NYNORSK TANKAR OG FAKTA OM PERSONVERN OG NETTVETT FOR DEG MELLOM 9 OG 13 ÅR

Transkript

1 NYNORSK TANKAR OG FAKTA OM PERSONVERN OG NETTVETT FOR DEG MELLOM 9 OG 13 ÅR

2 DITT VAL Dette heftet handlar om deg. Det handlar om internett. Det handlar om alt det morosame og fine du kan bruke nett og sosiale medium til og litt om kva som kan gå gale. Dette heftet handlar om å ha respekt for andre. Det handlar om å ha respekt for seg sjølv. Det handlar om korleis du kan ta vare på deg sjølv og vere trygg når du bruker pc, nettbrett eller mobil. Noko i dette heftet veit du sikkert frå før. Noko vil vere helt nytt. Vi håpar arbeidet med heftet vil gje gode diskusjonar om korleis du kan bruke digitale medium på ein god måte. Då blir det enklare å gjere val som er rette for deg. DET ER DU SOM BESTEMMER

3 INNHALD Kapittel 1 PERSONVERN 4 Visste du at... 6 Oppgåver 8 Kapittel 2 SOSIAL PÅ NETT 10 Visste du at Oppgåver 14 Kapittel 3 UØNSKTE HENDINGAR PÅ NETT 16 Visste du at Oppgåver 20 Kapittel 4 KJELDEKRITIKK 22 Visste du at Oppgåver 26 REGELVERK 28 3

4 Kapittel 1 PERSONVERN VI HAR ALLE NOKO SOM VI IKKJE ØNSKJER Å DELE MED ANDRE. IKKJE FORDI DET ER ULOVLEG ELLER NOKO VI MÅ SKJULE, MEN RETT OG SLETT FORDI DET ER PRIVAT. PERSONVERN VIL SEIE AT DU HAR RETT TIL PRIVATLIV. FORELDRA DINE HAR IKKJE RETT TIL Å VITE ALT OM DEG. NÅR DU BLIR FØDD ER DET FORELDRA SOM BESTEMMER OVER OPPLYSNINGANE OM DEG OG KORLEIS EIN KAN BRUKE DEI, MEN ETTERKVART SOM DU BLIR ELDRE SKAL EIN HØYRE PÅ DINE EIGNE MEININGAR OM PERSONVERN. Personvern vil altså seie at du skal kunne bestemme over opplysningar om deg sjølv. Du skal kunne bestemme kva for opplysningar om deg du vil dele, og med kven, i større og større grad ettersom du blir eldre. FN sin barnekonvensjon er ein avtale mellom nesten alle land i verda om barn sine rettigheter. Avtalen seier at alle barn har rett til privatliv. Di eldre du er, di meir skal meiningane dine telje. ARKIV PÅ NETT Om du har lyst til å leggje ut bilete av venene dine eller skrive noko om dei på internett, må du spørje dei først. Om du har eit bilete av ein ven på mobilen og har lyst til å sende det til andre, må du også spørje først. For sjølv om du tykkjer biletet er morosamt og heilt uskuldig, er det ikkje sikkert at venen din er samd. Og venene dine har også rett på eit personvern. Om du er med i eit idrottslag eller ei teatergruppe kan det hende at dei har lagt ut bilete av deg ut på nett. Kanskje du til og med er så god at du har blitt intervjua av avisa, og artikkelen ligg ute på nettet. Mange skolar legg også ut bilete på nett. Og kanskje har du ein blogg eller liknande? Det er viktig å vere klar over at det som ligg ute om deg på internett kan bli lasta ned av andre og bli lagra ulike stader. Om nokon søkjer på namnet ditt i Google eller liknande, kan dei ut frå alle treffa danne seg eit bilete av korleis du er som person. På ein måte kan ein seie at alle menneske etter kvart får sitt eige opne arkiv på internett. GREITT Å SJEKKE? Nokre barn opplever at vaksne sjekkar logg eller historikk på pc-en som barna brukar, for å sjå kva for sider dei har vore inne på. Nokon bed også om å få sjå på mobilen for å lese meldingar som barna har sendt og motteke. Mange foreldre seier at dei gjer det for å verne barna mot å oppleve ting som kan vere ubehageleg. Andre tykkjer ikkje at det er riktig å sjekke korkje pc-en eller mobilen til barna sine. Kva meiner du? Dei fleste skolar har reglar for bruk av internett, pc og mobil. Mange familiar har også slike reglar, til dømes om kva for nettsider som er fine å bruke eller kva for spel dei får lov til å spele. I somme situasjonar kan slike reglar gje tryggleik. Det er difor viktig at alle i familien snakkar saman og blir samde om kva for reglar som gjeld, og kva slags nettstader og appar barna kan bruke. Ved å ha gode reglar som alle er samde om, vil alle kunne kjenne seg tryggare samstundes som ein tek vare på personvernet. 4

5 Personvern er rett til privatliv. Sei ifrå om du meiner dette ikkje blir respektert. 5

6 Kapittel 1, Personvern VISSTE DU AT HER FINN DU NOKRE DEFINISJONAR OG LITT UTFYLLANDE INFORMASJON OM PERSONVERN SOM DET KAN VERE GREITT Å KJENNE TIL. PÅ NETTSIDA ER DET FLEIRE FAKTABOKSAR. DER FINN DU DESSUTAN EI OVERSIKT OVER REGELVERK, ORDLISTE OG HISTORIER FRÅ RØYNDA SOM HANDLAR OM PERSONVERN. PERSONOPPLYSNING Ei personopplysning er ei opplysning som kan knytast opp til ein einskild person. Det vil seie at til dømes namnet, alderen, adressa og telefonnummeret ditt er personopplysningar. Eit bilete der du kan kjennast att, er også ei personopplysning. EIT SKIKKELEG JA Når nokon skal dele bilete eller andre opplysningar om deg, til dømes på Facebook, må dei spørje om lov først. Om du er under 15 er det foreldra dine som skal gje løyve til det. Snakk difor med dei om kvar de tykkjer grensene skal gå for kva som er greitt og ikkje greitt for andre å leggje på nett om deg. Om du eller foreldra dine angrar etterpå, er det berre å seie ifrå. Då skal dei som har lagt ut biletet eller andre opplysningar fjerne det med ein gong. DU HAR RETT TIL Å BLI HØYRD FN har ei lov om barn sine rettar (FN sin barnekonvensjon) som mellom anna seier: Barn har rett til å seie meninga si i alt som vedkjem dei. Meiningane barnet har skal telje. Barn skal ikkje bli utsette for ulovleg innblanding i sitt eige privatliv. Dei skal vernast mot ulovleg inngrep i ære og omdøme. I Noreg har vi også ei barnelov som seier at barnet har rett til å bestemme meir di eldre det blir. Dette vil seie at ein skal ta barn på alvor, og at dei føresette høyrer på meininga til barnet, til dømes når dei ønskjer å dele informasjon og bilete av barnet med andre. Meininga di tel altså, sjølv om du ikkje er vaksen. Men, Barnekonvensjonen til FN seier også at dei føresette har hovudansvar for omsorga og utviklinga til barnet etter kva som er best for barnet. Dei føresette skal altså verne deg om dei meiner at noko er skadeleg for deg. Om dei har mistanke om at du gjer noko på nettet som er skadeleg eller farleg for deg eller andre, kan dei difor setje grenser for kva du får gjere når du er på nett. 6

