«Mennesket er målestokken for alle ting» Sofisten Protagoras (ca. 485 ca. 410 f.kr.) Naturfilosofane 500 Kleisten reformer. 500 Roma republikk

Transkript

1

2 kapittel 2: Antikken og samtalen Hovudområdet antikken og samtalen dreier seg om utviklinga av kulturane rundt Middelhavet. Naturfilosofien og den atenske filosofien om menneske og samfunn høyrer med til hovudområdet. Det handlar om dei første historiske beretningane menneska skapte, og kva beretningar har å seie i historieforsking. I hovudområdet står filosofisk samtale og omgrepsutvikling sentralt. «Mennesket er målestokken for alle ting» Sofisten Protagoras (ca. 485 ca. 410 f.kr.) Innleiing Omgrepet antikken kjem frå gresk, antiquus, som tyder gammal. Antikken er nemninga på den historiske perioden mellom 700 f.kr. og 500 e.kr. da gresk og romersk kultur dominerte i områda rundt Middelhavet. Frå 700-talet utvikla grekarane bystatar. Bystatane bestod av ein bykjerne med eit jordbruksområde rundt. Romarane skapte eit imperium som strekte seg rundt heile Middelhavet. Da Vestromarriket gjekk under i 476, reknar ein at antikken er over. Grekarane og romarane vart påverka av dei gamle sivilisasjonane i Mesopotamia og Egypt, men dei skapte også mykje nytt. I fleire av dei greske bystatane voks det fram ulike gradar av demokrati der frie menn deltok i styret av staten. Lengst i demokratisk retning gjekk bystaten Aten. I greske bystatar var det også at filosofien dukka opp. Tidlegare hadde menneska forklart verda ved hjelp av mytar. Filosofane meinte at ein skulle halde seg til fornufta eller det ein kunne observere. Romarane overtok mykje frå den greske kulturen, men dei var nyskapande når det galdt tenking om lov og rett Palasskultur på Kreta 2000 Greske folk vandra inn i Europa 1200 Palasskulturane går under Mørke hundreår 800 Polisstatar 600 Solons reformer Naturfilosofane 500 Kleisten reformer 500 Roma republikk 400 Atens stordomstid Hellenismen 300 Stoisismen 100 Romarriket borgarkrigar Cicero 44 Cæsar myrda 31 Principatet Marcus Aurelius 300 Dominatet 380 Kristendommen statsreligion 395 Romarriket blir delt 476 Vestromarriket går under 3000 f.kr f.kr. 500 f.kr. 300 f.kr. o 400 e.kr e.kr.

3 Polisstaten og framveksten av demokratiet Hovud av ung kvinne utført i marmor. Frå området rundt Aten, om lag 500 f.kr. Finst i dag i Akropolismuseet i Aten. Forhistoria Den første høgkulturen i Europa vart til på Kreta omkring 3000 år f.kr. Greske folk vandra inn i Europa frå Sentral-Asia, truleg på 2000-talet f.kr. Språket deira var indoeuropeisk, som dei fleste språka i Europa i dag. Grekarane slo seg ned i det noverande Hellas og vart påverka av palasskulturane på Kreta. I palasskulturane var all makt i samfunnet knytt til palasset, både den politiske, den religiøse og den økonomiske makta. Ein reknar med at herskarane var ein elite som vart rekna som eit bindeledd mellom gudar og menneske. Forskarar meiner at makta vart religiøst legitimert. Grekarane bygde opp liknande palasskulturar som på Kreta. Det som skil desse frå kulturane på Kreta, er at palassa her i mykje større grad også var militære senter med forsvarsverk. Makta til eliten kan derfor i større grad ha vore basert på militær makt. På midten av 1400-talet vart Kreta erobra av gresktalande folk. Palasskulturane på Kreta gjekk i oppløysing mellom 1500 og 1300 f.kr., og frå 1200 f.kr. forsvinn dei på det greske fastlandet. Ikkje berre palassa og den sentraliserte makta vart borte. Det same gjorde skriftspråket og dei rike handverkstradisjonane. Perioden frå 1100 f.kr. til 750 f.kr. blir kalla dei mørke hundreåra. Da voks det fram ei heilt ny form for sivilisasjon. Polis Frå 800 f.kr. hadde grekarane organisert seg i ein type samfunn, polisstaten. Polis kan vi setje om med bystat, og polisen består av eit bysentrum med eit jordbruksområde rundt. Det greske området hadde meir enn 600 polisstatar, og i dei fleste var det berre nokre tusen innbyggjarar. Byane var oftast lagde rundt ei høgd, akropolis, der det gjerne vart bygd ei borg som folk flykta til under åtak. Seinare vart det bygd tempel der. Akro tyder øvst, og akropolis kan vi setje om med byhøgda. Den sentrale møtestaden i byen var torget, agora. Agora var i tillegg til møtestad også senter for handel og politikk. Organiseringa i bystatar var vanleg både i Midtausten og i Middelhavsområdet, men det som gjorde polis til noko spesielt, var den politiske organiseringa. Somme polisstatar var opphavleg styrte av kongar. Vanlegvis reknar ein ikkje ein bystat for polisstat før kongedømmet er avskaffa. Det karakteristiske ved 68 Historie og filosofi Kapittel 2: Antikken og samtalen

4 Utsikt mot Akropolis i Aten. Eit populært historisk motiv blant kunstnarar. Dette biletet er måla av engelskmannen Edward Lear i polisstatane var nærmast det motsette av eit kongedømme: Mens eit kongedømme har eit system som samlar makta hos éin medlem av ein familie, har polisstaten system som let makta gå på rundgang blant medlemmer av mange familiar. I første omgang var det aristokratiske (aristoi tyder dei beste) familiar som gjekk saman om å fordele makta på denne måten. Seinare utvikla nokre bystatar seg i ei meir demokratisk retning. Ordet demokrati kjem frå gresk og er sett saman av dei to orda demos (folk) og kratein (styre). Rekonstruksjon av agora, torget, og akropolis i Sparta, slik det kan ha sett ut om lag 400 f.kr. Tysk rekonstruksjon frå 1800-talet 69

