankrike, som var den argaste konkurrenten, hadde. (vekst A) (vekst A) (vekst B) (vekst B) Brakk Brakk (vekst C) den industrielle revolusjonen Kapittel 1 21

9 Britane prøvde likevel ikkje å fremje frihandel mellom landa på 1700-talet. Tvert imot prøvde dei å manipulere den internasjonale handelen ved å forby andre å vere med, ved å tvinge gjennom avtalar som berre britane tente på, og ved å drive slavehandel. Dei politiske leiarane var vande med å krige mot konkurrentar både i Europa og elles i verda. Dei hadde som mål å dominere verda både militært og økonomisk. Britane var vinnarane i denne kappestriden og tente godt økonomisk på det. Handelen skapte eit overskot som kunne investerast i industri. Handelen skaffa dessutan nødvendige råvarer, som bomull frå India og frå sørstatane i USA. Den omfattande handelen, både internt i Storbritannia og med andre land, gjorde britane fortrulege med forretningsdrift. Dei var vande med å selje og kjøpe varer på ein marknad. Fleirtalet av befolkninga i verda konsumerte dei varene som blei produserte i slekta, eller bytte til seg det dei trong frå naboar og kjende, og det vesle som blei til overs, betalte dei som oftast i tributt til herskaren. Folk i Vest-Europa generelt, og i Storbritannia spesielt, var meir vande med å kjøpe mat, reiskapar og tenester på ein marknad. Det var ein vane som passa som hand i hanske med industriproduksjon. Innvandrarar og økonomisk utvikling Britane levde i eit relativt ope samfunn. Dei var religiøst tolerante, og dei som ville gå i gang med forretningsdrift, møtte færre hindringar enn i andre land. Denne opne haldninga til det private initiativet førte til at Storbritannia tok imot ei stor mengd innvandrarar, som i mange tilfelle var driftige forretningsfolk. Dei hørte gjerne til andre kyrkje samfunn enn den anglikanske kyrkja. Minoritetane utgjorde berre 20 % av heile befolkninga, men heile 50 % av oppfinnarane, kapitalistane og gründerane i landet kom frå denne gruppa. Vi har mange eksempel frå verdshistoria der minoritetar har spela ei tilsvarande rolle. Det gjeld for eksempel jødane i Europa i mellomalderen, kinesarane i dagens Indonesia og Malaysia og indarane i Aust-Afrika. Sidan det dreiar seg om menneske med ulike religionar, kan vi gå ut frå at det ikkje er dei religiøse læresetningane som er avgjerande, men den situasjonen ein religiøs minoritet er i. Det var ikkje alltid så lett å komme seg opp og fram for minoritetar i dei gamle sivilisasjonane på det eurasiatiske kontinentet. Dei hadde ofte ikkje tilgjenge til dei yrka innanfor politikk og religion som gav mest prestisje. Religiøse minoritetar kunne derfor komme i ein situasjon der dei måtte satse på yrke som ikkje var høgt akta. Da kunne handel, forretningsdrift og utlån vere nærliggjande næringsvegar. Det opne britiske samfunnet verka som ein magnet på føretaksame og forfølgde minoritetar rundt om i Europa. Vitskap og ei open haldning Britane levde i eit samfunn som var dynamisk og ope for nye idear og oppfinningar. Dei var ein del av ein felles europeisk kulturarv som frå og 1500-talet systematisk hadde søkt ny kunnskap om naturen gjennom observasjon av naturfenomen og gjennom vitskaplege eksperiment. Styrken deira i denne samanhengen låg i at dei gjorde teoretiske kunnskapar om til praktiske oppfinningar. Vitskapsfolk, ingeniørar, gründerar og handverkarar hadde nær kontakt med kvarandre og delte ei positiv haldning til vitskap og teknologi. Somme gonger var det nær samanheng mellom vitskapleg kunnskap og praktiske oppfinningar. Det var for eksempel ein nær samanheng mellom teoretiske kunnskapar i fysikk, vitskaplege eksperiment og James Watt si oppfinning av dampmaskinen. Andre gonger var samanhengen mellom vitskap og nye oppfinningar mindre tydeleg. Mange av dei viktigaste oppfinningane i den første fasen av den industrielle revolusjonen blei gjorde av praktiske handverkarar som hadde lita eller inga formell utdanning. Først etter 1830 blei sameininga mellom vitskap og industri verkeleg viktig. 22 DEL 1 industri og demokrati

10 Handverkarane i Storbritannia Handverkarlauga hadde sidan mellomalderen sett det som ei hovudoppgåve å verne om interessene til medlemmene. Det gjorde dei ved å hindre innføring av ny teknologi og ved å passe på at lønningane var så høge som råd var. Maskinar og konkurranse, der målet var å få prisane ned, såg dei på som ein uting. Handverkarane i Storbritannia var spesielle, samanlikna med handverkarar i dei fleste andre europeiske land. Laugssystemet var nærmast borte i Storbritannia, og britiske handverkarar var derfor meir innstilte på å utbetre dei praktiske produksjonsmetodane enn handverkarar i mange andre land. Industrien flyttar i dag til Kina Den industrielle revolusjonen i Storbritannia var utan tvil noko av det viktigaste som har skjedd i verdshistoria. Før år 1800 var det små skilnader i levestandard mellom sivilisasjonane på det eurasiatiske kontinentet. Men dei nye maskinane førte til at først Storbritannia og seinare landa i Vest-Europa og Nord- Amerika fekk ein mykje høgare levestandard enn resten av verda. Kanskje er den vestlege dominansen likevel ein parentes i verdshistoria? Mange av dei gamle fabrikkbyane i England slit no med arbeidsløyse og fattigdom, mens den mest dynamiske industrialiseringa i dag går føre seg i kystregionen av Kina. Har du lært dette? 1 Før den industrielle revolusjonen blei nesten alt arbeid utført av musklane til menneske og dyr. 2 Da forleggjarsystemet på landsbygda ikkje klarte å dekkje etterspurnaden etter tekstilar, gjekk ein over til å samle produksjonen i fabrikkar. 3 Produktiviteten auka dramatisk som følgje av at maskinar gjorde arbeidet. Det er den viktigaste årsaka til velstandsauken i verda dei siste 250 åra. 4 Dampmaskinen var den viktigaste oppfinninga under den industrielle revolusjonen. 5 Dei viktigaste grunnane til at den industrielle revolusjonen kom i Storbritannia, var at landet hadde jern og kol, at matproduksjonen auka på og 1700-talet, at mange hadde ein kapitalistisk tankegang, og at det britiske samfunnet var tolerant og ope for innvandrarar og nye tankar. Til diskusjon På kva måtar kan auka innvandring fremje eller hindre økonomisk utvikling? den industrielle revolusjonen Kapittel 1 23