7 PASS PÅ INFORMASJONEN DIN Mobiltelefonar, nettbrett og datamaskiner inneheld mykje privat informasjon om både deg og venene dine. Om uvedkomande får tak i opplysningar om deg, kan dei bruke dei på måtar som kan vere uheldig for deg. Det er difor veldig viktig at du passar på opplysningane så godt som du kan. Tips til sikring av mobilen din: Ha lås på skjermen (passord, mønster, PINkode eller liknande) Ha simkort-kode som er påkravd kvar gong du startar telefonen på nytt. Spør ein vaksen før du innstallerer nye applikasjonar. Dei kan hjelpe deg å sjekke appen. Skru alltid på skjermlås før du legg frå deg mobilen. Ikkje bruk det same passordet overalt. BE OM HJELP Om nokon har delt noko på nettet som du ikkje har sagt ja til eller som du mislikar, kan du seie i frå til han som har gjort det. Om personen ikkje vil fjerne det, eller du tykkjer det er ubehageleg å ta kontakt sjølv, bør du snakke med ein vaksen (føresett, lærar, helsesøster eller andre) om det. Du har rett til å få slikt fjerna. Du bør til og med seie ifrå om det er dine eigne føresette eller skolen din som publiserer bilete av deg på nett om du ikkje tykkjer det er greitt. Barn skal bli tatt på alvor. Foreldra dine må høyre på meininga di, til dømes når dei ønskjer å leggje ut bilete av deg på nettet. Meininga di tel sjølv om du ikkje er vaksen. 7

8 Kapittel 1, Personvern OPPGÅVER HER ER EIT UTVAL OPPGÅVER. NOKRE AV DEI PASSAR DET GODT Å DISKUTERE SAMAN, MEDAN ANDRE PASSAR DET BEST Å TENKJE GJENNOM SJØLV. NOKO AV DETTE KAN NEMLEG KJENNAST VELDIG PRIVAT. DET ER IKKJE NOKO KLART SVAR PÅ ALLE DESSE SPØRSMÅLA, MEN DET ER LIKEVEL VIKTIG AT DU TENKJER GJENNOM DETTE OG DANNAR DEG EI MEINING OM KVEN DU ØNSKJER Å VERE PÅ NETT. PÅ NETTSIDA FINN DU FLEIRE OPPGÅVER. DISKUTER Både barn og vaksne, privatpersonar og kjendisar har rett til personvern. Kvifor tykkjer de personvern er viktig? Er det nokon stader eller situasjonar der vi har større behov for eller rett til å vere i fred? Kva slags? Har de ulike grenser for kva de ser på som privat? Søk på namnet til fire kjendisar på nett. Finn de bilete eller informasjon der som de tykkjer dei ikkje burde lagt ut? Fekk de mange treff på kvar av dei? Trur de at kjendisane sjølve har lagt ut eller godkjend all informasjonen og bileta? DISKUTER Gå saman i grupper og diskuter kva de tykkjer det er greitt og ikkje greitt å ta bilete og film av (både ulike ting og personar, men også situasjonar). Er de samde om kvar grensene bør gå? Lag reglar for kva de kan ta bilete og film av, og i kva slags samanhengar ein skal spørje før ein tek bilete. Lag også reglar for kva det er greitt å bruke desse bileta og filmane til. Be elevrådet ta ansvar for å lage felles reglar for heile skolen. DISKUTER Alle menneske har rett til personvern. Somme foreldre legg ut bilete av barna sine på Facebook, bloggar eller på andre nettstader. Er det OK? Kvifor/kvifor ikkje? Bør barna bli spurde først? Er det greitt å leggje ut bilete av ein som er så ung at han eller ho ikkje sjølv kan bestemme? Kva kan i tilfelle vere problematisk eller dumt? 8

9 TENK SJØLV Personvern er ein rett det er viktig å ta vare på. Fortel du alt du meiner og tykkjer til alle du kjenner, eller er det nokon du fortel meir til enn andre? Kva fortel du til kven og kvifor fortel du kanskje meir til nokon enn til andre? Trur du at du og dei andre i klassen har ulike grenser for kva de delar med andre? Kva er i så fall skilnadene og kvifor trur du det er slik? I kva slags samanhengar tykkjer du det er ekstra viktig med personvern? Kva for opplysningar tykkjer du det er viktigast å halde heilt for deg sjølv? TENK SJØLV Det har blitt svært enkelt å dele bilete, både på nett og ved hjelp av mobiltelefon. Har du opplevd at nokon lagt ut bilete av deg på Internett eller synt det til nokon andre? Tykte du i så fall det var greitt? Kvifor/kvifor ikkje? Vart du spurd først? Kan du tenkje deg tilfelle som gjer at nokon ikkje ønskjer eller ikkje bør få lagt ut bilete eller andre opplysningar om seg sjølv på nett? Sjå filmar og les meir om personvern på 9