5 Delar av ryttarstatue i marmor frå om lag 500 f.kr. Står i dag i Akropolismuseet i Aten. Hovudtrekk ved organiseringa av polissamfunnet Alle polisstatar hadde eit politisk system med embete, rådsforsamling og folkeforsamling. Embeta gjekk på omgang ved at ein berre kunne sitje i eit embete i eitt år om gongen. Det vart også valt fleire embetsmenn med same tittel og ansvarsområde kvart år. Målet var å hindre at enkeltpersonar skulle få for stor makt. Det har vore store variasjonar når det gjeld kva krav ein stilte til dei som vart valde til eit embete. Mange statar hadde krav om familiebakgrunn (aristokrati) og rikdom, men i dei demokratiske statane fall slike krav oftast bort. Rådsforsamlingane var avgrensa forsamlingar som hjelpte embetsmennene med styret av staten. I aristokratiske statar var det gjerne rike frå eit smalt utval slekter som kunne sitje i rådet. I meir demokratiske statar var utvalet breiare. Folkeforsamlingane inkluderte eit større utval frie borgarar. Aristokratiske statar hadde av og til krav om rikdom for at ein skulle kunne vere fullverdig medlem, mens demokratiske statar sleppte alle frie borgarar til. Folkeforsamlingane røysta over viktige avgjerder. I somme statar valde dei embetsmenn. Polissystema har to trekk som er viktige her: Det første er at makta vart fordelt mellom mange personar. Da var det vanskeleg for enkeltpersonar eller enkelte familiar å rane til seg eineveldig makt. Det andre var at avgjerder vart tekne på grunnlag av semje i større grupper. Dette står i motsetning til eineveldige statar, der herskaren har krav på lydnad. I polisen diskuterte ein seg fram til semje, og diskusjon og overtyding vart sentralt for politisk makt. Krig Krig er eit grunnlag for fordelinga av makt i samfunnet. På kva måte kan det vere positivt? Tenkjepause: Svar på spørsmålet. Samtale: Høyr på synspunkta til kvarandre. 70 Historie og filosofi Kapittel 2: Antikken og samtalen

6 Soldatar frå Sparta i tett formasjon. Frå filmen 300, som kom i Spartanarane ventar ved Termopylene (nord for Aten) på den mykje større hæren til persarane, 480 f.kr. Polert steinfigur (til høgre) av ein mann. Frå Italia, om lag 600-talet f.kr. Kvifor oppstod polisen? Grunnlaget for makt i heile antikken var jord, krig og handel. Handel med andre samfunn rundt Middelhavet var eit viktig grunnlag for makt til eliten under palasskulturane. No kom slik handel i gang att, noko som tyder på at velstanden hadde auka. Eit nytt aristokrati voks fram. Spørsmålet er så kvifor aristokratiske familiar slo seg saman i bystatar. Ein grunn kan vere at dei hadde behov for å forsvare seg mot andre aristokratiske familiar eller mot framande. Det var ei uroleg tid med folk på vandring. Behovet for forsvar kan likevel ikkje forklare kvifor dei aristokratiske familiane såg seg nøydde til å dele makta med kvarandre og med vanlege borgarar. Bruken av jern kan vere ein faktor. Frå rundt 1000 f.kr. vart jern teke i bruk for å lage våpen og reiskapar. Våpen av jern var mykje betre enn våpen som var laga av bronse. Bronse var vanskeleg tilgjengeleg, og berre dei som kontrollerte fjernhandelen, hadde tilgang på det. Jern fanst mange stader rundt Middelhavet og var derfor lett å få tak i også for dei som var mindre velståande. Dette svekte makta til dei aristokratiske familiane. I polisstatane var borgarskap knytt til det å kunne stille som soldat med eigne våpen og rustning. Når mindre velståande borgarar kunne gjere dette, kunne dei også krevje politisk makt. Det har vorte sagt at jern er det demokratiske metallet. 71

7 Utvandringa Ei anna forklaring på kvifor demokratiet voks fram, er utvandringa. Mangel på jord førte til at grekarar på 700-talet flytte ut til kystområda rundt Svartehavet, det sørlege Italia, Sicilia, Sør-Frankrike, Spania og Nord-Afrika. Her grunnla dei polisstatar. Dei måtte samarbeide om å byggje opp byane og forsvare seg mot dei som budde i områda frå før. For å styrkje samhaldet vart makta fordelt mellom aristokratane ved at dei fekk embete. Vanlege borgarar fekk sin del av makta ved at dei kunne vere med i folkeforsamlinga. Sidan systemet viste seg å fungere, spreidde det seg innanfor heile det greske området. Korleis demokratiet veks fram i Aten Aristokratisk styre og tyranni Biletet føresteller statsmannen og poeten Solon i samtale med studentar. Klesdraktene ber preg av at biletet er å finne i eit tyrkisk manuskript frå 1300-talet. Felles for dei fleste bystatane var at dei gjekk igjennom ei utvikling i meir demokratisk retning. Utgangspunktet var oftast eit aristokratisk styre. Konfliktar mellom dei aristokratiske familiane eller at dei lågarestilte borgarane var misnøgde med det aristokratiske styret, kunne føre til at folk samla seg om ein tyrann. Tyrann var opphavleg nemninga på einmannsstyre. Tyrannane stod ofte fram som forsvararar av folket mot aristokratane og kunne ha stor støtte. Men etter kvart vart omgrepet «tyrann» negativt ladd ein maktmisbrukar. Misnøye med det eineveldige styret til tyrannen kunne føre staten i ei meir demokratisk retning. Sparta vart minst demokratisk, mens Aten vart mest demokratisk. Det er viktig å vere klar over at utviklinga i Aten står i ei særstilling, og at vi ikkje kan bruke Aten som mal for alle dei greske bystatane. Politiske reformer Rundt 600 f.kr. hadde Aten eit aristokratisk styre. Ni embetsmenn, arkontar, var leiarar for krig, religion og styret av staten. Lov- og rettssaker vart tekne hand om av eit eldsteråd, Areopagosrådet, som bestod av tidlegare arkontar. Desse sat på livstid. På same tid vart det spenningar innanfor aristokratiet. Auka handel hadde ført til nyrike familiar. Men desse familiane hadde ikkje politisk makt. Dette førte til eit behov for nye lover som kunne styrkje posisjonen til desse familiane. Oppgåva med å lage nye lover vart gitt til arkonten (politikaren) og poeten Solon ( f. Kr.). 72 Historie og filosofi Kapittel 2: Antikken og samtalen

8 Også Solons reformer bygde på at eigedom var grunnlaget for makt. Borgarane i Aten vart delte inn i fire klassar etter kor mykje jord dei åtte. Berre dei rikaste fekk tilgang til embete. Fleire aristokratar fekk likevel innverknad i politikken sidan grunnlaget for makt var rikdom, ikkje gammal tradisjon (sedvane). Ei utviding av demokratiet kom med eit nytt råd på fire hundre mann. Desse kunne veljast frå menn heilt ned i den tredje klassen. I tillegg kunne alle frie menn møte i folkeforsamlinga som valde embetsmennene. Framleis var det eit aristokratisk styre. Men den skriftlege konstitusjonen (statsforfatninga) som Solon forfatta, la grunnlaget for seinare demokratisk utvikling. Det er lettare å kontrollere og kritisere ein skriftleg konstitusjon enn munnleg sedvane, og reformene gav fleire «smaken» på politikk. Men det var framleis strid mellom aristokratane, og det førte til at Peisistratos i 561 f.kr. tok makta som tyrann, og bortsett frå eit kort avbrekk sat han med makta til han døydde i 527 f.kr. Han hadde greidd å halde seg inne med både aristokratane og vanlege borgarar. Sonen Hippias kom derimot raskt i konflikt med aristokratane. Desse allierte seg med Atens hovudrival Sparta og tvinga Hippias i eksil. Kleistenes demokratiserer Aten Borgarane gjorde no opprør mot det tyranniske styret, og Kleistenes fekk i oppdrag å reformere Solons konstitusjon i f.kr. Reformene til Kleistenes er rekna som starten på Atens demokratiske periode. Det viktigaste grepet var at Kleistenes delte inn bystaten i nye valdistrikt. Bystaten bestod av byen Aten med landområdet Attika, der folk budde Kleroterion. Ein loddtrekkingsmaskin som atenarane brukte for å velje ut lovgivarane sine. 73

9 på spreidde gardar og i små landsbyar. Vi kan samanlikne det samla arealet med Vestfold fylke, og innbyggjartalet var omtrent Tidlegare hadde bystaten vore delt inn i fire fylar, som vil seie område, og fylane hadde vorte dominerte av rike aristokratiske familiar. For å splitte denne maktkonsentrasjonen delte Kleistenes staten inn i ti fylar, som kvar vart sett saman av fleire mindre kommunar, demar. Demane som høyrde til kvar enkelt fyle, var spreidde utover heile Attika. På den måten vart ikkje fylen ei geografisk eining det blir som om Troms fylke skulle bestå av kommunar som var spreidde utover alle delar av Noreg. Denne oppsplittinga gjorde det vanskeleg for rike aristokratar å byggje opp ny personleg makt. Tidlegare vart også representantane til rådsforsamlinga i Aten plukka ut frå fylane. No gjekk denne oppgåva over til demane. Dermed miste aristokratiet også kontrollen over 500- mannsrådet. Kommunane vart organiserte på same måten som heile polisstaten med råd og folkeforsamling. Borgarane identifiserte seg med demane sine, og lokalsamfunnet vart ein arena for trening i politisk arbeid. År 490 f.kr. slo ein mindre hær av atenarar dei mange fleire persarane i slaget ved Maraton. Atenarane rekna sigeren som ein triumf for demokratiet. Tresnitt frå 1800-talet. 74 Historie og filosofi Kapittel 2: Antikken og samtalen

10 Gresk krigsskip om lag 400 f.kr. frå øya Delos, som var hovudsete for Det deliske sjøforbundet. Perikles, gresk statsmann og strateg. Krigsflåte og sjøforbund Forsvarskrigane mot Persarriket skaffa Aten leiarposisjonen blant dei greske bystatane. Først vann atenarane over persarane i slaget ved Maraton på austspissen av Attika i 490 f.kr. Ti år seinare gjekk persarane på ny til åtak, og ein allianse av greske statar som var leidde av Sparta, greidde ikkje å stå imot dei persiske invasjonsstyrkane på det greske fastlandet. Men atenarane hadde bygd opp ein flåte med skip som var større og raskare enn andre krigsskip. Etter nederlaget på land vann dei eit avgjerande sjøslag mot persarane mellom øya Salamis og Attika. For å sikre seg mot persarane gjekk greske statar saman og skipa Det deliske sjøforbundet. Med den store flåten sin vart Aten dominerande i forbundet og fekk etter kvart full kontroll med krigskassa som alle medlemsstatane måtte betale inn til. Det deliske sjøforbundet starta som ei frivillig samanslutning, men vart etter kvart fullstendig dominert av Aten. Atens store krigsflåte rekrutterte fattige atenske borgarar som roarar. Den massive satsinga på krigsflåten og den posisjonen dette gav roarane, førte til ei ytterlegare demokratisering av Aten. Den militære leiaren, strategen og politikaren Perikles ( f. Kr.), har fått mykje av æra for sjølve gjennomføringa. Som strateg med ansvar for flåten arbeidde Perikles for å gi roarane større politiske rettar. I 462 f.kr. fekk han igjennom reformer som styrkte posisjonen til folkeforsamlinga og folkedomstolane. Til gjengjeld fekk Perikles politisk støtte frå vanlege borgarar, og frå 443 til 429 f.kr. vart han vald til strateg kvart år. 75

11 Søyler med relieff som førestiller slavar, om lag 400 f.kr. Ruinane er frå den greske byen Efesos, som låg i det som i dag er Tyrkia. Tetradrakme. Sølvmynt i bruk ca f.kr. Ugla var eit symbol for Aten. Atens demokrati på 400-talet f.kr. Etter kvart sørgde Perikles for at alle viktige avgjerder vart tekne i folkeforsamlinga, der alle frie menn over 19 år hadde rett til å møte. Her vart det teke avgjerder i alle viktige saker. Eit 500-mannsråd som vart plukka ut ved loddtrekking, førebudde sakene som skulle avgjerast. I rådet var aldersgrensa 30 år. Kvar medlem kunne berre sitje eitt år om gongen, og når perioden var over, kunne dei ikkje veljast om att på ti år. Leiarvervet gjekk på omgang. Embetsmennene som administrerte staten, vart plukka ut ved loddtrekking. Dei einaste som vart valde, var strategane. Slik sikra atenarane at det vart vanskeleg å byggje opp personleg makt, og svært mange av dei frie mennene fekk trening i leiande politiske verv. Folkeforsamlinga vart kalla saman for å ta alle viktige avgjerder, som å vedta nye lover eller avgjere spørsmål om krig og fred, og ho valde også strategar. Eit svært viktig trekk ved Atens folkeforsamling var at ho hadde allmenn talerett. Representantar for 500-mannsrådet la fram saker og presenterte eit forslag til vedtak. Men alle borgarane som møtte, kunne ta ordet og argumentere for eller imot forslaget. Folkeforsamlinga vart 76 Historie og filosofi Kapittel 2: Antikken og samtalen