10 Kapittel 2 SOSIAL PÅ NETT DET ER LETT Å VERE SOSIAL PÅ NETT. DU KAN CHATTE, SPELE SPEL OG LESE. DU KAN DELE BILETE OG FILMAR MED ANDRE, OG KOMMENTERE OG LIKE INNHALDET TIL VENENE DINE. NÅR DU HAR EIN PROFIL PÅ EIN NETTSTAD ER DET DU SOM ER ANSVARLEG FOR DET DU LEGG UT DER. ANSVAR BÅDE FOR KVA DU KAN OG IKKJE KAN LEGGJE UT AV INFORMASJON OM ANDRE, MEN OGSÅ ANSVAR FOR KVA DU BØR OG IKKJE BØR PUBLISERE. Om du har lyst til å leggje ut bilete av venene dine, må du spørje om lov først. Om du har eit bilete av ein annan på mobilen og har lyst til å vidaresende det til andre, må du også spørje først. For sjølv om du tykkjer at biletet er morosamt, er det ikkje sikkert kameraten din er samd. Det som du føler er greitt, treng ikkje vere greitt for andre. Det gjeld også informasjon om andre. Du kan ikkje skrive kva du vil om andre, sjølv om du til dømes har ein blogg. DU BØR IKKJE DELE ALT Når du lagar ein brukar på eit nettsamfunn er det lurt å sjekke om dei har ei aldersgrense og kva innstillingar du kan gjere på profilen din. Vil du at foreldra dine, naboen og venene dine skal sjå alt du legg ut? Om du vil ha ein open eller lukka profil, og kven som skal få tilgang til innhaldet ditt, avgjer du sjølv. Dette kan det også vere lurt å spørje ein vaksen om å få hjelp til, så du kan kjenne deg trygg på å ha gjort det riktig. På sosiale nettstader loggar du deg inn med eit brukarnamn og passord. Nokre nettsamfunn opplever at mange av brukarane delar passordet med vener. Då kan det først oppstå ubehagelege situasjonar til dømes at nokon andre loggar seg på din profil og skriv eller gjer ting du ikkje ville gjort sjølv. Hugs at når nokon veit passordet ditt, kan dei sjå alt du har på profilen din. KVEN SNAKKAR DU MED - EIGENTLEG? Har du eit kallenamn eller eit pseudonym på nett? Då kjenner sikkert venene dine kallenamnet ditt, men andre veit ikkje kven som skjular seg bak det korkje namnet ditt, kor gamal du er eller om du er jente eller gut. På nokre nettstader, som til dømes Facebook, er det vanleg å bruke fullt namn og kanskje også dele annan personleg informasjon. Andre stader er det vanleg å vere anonym, eller bruke eit kallenamn. Du kan treffe mange spanande menneske på nett. Dei aller fleste du treff er hyggelege og greie. Men nokre menneske er ikkje alltid ærlege om kven dei er eller kva dei vil. Heldigvis er det få som opplever skremmande ting, men det er viktig å vere klar over at ikkje alle er dei dei gjev seg ut for å vere. 10

11 Når du er anonym er det dessutan kanskje lettare å skrive ting du ikkje ville sagt ansikt til ansikt enn om du hadde kommentert med ditt ekte namn? YTRINGSFRIDOM Ytringsfridom er ein viktig menneskerett. Den gir deg rett til å fortelje om dine eigne meiningar, kommentere ting andre skriv og å produsere eige innhald med bilete, tekst eller film. Mange har hobbyar eller tema dei er engasjerte i, og på nett finst det ulike stader der du kan møte andre med same interesser. Diskusjonane går og du svarar dei andre med ein gong. Du har ansvar for det du deler på nett - bruk det! Men, du ser ikkje dei andre sine reaksjonar, og med korte innlegg kan det vere vanskeleg å få fram akkurat det du meiner. Ofte kan viktige samfunnsaktuelle tema slik som innvandring, klima, likestilling og religion føre til krangling og misforståingar. Difor kan det vere lurt å tenkje over korleis det du skriv blir oppfatta av andre - er du sint eller berre engasjert? 11

12 Kapittel 2, Sosial på nett VISSTE DU AT HER FINN DU NOKRE DEFINISJONAR OG LITT UTFYLLANDE INFORMASJON OM DET Å VERE SOSIAL PÅ NETT SOM DET KAN VERE GREITT Å KJENNE TIL. PÅ NETTSIDA ER DET FLEIRE FAKTABOKSAR. DER FINN DU DESSUTAN EI OVERSIKT OVER REGELVERK, ORDLISTE OG HISTORIER FRÅ RØYNDA SOM HANDLAR OM DETTE. REGLAR FOR BRUK AV BILETE Vi skil mellom to typar bilete: Dei som har personar som hovudtema, og dei som har aktivitetar som tema. Om det er personar som er hovudtema på biletet, skal du alltid spørje dei på biletet om lov før du deler, vidaresender eller publiserer det. Dette gjeld også gruppebilete, slike som klassebilete. Om dei som er på biletet er under 15 år, må du også spørje foreldra om lov. Om det er sjølve situasjonen eller aktiviteten som er hovudtema, og personane på biletet er mindre viktige, kan bileta delast utan samtykke, om dei ikkje er krenkjande eller kan vere skadelege for dei som er på bileta. Døme på dette kan vere bilete av 17.mai-tog eller konsertar. Spør alltid dersom du er i tvil. Hugs difor: Kvar gong du skal dele bilete av ein eller fleire bestemte personar, må du først spørje om lov, og få eit skikkeleg JA, for å vere trygg på å ikkje gjere noko gale. Eit ja som er gjeve éin gong gjeld likevel ikkje evig. Om han som har sagt ja seinare angrar seg, har du plikt til å hjelpe til med å fjerne biletet. KVEN SKAL FÅ SJÅ KVA? Om du er medlem i eit nettsamfunn er det viktig at du går grundig gjennom personverninnstillingane der slik at du får kontroll over kva slags opplysningar andre kan sjå. Snakk med ein vaksen før du blir medlem slik at du kan få hjelp til å setje innstillingane på ein god måte. Her er nokre tips til kva de bør sjå på: Kven kan sjå informasjonen din? Har du open eller lukka profil? Har du laga venelister eller grupper slik at du har betre kontroll med kven som ser kva? Veit du kva venene dine kan dele om deg? Kan dei til dømes merke/tagge deg i bilete? Har søkjemotorar slik som Google tilgang til profilen din? Har ulike appar tilgang til informasjon om deg eller kontaktane dine? Kvar gong du skal dele bilete av ein eller fleire personar, må du spørje om lov. 12

13 PASSORDVETT 1. Eit passord skal vere lett å hugse for deg og vanskeleg å gjette for andre. 2. Bruk ulike passord på ulike tenester. 3. Passordet bør vere så langt som mogleg. 4. Bytt passord med jamne mellomrom eller om du trur at nokon har fått tak i det. 5. Ikkje del passord med andre. 6. Det er betre å gøyme ein lapp med oversikt over alle passorda dine ein lur stad, enn å ha same passord overalt. TIPS TIL BETRE NETTVETT Nettvett kan vi oppsummere i tre korte og konkrete råd. Om du følgjer desse kjem du langt: YTRINGSFRIDOM I Noreg har vi ytringsfridom. Det er ein menneskerett, og betyr at vi har rett til å seie våre meiningar om ulike tema, uansett kva for kanal vi nyttar. Dersom vi er ueinige med politikarane og deira avgjerder, har vi difor lov til å seie det og diskutere det med andre. Det vi seier bør likevel vere sakleg. Det betyr at ein skal halde seg til saka, og diskutere på ein real måte. Ytringsfridom betyr ikkje at vi har rett til å kome med utsegner som er krenkande, diskriminerande eller sjikanerande om andre. Tenk deg godt om før du publiserer noko om deg sjølv. 1. Tenk over kva du publiserer om deg sjølv. Tenk ekstra godt over kva du publiserer om andre, og spør alltid først. 2. Ver medvite på at det du gjer på nett, er tilgjengeleg for alle andre. Sjekk personverninnstillingane, og vel kor synleg du vil vere. 3. Vit kva som finst om deg på nett. Gjer eit nettsøk og få best mogleg kontroll over dei opplysningane om deg som er tilgjengelege for andre. 13