12 ein arena for argumentasjon og overtaling. Ein person som kunne kunsten å overtale, kunne bokstavleg talt styre staten ved å tale til folkeforsamlinga. Baksida ved demokratiet Sjølv om fleire no kunne delta i politikken, var samfunnet prega av store sosiale og økonomiske skilnader. Ein stor del av arbeidet vart gjort av slavar og kvinner. Aten har sannsynlegvis hatt ein spesielt stor del slavar. Ein reknar med at ein tredel var frie borgarar, ein tredel var frie framande, og ein tredel var slavar. Slavehaldet var ein føresetnad for demokratiet. Sidan eliten hadde tilgang på slavar, måtte ein ikkje tvinge vanlege borgarar til å jobbe for seg. Og sidan vanlege borgarar hadde politiske rettar, kunne dei vende seg mot dei som prøvde å presse dei. Ifølgje Aristoteles var slavane «arbeidande reiskapar», og eigarane kunne gjere kva dei ville med dei utan å bli straffa for det. Av Atens innbyggjarar var det knapt som hadde røysterett. Oppgåver Repetisjon 1 Kva kjenneteikna palasskulturane? 2 Kva var ein polis? 3 Kvifor oppstod polisen? 4 Korleis skil bruken av omgrepet tyrann i denne samanhengen seg frå måten vi bruker det på i dag? 5 Kva gjekk Solons reformer ut på? 6 Korleis vart styret av Aten organisert av Kleistenes? 7 Kva rolle spelte persarkrigane for demokratiseringa av Aten? 8 Gjer greie for demokratiet i Aten på 400-talet f.kr. Refleksjon 1 Kva kan vere dei viktigaste grunnane til at demokratiet voks fram i Hellas og ikkje i Mesopotamia eller Egypt? 2 Persarkrigane fekk mykje å seie for demokratiseringa av Aten. Reflekter over ulike verknader av krigar gjennom historia. 3 «Krigen er far til alle ting,» sa Heraklit. Diskuter denne påstanden. Finn ut 1 Kven var kong Minos? 2 Finn ut meir om når jernet kom i bruk. Korleis vinn ein ut jern? 3 Korleis var bystaten Sparta organisert? 4 Finn ut meir om persarkrigane. 5 Korleis levde folk i Aten på 400-talet f.kr.? Ulike folkegrupper? Menn og kvinner? 77

13 Frå mytar og helteforteljingar til historie og filosofi Frå mytos til logos Mytar og helteforteljingar Raud og blå Prometevs måla av Frantisek Kupka i Prometevs var eldguden i gresk mytologi. Biletet heng i Nasjonalgalleriet i Praha. I oldtida gav mytar og religion svar på dei eksistensielle spørsmåla menneska hadde. I overgangen frå oldtida til antikken skreiv Hesiod (ca. 700 f. Kr.) ned dei greske mytane om korleis verda og gudane vart til, og om korleis historia hadde utvikla seg. Homers kjende diktverk frå den same tida, Iliaden og Odysseen, handla om dei heltemodige krigstokta til grekarane og reisene deira. Felles for Hesiod og Homer var at handlinga gjekk føre seg i ein fjern og mytisk fortid. Mytane og helteforteljingane knytte grekarane saman og gav dei ein felles identitet. Mytane gav svar på kvifor verda og samfunnet var som det var. Livet til gudane og heltane vart mønster for kva som var rett livsførsel. Historie og filosofi I dei greske bystatane utvikla det seg ei ny form for tenking. Filosofien vart til da enkelte tenkjarar prøvde å forstå verda ved hjelp av logos, fornufta, eller ut frå det dei kunne observere gjennom sansane sine. Etter kvart byrja nokre å sjå historia på ein ny måte. Historieskrivinga skulle handle om samtidige hendingar i ei ikkje altfor fjern fortid. Historieskrivarane ville skildre det som faktisk hadde hendt, og ønskte at det dei skreiv, skulle vere truverdig. Det er inga enkel forklaring på kvifor den nye måten å tenkje på oppstod i Hellas. Men dei politiske og sosiale endringane som skjedde i dei greske bystatane, er rekna som ein sentral føresetnad. Utviklinga av relativt små bystatar med ei eller anna form for demokratisk styresett opna opp for ei meir fri meiningsutveksling. Politisk makt var basert på ei viss grad av semje. For å få til semje måtte fleirtalet overtydast 78 Historie og filosofi Kapittel 2: Antikken og samtalen

14 Tre unge menn i samtale. Gresk vasemotiv frå 500-talet f.kr. Undertrykking e Slavehald og undertrykking av kvinner var ein føresetnad for det greske demokratiet. På kva måte kan vi seie det same om vestlege demokratiske land i dag? Tenkjepause: Svar på spørsmålet. med argument. Spørsmålet om kva som er best å gjere, heng saman med spørsmåla om kvifor noko er slik eller slik. Her kan ein lett tenkje seg at det kan ha oppstått eit naturleg utgangspunkt for filosofisk tenking. Diskusjon, argumentasjon og debatt er avgjerande for filosofien. Ein kan seie at det må minst to til for å filosofere. Gjennom samtalen får meiningar bryne seg mot kvarandre. Noko som også kan ha spelt ei rolle, var forholdet grekarane hadde til gudane sine. Grekarane hadde aldri eit stort presteskap som hadde monopol på kva som var rett. I Egypt og i Mesopotamia forvalta prestane alt av kunnskap, noko som gjorde ei utvikling mot ei meir open og kritisk tenking umogleg. Kontakten med mange folk og kulturar kan også vere ei forklaring på kvifor grekarane stilte spørsmål ved sine eigne mytar og gamle tenkjemåtar. Greske busetjingar var spreidde over eit stort område, og grekarane reiste mykje. Dermed fekk dei kontakt med andre folkeslag og opplevde at dei både levde og tenkte annleis. Legg ut standpunktet og grunngivinga di på nettstaden til klassen. Finn eit standpunkt du er usamd i, og argumenter mot grunngivinga. Lag ei undersøking til slutt om nokon eller kor mange som skifte standpunkt i løpet av arbeidet med spørsmålet. 79

15 Statue av Herodot framfor parlamentet i Wien. Det er likevel viktig å forstå at det ikkje var ein enkel og eindimensjonal overgang frå mytar til filosofi og historie. Mytar og helteforteljingar heldt fram med å fungere som forklaringar og oppsedande døme, sjølv om filosofi og historieskriving oppstod og eksisterte som parallelle forklaringsmåtar. Det er altså ikkje slik at den gamle måten å tenkje på forsvann. Det berre kom noko nytt i tillegg. Dei første historieskrivarane Herodot Den opphavlege tydinga av det greske ordet historia er gransking eller forsking. Ei gransking inneber at ein gjer seg umak for å skilje det som faktisk har hendt, frå det som er oppdikta. Den første som fortener nem- 80 Historie og filosofi Kapittel 2: Antikken og samtalen

16 Marmorbyste av historikaren Tukydid. ninga historieforskar, er grekaren Herodot. Han vart fødd i den greske byen Halikarnassos på kysten av Vesleasia (det som i dag er Tyrkia,) og levde frå om lag 484 til rundt 425 f.kr. I lange periodar var han i Aten. Herodot har vorte kalla «far til historieforskinga». I verket Historie tek Herodot for seg persarkrigane. Dei gjekk føre seg før han sjølv vart fødd, så Herodot måtte byggje på overleverte kjelder. Han prøvde så godt han kunne å vere objektiv og la fram vitnemål som stridde mot kvarandre. Dermed blir det opp til lesaren å ta stilling. Men ofte kunne det skorte på kritikk. Herodot kunne ta utsegner frå oraklet i fullt alvor, og bak historia kunne han sjå ein gud med ei styrande hand. Mytar Mytar er aldri sanne. Tukydid Tenkjepause: Ta stilling til påstanden. Samtale: Dei som er samde med påstanden, reiser seg. Fleirtalet ber mindretalet om grunngivingar. Tukydid var atenar og levde frå om lag 460 til om lag 400 f.kr. Han stod nærmare dei ideala ein moderne historikar arbeider etter, enn det Herodot gjorde. Tukydid var sterkt påverka av dei filosofane som har vorte kalla sofistane (sjå side 90). Som sofistane kunne ikkje Tukydid godta at noko overnaturleg kunne gripe inn i historia. I staden la han vekt på maktforhold og menneskelege lidenskapar. Hovudverket til Tukydid er Historia om peloponnesarkrigen. Han var sjølv med i krigen og hadde derfor førstehandskunnskap om delar av hendingane. Tukydid la vekt på at han ikkje eingong kunne stole på soldatar som fortalde om det dei sjølve hadde vore med på. Det soldatane fortalde, kunne vere farga av synet deira på fienden. Derfor meinte Tukydid at historikaren må vege kjeldene opp mot kvarandre. Slik skriv han i metodekapitlet: «Men det som verkeleg hende i krigen, det har eg ikkje meint det rett å skrive ned slik som eg høyrde det av den første, den beste eller som eg sjølv fann det for godt, men berre det eg sjølv var med på og, når det galdt andre hendingar, det eg mest mogleg nøyaktig kunne få greie på om kvar enkelt ting.» Felles for både Herodot og Tukydid var at dei ikkje nøgde seg med ei rein skildring av ein hendingsgang. Dei prøvde å finne årsakene til det som hende, og dei skilde mellom ulike slags årsaker. Tukydid skriv at den direkte årsaka til peloponnesarkrigen var brot på ein avtale. Frykta spartanarane hadde for den aukande makta til Aten, var den verkelege årsaka. 81

17 Ei skjønnlitterær framstilling av persarkrigane Diktaren Aiskylos (ca f. Kr.) skreiv i 472 f.kr. tragedien Persarane. Skodespelet handlar om krigstoget til persarane mot Hellas og nederlaget i slaget ved Salamis i 480 f.kr. Dei aller fleste tragediane tek utgangspunkt i mytar eller helteforteljingar. I Persarane ligg handlinga tett opptil tida da krigen vart ført. Men i motsetning til historikaren Herodot, som prøvde å skrive objektivt, framstilte Aiskylos krigane som ei helteforteljing. På den eine sida står den persiske kongen, Xerxes, som herskar med uinnskrenka makt. Hæren består av underkua folkeslag, og soldatane slåst av frykt og tvang. På den andre sida står det atenske demokratiet. Atenarane er frie menn. Dei kjempar skulder ved skulder med menn frå same deme, same stad i bystaten. Atenarane kjempar ikkje berre for seg sjølve, men for fridom og demokrati. Aiskylos gir krigane ei moralsk forklaring. Når Xerxes kryssar Hellesponten frå Asia til Europa, krenkjer han grensene i naturen. Med dette krenkjer han også gudane. Det er gudane som har sett denne grensa. Når Xerxes trassar gudeordenen, viser han hybris, overmot. Gudane slår tilbake. Ved at Aiskylos også viser at tapet til persarane er oppfyllinga av ein gammal orakelspådom, får tapet eit preg av nemesis, lagnad. Teaterplakat for ei tysk framsyning av skodespelet Orestien, av den greske tragediediktaren Aiskylos Historie og filosofi Kapittel 2: Antikken og samtalen

18 Dei første filosofane naturfilosofien Dei første filosofane er kalla naturfilosofane. Dei var opptekne av å finne fram til dei lovbundne samanhengane i naturen: «Kva er verda laga av?», «Kva er rørsle og endring?», «Lurer sansane oss?» Ikkje noko verk av naturfilosofane er bevart fullt og heilt, så vi kjenner berre fragment av originalmanuskripta. Sitat og delar av verka dukkar opp i arbeida til seinare filosofar. Filosofane ville bruke fornufta eller det dei erfarte rundt seg, for å finne gode svar. Samstundes ønskte dei at også andre menneske skulle lære å tenkje sjølve. Mens lærarane i tidlegare tider hadde formidla det einaste rette svaret, ville filosofane at deira eigne elevar skulle vere kritiske til det dei lærte. Læring vart ein prosess. Ting skulle vurderast og diskuterast for at ein skulle komme fram til eit mest mogleg rett svar. Det vi i dette kapitlet skal kalle den filosofiske samtalen, er i gang. Tales: Alt er vatn Tales (om lag 624 om lag 546 f.kr.) vart fødd i den greske bystaten Milet på kysten av Vesleasia, det som i dag er Tyrkia. Dei fleste filosofihistorikarar plasserer Tales som nummer ein i filosofihistoria. Tales argumenterte for teoriane sine ved at han viste til observasjonar av naturen som alle kunne etterprøve. Han viste ikkje til gudar eller gamle mytar. Tales såg at alt i verda var i rørsle og i endring. Men han meinte at noko måtte vere uforanderleg: «Kva er alt laga av?» Svaret Tales kom Urania og Tales måla av italienaren Antonio Canova ( ). Urania var musa for astronomane. Musene var gudinner og vernarar for ulike kunstartar. 83

19 med, var at alt måtte vere bygd opp av eit urstoff. Denne grunnleggjande byggjesteinen i universet meinte han var vatn. Tales bygde på enkle observasjonar. Ved låge temperaturar frys vatn til is. Ved høge temperaturar fordampar det til luft. Ulike stoff kan løyse seg opp i vatn, og alt liv treng vatn for å leve. Fossile sjødyr hadde vorte funne langt inne på land. Derfor meinte Tales at jorda og alle ting var laga av vatn. Allereie i samtida vart Tales kritisert for filosofien sin. Kunne ikkje urstoffet da like gjerne vere is eller luft? Dette viser eit anna poeng: Teorien til Tales kunne kritiserast ved hjelp av argument. Filosofien som dialog og prosess er i gang. Men Tales kan kritiserast på ein meir fundamental måte. Det er eit misforhold mellom dei enkle observasjonane han gjorde om eigenskapane til vatnet, og teorien om at alt er vatn. For oss i dag er dette ei opplagd feilslutning. Samstundes er det denne freistnaden på å forklare alt som gjer Tales til filosof. Dersom Tales hadde bygd ein teori strengt ut frå dei enkle observasjonane sine av naturen, hadde han vore den første naturvitskapsmannen i verda, ikkje filosof. Anaksimander: Ein tidleg Darwin? Livets urstoff. Illustrasjon av folk som klatrar i gen. Anaksimander (om lag 610 om lag 545 f.kr.) var truleg elev av Tales, og han var også oppteken av kva for eit stoff alt var bygd opp av. Han tenkte likevel heilt motsett av det læraren hans gjorde. Tales bygde teorien sin på empiriske data, det vil seie det han kunne observere i naturen. Anaksimander brukte fornufta og resonnerte strengt logisk. Urstoffet måtte vere noko ubestemt og uavgrensa. Det kunne ikkje ha eigenskapar knytte til seg, til dømes hardt eller 84 Historie og filosofi Kapittel 2: Antikken og samtalen