14 Kapittel 2, Sosial på nett OPPGÅVER HER ER EIT UTVAL OPPGÅVER. NOKRE AV DEI PASSAR DET GODT Å DISKUTERE SAMAN, MEDAN ANDRE PASSAR DET BEST Å TENKJE GJENNOM SJØLV. NOKO AV DETTE KAN NEMLEG KJENNAST VELDIG PRIVAT. DET ER IKKJE NOKO KLART SVAR PÅ ALLE DESSE SPØRSMÅLA, MEN DET ER LIKEVEL VIKTIG AT DU TENKJER GJENNOM DETTE OG DANNAR DEG EI MEINING OM KVEN DU ØNSKJER Å VERE PÅ NETT. PÅ NETTSIDA FINN DU FLEIRE OPPGÅVER. DISKUTER I mange samanhengar på nett kan ein bruke kallenamn i staden for det eigentlege namnet sitt. Kor mange i klassen har nettprofilar der dei brukar eige namn, og kor mange har profilar med eit kallenamn? Trur de ein oppfører seg annleis når ein har eit kallenamn enn når ein skriv meiningane sine under fullt namn? Kvifor/kvifor ikkje? I kva slags situasjonar kan det vere best med kallenamn og når er det best med fullt namn? DISKUTER Om nokon tek bilete av elevane på skolen, fritidsordninga eller andre fritidsaktivitetar, skal dei ha løyve av foreldra først. Dei skal også fortelje kva bileta blir brukte til slik at foreldra veit kva dei seier ja til. Blir det teke bilete av elevane på dykkar skole? Korleis blir bileta brukte i så fall (på nettsida til skolen, i katalog, på Facebook, Instagram, Twitter eller anna)? Sjekk om skolen har fått skriftleg løyve frå foreldra til dette. Brukar dei vaksne å spørje dei det er teke bilete av om dei tykkjer dette er greitt? Finn ut korleis reglane for dette er, og informer skoleleiinga eller elevrådet om de meiner skolen ikkje følgjer reglane. Diskuter gjerne korleis de tykkjer reglane burde vere rundt dette. TENK SJØLV Du har ansvar for det som du sender vidare med mobilen din eller publiserer på nett. Har du angra på noko du har vidaresendt eller lagt ut på nettet om deg sjølv eller andre? Kvifor angra du i så fall? Har du nokon gang opplevd at andre har vidaresendt eller publisert noko om deg som du ikkje likte? Kva gjorde du då? TENK SJØLV På nett kan du skrive ting med fullt namn eller du kan ha eit kallenamn. Det kan også dei andre som du møter på nett. Har du nokon gong snakka med nokon du ikkje kjenner på nett? Tykkjer du det er greitt å sende bilete og annan personleg informasjon til ukjende som du møter på nettet? Kva kan problema vere? TENK SJØLV Ytringsfridom er ein viktig rett. Kva betyr det? Kvifor er det viktig? Korleis trur du det ville ha vore å leve i eit land utan ytringsfridom? 14

15 Sjå filmar og les meir om det å vere sosial på nett på 15

16 Kapittel 3 UØNSKTE HENDINGAR PÅ NETT INTERNETT OG MOBILTELEFONAR GJER DET LETT Å HA KONTAKT MED VENER, DELE BILETE OG FILMAR OG KANSKJE LØYNDOMAR. MEN NOKRE GONGAR KAN DET DU DELTE FOR MORO SKULD, OPPLEVAST SOM UBEHAGELEG OG VONDT FOR ANDRE. SOMME OPPLEVER AT BESTEVENEN VIDARESENDER EIT BILETE SOM INGEN ANDRE SKULLE SJÅ. ANDRE OPPLEVER AT NOKON PÅ SKOLEN SKRIV STYGGE TING OM DEI, ELLER LEGG UT BILETE AV DEI PÅ NETT. Det er ikkje alltid lett å vite kva som vil opplevast som ubehageleg for andre. Vanlegvis når vi snakkar om mobbing, betyr det at ein person har blitt plaga av andre ofte og over lengre tid. Med digital mobbing kan dette vere annleis. Eit bilete du la ut av deg sjølv for moro skuld før du la deg, kan plutseleg ha fått så mange slemme kommentarar når du står opp om morgonen etter. Den meldinga du sende om kameraten din for å vere morosam, ho vart ikkje så morosam likevel, når heile skolen hadde sett henne. Sidan både bilete, filmar, meldingar og innlegg kan spreiast i stor fart, og plutseleg også kan dukke opp i andre og kanskje uønskte samanhengar, er det viktig å ha kunnskap om reglane, og å ta gode og gjennomtenkte val før du gjer noko du kanskje vil angre på seinare. LETT Å MISFORSTÅ Det kan følast enklare å skrive ting enn å seie det direkte til dei det gjeld. Når du skriv eller snakkar til nokon du ikkje kan sjå ansiktet til, er det ikkje alltid så lett å vite korleis andre reagerer på det du skriv eller seier. Difor kan det vere lett å misforstå kvarandre, og gjere ting den andre eigentleg ikkje tykkjer er greitt. Før du skriv noko på nett er det difor lurt å tenkje gjennom om du ville sagt det same ansikt til ansikt. Ein annan ting som er vanskeleg på nett, er at du ikkje alltid veit kven som skriv eller legg ut ting. Om du brukar eit kallenamn eller det ekte namnet ditt er ofte ulikt frå nettstad til nettstad. Dersom du pratar eller chattar med nokon du berre kjenner kallenamnet til, bør du vere ekstra nøye med kva du deler av informa- 16

17 sjon om deg sjølv. RESPEKTER ANDRE Vi må respektere andre sine meiningar og kjensler, anten vi er saman i skolegarden, sender meldingar på telefonen eller chattar på nett. Dei same reglane gjeld overalt. Det er til dømes ikkje lov å skrive noko om andre som ikkje er sant. Det er heller ikkje lov å truge nokon. Du har sjølv ansvar for det du delar og legg ut på nett, både bilete og tekst. Men kan det kallast mobbing om du ikkje gjer noko? Det finst faktisk måtar å plage andre på som fort kan sjåast på som skjult mobbing. Det du ikkje seier eller ikkje «likar», kan også opplevast som ubehageleg. Om nokon til dømes legg ut eit bilete av seg sjølv og ingen seier at dei likar det, kan det opplevast som sårande. Det same gjeld om du ikkje blir invitert til ulike arrangement eller at det andre får, ikkje blir delt med deg. ALLE HAR EIT ANSVAR Utestenging i sosiale medium kan følast like ille som direkte mobbing. Men det er ikkje berre dei som gjer noko aktivt som blir definerte som mobbarar. Ved å sjå at dette skjer utan å seie ifrå eller hjelpe offeret, er du ein passiv deltakar. Då har du også eit ansvar. Mobbing på nett og mobil kan vere vanskeleg for vaksne å oppdage. Om du ser at nokon blir mobba eller medvite blir haldne utanfor, bør du snakke om det med ein vaksen. Det er viktig å ta ansvar og ikkje stillteiande sjå på at andre blir behandla dårleg. Hugs også at du aldri skal la deg presse til å gjere noko du eigentleg synest kjennest ubehageleg eller feil. Dersom du opplever noko slikt bør du snakke med ein vaksen du stoler på slik at du kan få hjelp til å rydde opp. Du skal aldri tenkje at du må rydde opp i problema på eigenhand, eller at det var din feil at problema starta. Då kan alt fort bli verre. Be om hjelp med ein gong. Du har ansvar for den du er og det du gjer også på nett. 17