20 Filosofen græt, måla av Rubens ( ) og føresteller den greske filosofen Heraklit. Biletet finst i kunstmuseet Prado i Madrid. mjukt. Men urstoffet måtte ha alle alternativa liggjande i seg. Ein moderne genforskar ville ha sagt at Anaksimanders teori hadde noko for seg. Kvar einaste celle i ein organisme har eit gen som inneheld koden til heile organismen. Anaksimander hadde også ein utviklingsteori. Ser vi han i lys av det vi veit i dag, er det forbausande kva han kom fram til, sjølv om vi kanskje ikkje let oss imponere av argumentet. Han meinte at menneska måtte ha utvikla seg frå lågareståande artar, og forklarte dette slik: Eit menneskebarn er hjelpelaust og kjem til å døy utan at foreldra tek seg av det. Men vi må ha utvikla oss frå andre levande skapningar som hadde avkom som greidde seg sjølv. Dersom ikkje, ville ikkje det første mennesket ha overlevd. Anaksimander trudde også at livet hadde vorte til i havet. Dyr i havet utvikla etter kvart artar som kom seg opp på land og vart til ulike dyr der. Heraklit: Panta rei alt flyt Heraklit (om lag 540 om lag 480 f.kr.) kom frå den greske byen Efesos, litt nord for Milet. Ein samtidig filosof av Heraklit, Parmenides, hevda at endring var umogleg. Heraklit tenkte stikk motsett. Alt er i endring heile tida. Eit kjent uttrykk frå Heraklit er panta rei, alt flyt. Han skal også ha sagt dette: «Du kan ikkje stige ut i den same elva to gonger.» Både ting og menneske endrar seg så lenge dei eksisterer. Men noko står likevel fast: den lova som styrer endringane. For Heraklit bestod denne lova av motsetningar som verka på kvarandre og skapte end- 85

21 Alt flyt. Fotografi av barn som badar i Amazonas-floda, Brasil. ringar. Utviklinga av eit elvefar kan vere eit døme. Eit elvefar opplever vi som noko fastlagt. Men der elva gjer ein sving, tærer vatnet på jorda. Jorda gjer motstand og hindrar vatnet i å renne rett fram. Etter som åra går, vil vatnet likevel vinne og elva endre faret sitt. På den andre sida av elva, derimot, har tørt land komme til syne. På den måten blir resultatet av at motsetningane påverkar kvarandre, likevel orden. Heraklit opererte også med ei form for urstoff: pyr, gresk for eld. Han brukte elden truleg berre som eit bilete for å illustrere endring. Elden ser ut som ein gjenstand, men er ein prosess, ei utvikling, ei endring. For menneske kan ideen om at alt er i endring, vere urovekkjande. Menneske vil gjerne tru at noko er fast og varig. Heraklits teori innebar at også sol, måne og stjerner måtte vere i endring, ja, til og med det heilage fjellet til grekarane. Demokrit: Atomismen Demokrit (om lag 460 om lag 370 f.kr.) var frå den greske byen Abdera i Trakia. Demokrit var som Heraklit oppteken av endring, men han starta med kva verda består av. Han påstod at alt er bygd opp av udelelege partiklar som er så små at vi ikkje kan sjå dei med auga. Desse minste delane kalla han atom, frå gresk a-tomos, som tyder udeleleg. Alle atoma bestod av det same stoffet, men forma og storleiken varierte. 86 Historie og filosofi Kapittel 2: Antikken og samtalen

22 Atom blir bombarderte for å slå laus partiklar under eit forsøk ved universitetet i California, Riverside, i Målet var å finne ut meir om kva atom er bygde opp av. Demokrit (om lag 430 om lag 370 f.kr.). Verkelegheita består av atom og det tomme rom. Atoma endrar seg aldri, men dei kan hekte seg saman med andre atom. Når atom skifter plass i rommet, inngår dei nye sambindingar eller oppløyser gamle, og dermed får vi endringar. Endringar i naturen skjer ut frå ei årsak, ikkje ut frå formål. «Eg ville heller oppdage ei årsak enn å bli konge i Persia,» skal Demokrit ha uttalt. Det som blir vanskeleg å forklare ved eit slikt mekanisk system, er kvalitative eigenskapar som menneske opplever. Fargar, lukt og smak passar ikkje lett inn i modellen. I dag veit vi at atomteorien til Demokrit har mykje for seg. Atomfysikarane på 1900-talet fann ut at det dei tidlegare trudde var dei minste delane, kunne delast. Det rokkar likevel ikkje ved teorien til Demokrit. Demokrit argumenterte logisk. Det måtte vere nokre minste delar. Da kan dei godt vere mindre enn det atomfysikarane først trudde. Pytagoras: Alt er tal Pytagoras (om lag 580 om lag 500 f.kr.) vart fødd på Samos utanfor kysten av Vesleasia, men flytte til dei greske koloniane i Sør-Italia. Han var den første som kopla matematikken til filosofien. Pytagoras og tilhengjarane hans, pytagorearane, meinte at alt i verda er styrt av matematiske forhold. Tala gjer verda forståeleg. Tinga i den sanselege verda forgår, men dei matematiske sanningane er evige. Derfor kan vi ikkje få innsikt i verkelegheita ved at vi observerer den sanselege verda. Dei matematiske sanningane erkjenner vi med fornufta. 87

23 Pytagoras (om lag 580 om lag 500 f.kr.) No er det ikkje slik at sanseverda ikkje eksisterer. Ho er berre ikkje så fullkommen som matematikken. Pytagorearane oppdaga at dei ved enkle matematiske modellar, tal og figurar kunne forklare forhold i naturen. Dei tilnærma sirkulære banane til himmellekamane kunne forklarast matematisk. Harmoniar i musikken kunne dei uttrykkje i enkle talforhold. Pytagorearane meinte å sjå den same harmonien i kosmos som i musikken. Det greske ordet kosmos tyder harmoni. Pytagoras er mest kjend for den pytagoreiske læresetninga: «Kvadratet av den lengste sida i ein rettvinkla trekant er lik summen av kvadrata av dei to andre sidene.» Denne læresetninga viste at matematikken også galdt for den materielle verda. Pytagorearane såg på kula som den mest fullkomne lekamen. Alle punkt på overflata har same avstand til sentrum. Derfor meinte dei at jorda også måtte vere kuleforma. Tanken om at universet er eit harmonisk, velordna system som vi kan uttrykkje matematisk, gav tru på at universet er forståeleg. Pytagorearane kom til å få stor innverknad på Platon. Seinare fekk pytagorearane svært mykje å seie for dei nye naturvitskapane som kom ved renessansen på 1500-talet. Illustrasjon av den pytagoreiske læresetninga som seier at kvadratet utspent av hypotenusen i ein rettvinkla trekant er lik summen av areala til kvadrata utspende av katetane. Naturfilosofane Dei første greske filosofane hevda at vi kan forstå naturen ved hjelp av fornufta. Har dei rett? Tenkjepause: Svar på spørsmålet. Samtale: Høyr på kva tankar andre har, og ta stilling til om dei som svarer ja på spørsmålet, må nekte for at Gud finst. 88 Historie og filosofi Kapittel 2: Antikken og samtalen

24 Oppgåver Repetisjon 1 Kva skil dei historiske framstillingane til Herodot og Tukydid frå dei mytiske framstillingane vi kjenner frå tidlegare sivilisasjonar? Finst det også fellestrekk? 2 Kva spørsmål var naturfilosofane opptekne av? 3 Kva teoriar hadde Tales om kva verda er bygd opp av, og om rørsle og endring? Kva bygde han teoriane sine på? 4 Korleis kom Anaksimander fram til teorien sin om eit urstoff? Kva tankar hadde han om utviklinga? 5 Kva meinte Heraklit med utsegna: «Du kan ikkje stige ut i den same elva to gonger»? 6 Gjer greie for Demokrits teori om delane verda består av. 7 Kva meinte Pytagoras med at verda er styrt av matematiske forhold? Refleksjon 1 Kva kan vi lære av å studere historie? 2 Er noko av det naturfilosofane meinte, gyldig i dag? Finn ut 1 Finn ut kor mykje av det vi veit om persarkrigane, som stammar frå Tukydid. (Dersom du søkjer på Internett, kan det vere lurt å prøve ulike staveformer av namnet hans, som Thukydid, Thukydides og Thycidides.) 2 Finn ut meir om greske komedie- og tragediediktarar. 3 Finn ut meir om Pytagoras og pytagorearane. 89

25 Den filosofiske samtalen Den siste halvdelen av 400-talet f.kr. blir ofte kalla den greske opplysningstida. Rundt 450 f.kr. voks det fram ein reaksjon på naturfilosofien. Interessa vende seg mot mennesket og samfunnet. Tenkjarane byrja å setje spørsmålsteikn ved det som hadde vore skikk og bruk frå gammalt av. Dei første representantane for denne retninga kalla seg sjølv sofistar, av gresk sofistes, vismann. Men også historieskrivaren Tukydid og filosofen Sokrates høyrer med i dette biletet. Sofistane «Mennesket er målestokken for alle ting» Dette hovudet som er hogd i marmor, skal førestelle ein sofist frå om lag 200 e.kr. Skulpturen er frå den greske byen Efesos, som låg i det som i dag er Tyrkia. Vi kan sjå sofistane i samanheng med dei demokratiske styreformene som hadde vakse fram i fleire greske bystatar. Eit demokrati krev borgarar som har kunnskap. Sofistane reiste frå by til by og underviste, mot betaling. Dei var først og fremst lærarar i retorikk, som er argumentasjons- og talekunst. Det var ferdigheiter som var nødvendige dersom ein skulle få gjennomslag for meiningane sine i folkeforsamlinga og i domstolane. Retorikk har som føresetnad og inneber at meiningar får bryne seg mot kvarandre. Sofistane dreidde den filosofiske samtalen over frå å handle om naturen til å handle om mennesket sjølv. Den mest kjende sofisten er Protagoras (om lag 485 om lag 310 f.kr.) Protagoras sa dette: «Mennesket er målestokken for alle ting, for dei ting som er til, på at dei er til, for dei ting som ikkje er til, på at dei ikkje er til.» Sitatet viser at Protagoras er skeptisk til at vi kan ha sikker kunnskap om naturen. Kunnskapen vår er avhengig av korleis vi sansar og oppfattar tinga. Korleis tinga er i seg sjølve, kan vi ikkje vite. Sofistane var kritiske til dei naturfilosofane som meinte at den verkelege verda var noko anna enn den sanselege verda menneska levde i. Kva hjelpte det dessutan å vite at ein vegg stort sett bestod av tomrom blanda med atom, når eit menneske som gjekk på veggen, opplevde han som massiv? I staden retta sofistane søkjelyset mot mennesket. Sofistane underviste også i fag som naturfilosofi og matematikk. Men dei meinte at verdien av desse faga berre låg i læreprosessen. Slik sette sofistane det som tradisjonelt vart rekna som filosofi, i andre rekkje. Det viktigaste var å lære å uttrykkje seg betre og bli betre til å ta avgjerder i det praktiske livet. Sofistane meinte at samfunnet kunne formast, og at menneska måtte dannast gjennom skolering. Målet var å gjere menn til gode borgarar. 90 Historie og filosofi Kapittel 2: Antikken og samtalen

26 Forklaringa av belgiaren Rene Magritte ( ). Sofistane var dei første som stilte grunnleggjande spørsmål ved sjølve erkjenninga vår: Kva er grunnlaget for at vi kan vite noko sikkert? Dei var skeptiske til at vi kan ha sikker kunnskap om naturen. Sofistane meinte også at det ikkje finst moralreglar som er gyldige overalt og til evig tid. Dei var relativistar. Kva som blir rekna som rett eller gale i eit samfunn, er noko menneska sjølve har bestemt. Kva som er rekna som rett i Aten, er ikkje det same som det som blir rekna som rett i Persia. Ei forklaring på skepsisen deira har vore at dei reiste mykje rundt. Dei såg at det somme heldt for sant og rett ein stad, heldt folk for usant og gale ein annan stad. Sofistane var også dei første som retta søkjelyset mot språket. I og med at vi berre kan gripe verkelegheita gjennom språket, meinte dei at sanninga om verda ikkje kan vere objektiv. Verda er mangetydig, og verdiane er relative. Vi kan ikkje vite nøyaktig korleis vi skal handle, eller korleis vi skal tale. For å forstå og meistre verda må vi meistre språket, og språket kan vi kultivere og utvikle. Retorikken vart derfor det faget sofistane la størst vekt på. Retorikken Omgrepet retorikk kjem frå det greske substantivet rhetor, som tyder talar. Ordet vart nytta om ein som talte offentleg, anten det var i folkeforsamlinga eller i retten. Vårt ord politikar har omtrent den same tydinga. Retorikk står for talekunst, og retorikken er nemninga på det faget som handlar om talekunsten. 91