18 Kapittel 3, Uønskte hendingar på nett VISSTE DU AT HER FINN DU NOKRE DEFINISJONAR OG LITT UTFYLLANDE INFORMASJON OM UØNSKTE HENDINGAR PÅ NETT SOM DET KAN VERE GREITT Å KJENNE TIL. PÅ NETTSIDA ER DET FLEIRE FAKTABOKSAR. DER FINN DU DESSUTAN EI OVERSIKT OVER REGELVERK, ORDLISTE OG HISTORIER FRÅ RØYNDA SOM HANDLAR OM DETTE. SNAKK MED NOKON Om du har opplevd noko ubehageleg anten det er på mobil, på nett eller i skolegarden er det viktig at du tek kontakt med nokon som kan hjelpe deg. Det kan vere foreldre, lærarar, rektor, helsesøster eller ein annan vaksen du har tillit til. Sjølv om du tykkjer det er ubehageleg, er det betre å snakke med nokon enn å vente til ting kanskje blir endå verre! Om du ikkje har nokon vaksen du har lyst til å snakke med om dette, kan du til dømes kontakte Raude Kross sin hjelpeteneste, Kors på halsen. Du kan ringje, sende dei ei melding eller chatte. Alle tenestene er gratis, og du er heilt anonym. Les meir på Alle barn og unge kan dessutan ta kontakt med Barneombodet. Dei kan svare på spørsmål om rettane til barn og unge, og dei kan gje råd og tips om alt frå skole, familie, barnevern og helse, til rettane til asylbarn og andre tema. På nettsidene sine, har dei ei svært god oversikt over kven som kan hjelpe både når noko alvorleg har skjedd eller du berre treng nokon å snakke med. DIGITAL MOBBING Når mobbing blir gjort med hjelp av digitale verktøy slik som via nett eller mobil, kallar vi det digital mobbing. Slik mobbing kan skje ved bruk av film, bilete eller tekst. Det kan også handle om ikkje å få vere med i grupper på nett eller at ingen likar bileta ein legg ut. Digital mobbing er altså ikkje ansikt til ansikt, men kan skje både ved at nokon ertar, trugar, baksnakkar eller stengjer nokon ute på nett eller mobil. Det er digital mobbing når ein person brukar digitale verktøy for å gjere ein annan person vondt og den som blir utsett opplever at det er vanskeleg å forsvare seg. Ved digital mobbing kan det vere vanskeleg å forsvare seg anten fordi ein blir mobba anonymt, og med det ikkje veit kven som står bak eller fordi bilete eller tekst blir spreidd til veldig mange og det såleis blir mange mot ein. (Kjelde: Læringsmiljøsenteret) 18

19 Hos Kors på halsen kan du prate med eller skrive til vaksne. Dei høyrer på det du har å seie og hjelper deg dersom du vil. Det er heilt anonymt og heilt gratis. DIGITALE KRENKINGAR Digitale krenkingar er negative handlingar som ikkje gjentek seg på same måte som ved digital mobbing. Det kan vere negative hendingar som ikkje blir spreidde til fleire, eller tekst og film som er meint for å såre, men som blir sletta med ein gong dei er sett. Såleis er det noko som ikkje skjer over tid, og den som blir utsett opplever det berre ein einskild gong. Opplevinga kan likevel vere minst like ubehageleg som ved digital mobbing, og det er viktig å seie ifrå om du ser eller sjølv opplever noko digitalt som ikkje er akseptabelt. (Kjelde: Læringsmiljøsenteret) Du vel kven du vil vere. Ver eit godt forbilete. Syn respekt. KORLEIS STOPPE UØNSKTE HENDINGAR? 1. Ikkje svar på meldingar som er meinte for å såre deg eller gjere deg opprørt. Det vil truleg oppmuntre til meir trakassering. 2. Ta vare på meldinga. Du treng ikkje å lese henne, men ta vare på ho som bevis. Er det eit bilete eller ei nettside ta eit skjermbilete. 3. Fortel om det som har skjedd til nokon du stolar på. Snakk med føresette, vener, ein lærar, ungdomsarbeidar eller ein hjelpetelefon. 4. Blokker sendaren. Du treng ikkje å finne deg i at nokon trakasserer deg blokker uønskte avsendarar! 5. Rapporter problem til dei som kan gjere noko med det. Du kan ta kontrollen ved å ikkje finne deg i støytande innhald. 6. Respekter deg sjølv og respekter andre. (Kjelde: Medietilsynet ) 19

20 Kapittel 3, Uønskte hendingar på nett OPPGÅVER HER ER EIT UTVAL OPPGÅVER. NOKRE AV DEI PASSAR DET GODT Å DISKUTERE SAMAN, MEDAN ANDRE PASSAR DET BEST Å TENKJE GJENNOM SJØLV. NOKO AV DETTE KAN NEMLEG KJENNAST VELDIG PRIVAT. DET ER IKKJE NOKO KLART SVAR PÅ ALLE DESSE SPØRSMÅLA, MEN DET ER LIKEVEL VIKTIG AT DU TENKJER GJENNOM DETTE OG DANNAR DEG EI MEINING OM KVEN DU ØNSKJER Å VERE PÅ NETT. PÅ NETTSIDA FINN DU FLEIRE OPPGÅVER. DISKUTER Nokre opplever å bli mobba av andre elevar på skolen. Det kan vere mobbing på nettet, på mobilen eller ansikt til ansikt. Korleis kan kvar einskild av dykk hjelpe til for å unngå mobbing på skolen? Bør ein tole meir via nett eller mobil enn elles i livet? Og er det nokon grunn til at ein skal kunne oppføre seg annleis i sosiale medium enn elles? Kvifor/kvifor ikkje? Har de sett døme på skjult mobbing? Kva for nokre? Lag framlegg til reglar for korleis de ønskjer at ein skal oppføre seg mot kvarandre, også når ein er på nett eller brukar mobilen. Kom også med framlegg til korleis de kan motverke uønskte hendingar på nett. Be elevrådet om å ta dette opp slik at alle på skolen kan ha ei sams haldning og sams reglar. DISKUTER I Noreg har vi ytringsfridom (les under temaet Sosial på nett). Har du lov til å seie og skrive akkurat kva du vil om andre sidan vi har ytringsfridom? Kva er skilnaden på ytringsfridom og det å skrive negative og diskriminerande ting om andre? Kvar går eigentleg grensene? TENK SJØLV Somme påstår at digitale verktøy har gjort det enklare å øydeleggje for, plage eller mobbe andre. Kva meiner du? Blir du litt tøffare når du skriv på tastaturet enn når du snakkar direkte med andre personar? Kvifor / kvifor ikkje? Er det skilnad på mobbing og anna plaging? Har du eller nokon du kjenner blitt mobba på nett eller på mobilen, eller opplevd andre ubehagelege ting? Kva skjedde? Fortalde du det til ein vaksen? TENK SJØLV Mange opplever ubehagelege episodar gjennom digitale medium. Om du opplever noko ubehageleg på nett kva gjer du? Held du det for deg sjølv, eller snakkar du med nokon om det? Finst det former for mobbing som ikkje er så lette for dei vaksne å oppdage? Kva slags? Korleis ville du opplevd det om du oppdaga bilete på Facebook, frå ein bursdag der heile klassen bortsett frå deg var invitert? Korleis kan du motverke slike episodar? Kva ansvar har du? 20

21 DISKUTER Mange av dei populære bloggarane opplever å få stygge kommentarar på bloggen sin. Det kan sjå ut som om at nokon meiner at om du legg ut ting om deg sjølv på nettet, må du tole å få stygge tilbakemeldingar. Kva tenkjer de om det? Er det greitt å skrive noko negativt om andre om dei ikkje kjenner deg? Eller om dei la ut noko du er usamd i? Kor går grensene? Sjå filmar og les meir om uønskte hendingar på no/nn/9-13-ar/ uonskte-hendingar 21

22 Kapittel 4 KJELDEKRITIKK NÅR DU SER NYHENDE PÅ TV ELLER LES NOKO I AVISA, REKNAR DU SIKKERT MED AT DET SOM BLIR SAGT ELLER SKRIVE ER SANT. OM DU ER PÅ INTERNETT REKNAR DU KANSKJE OGSÅ MED AT DU KAN STOLE PÅ DEN INFORMASJONEN SOM LIGG DER. MEN SÅNN ER DET IKKJE ALLTID. Alle aviser og TV-kanalar har ansvar for at det dei trykkjer og sender er riktig, og det er ofte ein redaktør som er ansvarleg for dette. Om dei medvite fortel noko dei veit er feil, kan dei bli straffa. På Internett er det annleis fordi alle kan dele informasjon og meiningar om alt mellom himmel og jord. På mange bloggar og diskusjonssider vert det spredd påstandar som kan vere heilt feil, men utan at dei som skriv forstår at det er gale sidan dei ikkje har skikkeleg sjekka om påstandane stemmer. Sjølv om dei som skriv er berømde eller nettstaden ser veldig seriøs ut, betyr ikkje det alltid at innhaldet er sant. PÅLITELEGE KJELDER Du har kanskje søkt på internett for å finne hjelp til skolearbeidet. Kanskje fekk du opp hundrevis eller tusenvis av treff på søkjeordet du brukte. Då er det ikkje lett å vite kva for sider du skal inn på for å finne korrekt informasjon. Nokre spørsmål du bør tenkje gjennom er difor: Kven er det som har lagt ut informasjonen? Kva tid vart han lagt ut? Kan det vere gamle opplysningar som ikkje lengre er riktige? Til dømes kan alle som vil leggje inn faktakunnskap på nettstaden Wikipedia. Wikipedia er ein slags nettleksikon der du kan finne informasjon om ulike tema. Men sidan alle kan legge inn informasjon der, veit du ikkje kvifor det er gjort eller om det som står der eigentleg er heilt riktig. Du bør derfor sjekke lenkene som er der for å vere litt meir sikker på at det du les er riktig. Ver kritisk til det du les. KVEN EIG INFORMASJONEN? Internett er supert for å finne og dele bilete, musikk og informasjon. Men det er ikkje alt du kan bruke fritt. Det er ikkje lov å laste ned eller bruke musikk, bilete eller film utan at det er godkjent av han som har laga det. Når du brukar ein tekst eller eit bilde du finn på nettet må du opplyse om kvar teksten er henta frå. LURE KNEP Reklamen er rundt oss på alle kantar og kjem i mange former. Ofte er han klar og tydeleg, som til dømes eit stort banner på ei nettside. Då er det som regel lett å sjå at det er ein reklame. 22

23 Men andre gongar kan reklamen sjå ut som nøytral informasjon. Då må du sjå nøye etter for å skjøne at det eigentleg er reklame. Andre gongar er reklamen laga som ei artig nettside med spel. Då tenkjer du kanskje ikkje over at spelet eigentleg er meint som reklame. Gratis program der du får spele, teikne eller gjere noko anna artig, kan av og til innehalde spionprogram eller virus som skadar pc-en din. Kanskje blir han treig, eller kanskje får andre tilgang til passorda dine. Slike program kan det vere vanskeleg å oppdage og å bli kvitt. Kanskje har også du eller nokre av venene dine vore med på røystingar ved å bruke mobiltelefonen, eller takka ja til å få nye ringetonar på mobilen? Mange seier ja til noko som ser ut til å vere gratis. Når telefonrekninga kjem etter ei stund, viser det seg ofte at det likevel kosta pengar. Det kan kome som ei ubehageleg overrasking for mange. Det er du som bestemmer kva du skal bruke tida di og pengane dine på. Ver kritisk! Det er difor viktig å ikkje berre trykkje på alt som ser spanande ut, eller laste ned innhald som ser gratis ut utan å ha sjekka det grundig, eller å ha snakka med ein vaksen. 23

24 Kapittel 4, Kjeldekritikk VISSTE DU AT HER FINN DU NOKRE DEFINISJONAR OG LITT UTFYLLANDE INFORMASJON OM KJELDEKRITIKK SOM DET KAN VERE GREITT Å KJENNE TIL. PÅ NETTSIDA ER DET FLEIRE FAKTABOKSAR. DER FINN DU DESSUTAN EI OVERSIKT OVER REGELVERK, ORDLISTE OG HISTORIER FRÅ RØYNDA SOM HANDLAR OM DETTE. BRUK FILTERET I HOVUDET SPEL KAN KOSTE DEG SVÆRT DYRT Dei fleste pc-ar har både brannmur og antivirusprogram som skal verne datamaskina. Men, det aller viktigate filteret er den kritiske sansen som sitt i ditt eige hovud! Om du vil unngå problem på pc-en er det lurt å la vere å klikke på popup-vindauge, lenkjer til ting du ikkje veit kva er eller svare på meldingar som seier at ein har vunne ein premie. Då bør «filteret» i hovudet ditt slå inn. Still deg sjølv spørsmål som «Kvifor?» og «Kven står bak?». Dersom noko verker for godt til å vere sant, er det ofte det. Det viktigaste filteret du kan ha når du er på nett, sitt i ditt eige hovud. Mange opplever å sitje igjen med høge rekningar etter å ha spela mobil- eller nettspel. Spela framstår som gratis, men metodane for å «lure» pengar frå spelarane er ofte spekulative. Nokre spel har til dømes med virtuelle pengar (spillpenger), men har ofte høve til å bruke ekte pengar også. Nokre gongar kan det vere vanskeleg å skjøne at det du brukar faktisk er ekte pengar, og du får deg ei svært ubehageleg overrasking når telefonrekninga kjem. Om eit spel er gratis bør du difor vere på vakt! Det går dessutan å endre innstillingane på nettbrett og mobilar slik at det ikkje er så lett å bruke pengar utan å ønskje det inne i ein app. Du bør få hjelp av ein vaksen til å endre innstillingane eller finne retningsliner for dette hjå Forbrukarrådet. 24

25 OPPHAVSRETT Det er fleire nettstader der ein kan dele musikk, film eller bilete. Det er ikkje ulovleg å dele om han som har laga musikken eller filmen har sagt at det er greitt, men mykje av innhaldet på slike nettstader er lagt ut utan at dei som eig det har blitt spurde. Det kostar pengar å lage musikk og film og nokon har det som arbeid, og dei som driv med det vil gjerne ha betaling for arbeidet sitt. Treng du musikk eller lydeffektar til ein film du har laga sjølv, eller til eit skoleprosjekt? Sjølv om du har kjøpt ein CD, har du ikkje lov til å bruke musikken i filmen din og så leggje han ut på til dømes YouTube. Men på internett er det masse musikk som det er lov å bruke. Du kan finne det ved å søkje etter til dømes Creative commons music eller Royalty-free music. Om du treng bilete som du kan dele på nett kan du søkje etter Creative commons pictures. KOR FANN DU DET? Når du hentar informasjon frå nettet eller andre stader og brukar det til dømes i ei skoleoppgåve, skal du alltid fortelje kvar du fann informasjonen. Mange skriv at Google er ei kjelde, men Google er ein søkjemotor som berre hentar informasjon frå andre kjelder. Difor må du trykkje deg eitt hakk vidare for å finne den eigentlege kjelda. Nokre lærarar brukar eit program der dei kan sjekke det du skriv opp mot det som ligg på Internett. Då vil dei kunne oppdage om du har kopiert ein tekst rett frå nettet, eller om du har skrive det med dine eigne ord. APPAR TRENG INFO OM DEG Kvar gong du legg til ein ny app på telefonen, til dømes eit spel, må du svare ja til at appen kan bruke informasjon frå telefonen din. Denne informasjonen treng appen for å kunne fungere. Ein god regel kan vere å snakke med ein vaksen før du svarer ja. Nokon appar ønskjer nemleg tilgang til kontaktlista på telefonen for å kunne finne vener som har det same spillet. Då må du bestemme deg for om du synst dette er greitt eller ikkje. 25

26 Kapittel 4, Kjeldekritikk OPPGÅVER HER ER EIT UTVAL OPPGÅVER. NOKRE AV DEI PASSAR DET GODT Å DISKUTERE SAMAN, MEDAN ANDRE PASSAR DET BEST Å TENKJE GJENNOM SJØLV. NOKO AV DETTE KAN NEMLEG KJENNAST VELDIG PRIVAT. DET ER IKKJE NOKO KLART SVAR PÅ ALLE DESSE SPØRSMÅLA, MEN DET ER LIKEVEL VIKTIG AT DU TENKJER GJENNOM DETTE OG DANNAR DEG EI MEINING OM KVEN DU ØNSKJER Å VERE PÅ NETT. PÅ NETTSIDA FINN DU FLEIRE OPPGÅVER. DISKUTER Det er viktig å vere kritisk til det de finn på nettet. Det er ikkje sikkert alt som står der er sant. Søk på nokre kjente namn på nettet. Finn de informasjon som de trur ikkje er riktig? Korleis kan de vite kva slags informasjon de skal tru på og ikkje? Er det nokre nettstader de kan stole meir på enn andre? Kvifor/kvifor ikkje? Trur de at alt det som står i bøkene på skolebiblioteket stemmer? Trur de læraren dykkar veit fasitsvaret på alt? Korleis skal de vite kva slags informasjon de kan stole på? Lag ei sjekkliste med gode råd som de kan bruke når de leitar etter informasjon på nettet. DISKUTER Både nettstader og bloggarar kan tene mykje pengar på reklame. Gå inn på nokre av dei nettstadene som de i klassen brukar mest på fritida: Finn de reklame på nokre av dei? Plukk ut fem reklamar frå nettstadene og diskuter innhaldet. Kva for verkemiddel har dei brukt? Kva gjer dei for å få dykk interessert i det dei vil selje? Er det tydeleg at dette er reklame? Gjev reklamen god informasjon om produktet? DISKUTER Det kan vere ulikt frå skole til skole, og frå klasse til klasse, kva slags regler de har ved bruk av internett til ei skoleoppgåve. Sjekk om skolen/klassen har reglar for korleis de skal bruke slik informasjon. Korleis skal læraren vite kva de har skrive sjølv og kva de har funne på nett? Sett opp framlegg til reglar eller retningsliner. Sjå filmar og les meir om digitale spor på 26

27 TENK SJØLV Opphavsrett er ein viktig rett. Finn ut kva ordet opphavsrett betyr. Har du nokon gong funne bilete, musikk eller film på internett og lagra dette? Betalte du for det du fann? Delte du musikken eller filmen med nokon etterpå? Kvifor er det viktig med reglar om opphavsrett? TENK SJØLV Mange reklamerer for at du kan betale for det du kjøper ved hjelp av mobilen eller over nett. Trur du det gjer at folk kjøper meir enn om dei hadde betalt direkte med pengar? Har du nokon gong kjøpt noko eller betalt noko ved hjelp av mobilen? Fekk du det du skulle? Har du nokon gong brukt pengar utan å vere klar over det på mobil eller nett? I så fall korleis? 27

28 REGELVERK DET ER MANGE LOVAR OG REGLAR SOM VIL KUNNE GJELDE FOR DEI TEMAA SOM BLIR TATT OPP I DU BESTEMMER. HER HAR VI LAGA EI KORT OVERSIKT OVER NOKRE AV DEI VIKTIGASTE. DERSOM DU VIL LESE HEILE LOVTEKSTANE, KAN DU GÅ INN PÅ PERSONOPPLYSNINGSLOVA Denne lova skal hjelpe til at opplysningar om deg blir brukte på ein måte som viser respekt for deg. Lova er laga for å verne deg mot at personopplysningane dine blir brukte på ein måte som krenkjer personvernet ditt. (Særleg viktige paragrafar: Definisjonar 2, bruk av personopplysningar 11, innsyn 18, andre rettar 27 og 28). OPPLÆRINGSLOVA Retten til eit godt skolemiljø (kapittel 9a): Ifølgje opplæringslova har alle elevar rett til eit godt fysisk og psykososialt miljø som fremjar helse, trivsel og læring. Dette vil seie at skolen har ansvar for at alle elevar har ein trygg skolekvardag, og at dei ikkje blir utsette for korkje fysisk eller psykisk mobbing (sjå kapittel 9a). NOREGS GRUNNLOV Retten til ytringsfridom ( 100): Denne lova sikrar at alle har rett til ytringsfridom og rett til offentleg informasjon. Retten til å ytre seg blir rekna som ein viktig del av eit rettssamfunn og grunnleggjande for eit demokrati. Retten til privatliv ( 102): Denne lova sikrar at alle har rett til respekt for privatlivet og familielivet sitt, for heimen sin og kommunikasjonen sin. ÅNDSVERKLOVA «Retten til eget bilde ( 45): Bilder av en person kan ikke gjengis eller vises offentlig uten samtykke av den avbildede, unntatt når: a) avbildningen har aktuell og allmenn interesse, b) avbildningen av personen er mindre viktig enn hovedinnholdet i bildet, c) bildet gjengir forsamlinger, folketog i friluft eller forhold eller hendelser som har allmenn interesse, (---) Vernet gjelder i den avbildedes levetid og 15 år etter utløpet av hans dødsår.» BARNELOVA Retten til å vere med på avgjerder ( 31): Etter kvart som barnet blir i stand til å lage seg eigne synspunkt om kva ei sak handlar om, skal dei føresette gje informasjon til og høyre på kva barnet meiner, før dei tek ei avgjerd om personlege tilhøve for barnet (til dømes om foreldreansvar, kvar barnet skal bu fast og samvær). Dei skal leggje vekt på det barnet meiner etter kor gamalt og kor mogent barnet er. Det same gjeld for andre barnet bor hjå eller som har med barnet å gjere. Når barnet har fylt 12 år skal det leggjast stor vekt på kva barnet meiner. 28

29 STRAFFELOVA Straffelova har fleire viktige paragrafar. Det er mellom anna forbod mot: «Krenkende ytringer ( 135a): Den som forsettlig eller grovt uaktsomt offentlig setter frem en diskriminerende eller hatefull ytring, straffes med bøter eller fengsel inntil 3 år. Som ytring regnes også bruk av symboler. Medvirkning straffes på samme måte. Med diskriminerende eller hatefull ytring menes det å true eller forhåne noen, eller fremme hat, forfølgelse eller ringeakt overfor noen på grunn av deres: a) Hudfarge eller nasjonale eller etniske opprinnelse b) Religion eller livssyn c) Homofile legning, leveform eller orientering d) Nedsatte funksjonsevne Datainnbrudd ( 145): Den som uberettiget bryter brev eller annet lukket skrift eller på liknende måte skaffer seg adgang til innholdet, eller baner seg adgang til en annens låste gjemmer, straffes med bøter eller med fengsel inntil 6 måneder eller begge deler. Identitetstyveri hacking, facerape ( 190a): Med bot eller fengsel inntil 2 år straffes den som uberettiget setter seg i besittelse av en annens identitetsbevis, eller opptrer med en annens identitet eller en identitet som er lett å forveksle med en annens identitet, med forsett om å: a) oppnå en uberettiget vinning for seg selv eller en annen, eller b) påføre en annen tap eller ulempe. Medvirkning straffes på samme måte. Trusler ( 227): Med bøter eller fengsel inntil 3 år straffes den som i ord eller handling truer med et straffbart foretagende (---) under slike omstendigheter at trusselen er skikket til å fremkalle alvorlig frykt, eller som medvirker til slik trussel. Ærekrenkelse ( 246): Den som rettsstridig ved ord eller handling krenker en annens æresfølelse eller som medvirker dertil, straffes med bøter eller med fengsel inntil 6 måneder. Krenking av privatlivets fred ( 390): Med bøter eller fengsel inntil 3 måneder straffes den som krenker privatlivets fred ved å gi offentlig meddelelse om personlige eller huslige forhold. Skremmende/hensynsløs adferd mobbing ( 390a): Den som ved skremmende eller plagsom opptreden eller annen hensynsløs atferd krenker en annens fred eller som medvirker hertil straffes med bøter eller fengsel inntil 2 år.» FNS BARNEKONVENSJON Artikkel 12 Alle barn har rett til å seie meininga si om alt som vedkjem barnet. Barnet sine synspunkt skal telje. Artikkel 13 Barnet skal ha rett til ytringsfridom. Det vil mellom anna seie fridom til å søkje, ta i mot og seie opplysningar og idear av eitkvart slag. Det kan gjerast munnleg, skriftleg, i kunstnerisk form eller gjennom ein kva som helst slags uttrykksmåte barnet måtte velje. Artikkel 16 Ingen barn skal bli utsette for vilkårleg eller ulovleg innblanding i sitt privatliv, sin familie, sin heim eller sin korrespondanse, eller for ulovlege åtak mot æra si eller omdømmet sitt. Artikkel 18: Dei føresette har eit felles ansvar for oppsedinga av og utviklinga til barnet. Barnets beste skal kome i første rekkje. 29

30 LYKKE TIL Vi håpar du no har fått eit betre grunnlag for å bestemme kva for nokre opplysningar du vil gje frå deg, og kven du gir dei til. Og ikkje minst korleis du nyttar andre sine personopplysningar. Sjølv om det vil vere situasjonar du ikkje alltid har full kontroll over, håper vi likevel at du kjenner rettigheitene dine litt betre, og at du kjenner deg tryggare når du nyttar digitale medium. For i dei fleste situasjonar er det faktisk du som må ta eit val. DET ER DU SOM BESTEMMER 30

31 Personopplysningsregelverket er laga for at opplysningar om deg skal bli nytta på ein måte som syner respekt for deg. Alle som ønskjer å nytte personopplysningar om deg må følgje desse lovene. Datatilsynet har som hovudoppgåve å passe på at desse lovene blir fulgde. Meir informasjon finn du på datatilsynet.no Senter for IKT i utdanninga skal bidra til auka kvalitet i opplæringa med bruka av informasjons- og kommunikasjonsteknologi (IKT) for barn i barnehagane, elevar i grunnopplæringa og studentar i lærar- og barnehagelærarutdanninga. Ønskjer du som lærar råd om pedagogisk og hensiktsmessig bruk av IKT i undervisninga? Meir informasjon finn du på iktsenteret.no Dette heftet er utgjeve av Senter for IKT i utdanninga og Datatilsynet, august 2015 ISBN Du bestemmer 9-13 år (nynorsk) trykt CC-lisens htts://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/ Design og illustrasjonar: Anorak Trykk: Merkur Grafisk AS For meir informasjon, se: Kontakt: dubestemmer@iktsenteret.no 31

32