27 Martin Luther King jr. ( ). Borgarrettsforkjempar frå USA og vinnar av Nobels fredspris. Arbeidde for ei ikkje-valdeleg linje i kampen for rettane til afroamerikanarane. Han blir rekna for ein meisterleg retorikar. Vart skoten og drepen i Professor i klassisk filologi, Øyvind Andersen. Sofistane var dei første som arbeidde systematisk med retorikk. Det var ikkje tilfeldig at faget først vart utvikla i dei greske bystatane, med Aten som den sentrale byen. Demokratiet førte til at mange frie menn deltok aktivt i politikken. Det å kunne argumentere overtydande for saka si vart avgjerande. Borgarane hadde behov for eit godt verktøy. Sofistane hadde den haldninga at alle hadde noko å komme med i politikken. Dersom dei fekk ei grundig opplæring i retorikk, kunne alle hevde sin rett, same kva bakgrunn dei hadde. I folkeforsamlinga eller retten var oppgåva til talaren å overtale tilhøyrarane. Rettssaker i Aten vart førte framfor store juryar med hundrevis av vanlege borgarar. Det fanst ikkje eit system med ei offentleg påtalemakt slik som hos oss. I staden måtte vanlege borgarar reise sak. Klagaren eller den som vart klaga, måtte anten føre saka sjølv eller få profesjonelle talarar til å gjere det. Det fanst heller ikkje fagdommarar. Utfallet av rettssaka var avhengig av oppfatningane hos dei vanlege borgarane som sat i juryen. I slike samanhengar var taleferdigheiter og overtalingskunst svært viktige. I dag har overtaling og retorikk fått ein negativ klang. «Talen var berre tom retorikk,» kan vi seie. Med andre ord var det mange fine ord, men lite innhald. Professor i klassisk filologi, Øyvind Andersen, forsvarer retorikken i boka I retorikkens hage, I sin ytste konsekvens er motsetninga til overtaling vald. Andersen meiner at overtaling da står for det menneskelege, det siviliserte, det artikulerte. I eit demokrati må ein meistre språket for å kunne fremje det ein meiner er rett. Dei fire sentrale dygdene i antikken var visdom, rettferd, mot og måtehald. Kardinaldygdene stod for dei beste eigenskapane eit menneske kunne ha, når det hadde realisert dei beste evnene sine. Retorikarane meinte at retorikken på sitt beste var ei dygd på linje med kardinaldygdene, ho kan utvikle og uttrykkje det beste i mennesket. På denne bakgrunnen definerer Andersen retorikken positivt: «Retorikk er en karakteristisk og prisverdig menneskelig virksomhet som går ut på at en hedersmann på fagmessig måte bearbeider og i en tale presenterer saker av stor samfunnsmessig betydning på en slik måte at han vinner tilhørerne for sitt syn.» Retorikken tek ikkje berre for seg språket, for den som skal tale, står alltid i ein situasjon. Det er skilnad på å tale frå Stortingets talarstol eller i eit folkemøte på torget og å tale i ei gravferd. Talaren må ta omsyn til kven tilhøyrarane er, og komme med «rett ord i rett tid». Dette krev menneskekunnskap. 92 Historie og filosofi Kapittel 2: Antikken og samtalen

28 Dei fire kardinaldygdene: visdom, rettferd, mot og måtehald. Måla av Sir James Thornhill ( ). Den kjende artisten Madonna spelte hovudrolla i filmen Evita i Evita var fattigjenta frå landsbygda i Argentina som vart skodespelar, songar og presidentfrue. Ho engasjerte seg sterkt i kampen mot fattigdom og vart den mektigaste, mest omtalte og populære kvinna i landet. Gjennom song og talar skapte ho sterke kjensler hos publikum. For det andre må tilhøyrarane ha tillit til talaren for at dei skal tru på saka. No kan talaren godt ha tillit frå før. Vedkommande kan ha vist gjennom tidlegare talar og i handlingar at han er både klok og til å stole på. For at tillit skal vere ein del av retorikken, er det snakk om den tilliten som talaren greier å skape gjennom talen. For det tredje må talaren greie å skape patos, vekkje sterke kjensler hos publikum. Det kan talaren få til ved at han viser at han sjølv har sterke kjensler for saka. Den romerske retorikaren Cicero skriv at talarane sjølve må «vere i stand til å bli vreide, til å kjenne sorg, til å breste i gråt». 93

29 Reglar Moralske reglar er funne opp av menneske. Tenkjepause: Ta stilling til påstanden. Samtale: Vel ut ein som skal leggje fram standpunktet sitt. Finn ut om det er eit bra standpunkt. Filosofen Sokrates. Veggmåleri frå Efesos i det noverande Tyrkia, 100-talet e.kr. Sokrates og Platon mot sofistane Sokrates og Platon var sterkt usamde med sofistane i at ein ikkje kunne ha sikker kunnskap, og at det ikkje fanst ein allmenngyldig moral. Den negative haldninga som Sokrates og Platon hadde til sofistane, har i sterk grad farga synet på dei i ettertida. Omgrepet sofist blir i dag helst brukt om ein ordkløyvar, ein som er god til å tale for seg, men som eigentleg ikkje har noko å seie. Sofisten vil overtale ved å manipulere og er ikkje interessert i å overtyde gjennom haldbar argumentasjon. Eit uttrykk som også blir nytta med den same negative tydinga, er at noko berre er retorikk. Likevel stod både Sokrates og Platon i gjeld til sofistane. Sofistane var dei første som vende filosofien mot mennesket og staten. Sofistane var dei første som verkeleg la vekt på den filosofiske samtalen og kva det hadde å seie at menneska måtte dannast for å bli gode borgarar. Både Sokrates og Platon legg vekt på at den einaste vegen til innsikt går gjennom dialogen, samtalen. Platon forfatta verka sine som dialogar. I fleire av dei opptrer namngitte sofistar som samtalepartnarar og opponentar. Sokrates: «Kjenn deg sjølv!» Livet til Sokrates Sokrates (om lag f.kr.) vart fødd i Aten og levde heile livet i heimbyen. Faren var stein- eller bilethoggar og mora jordmor. Sokrates vandra rundt i gatene og på torget og stilte folk spørsmål om moral og politikk. Særleg var han oppteken av å snakke med ungdommen. Han drog ofte til dei mange gymnasia, offentlege idrettsarenaer, i Aten der unge gutar trena nakne. Det greske ordet gymnos tyder naken. Da Sokrates 94 Historie og filosofi Kapittel 2: Antikken og samtalen

30 Frå ei framsyning ved statsoperaen i Berlin i 2007: Den skuldige Sokrates. hadde vorte 70 år gammal, vart han stilt for retten og dømd til døden ved at han måtte tømme eit giftbeger. Sokrates var ingen vakker mann. Han blir skildra som liten og tjukk, med stor munn og utståande auge. Han hadde oppstopparnase med store, synlege naseborer. Med eit slikt oppsyn vandra han rundt i ei gammal, sliten kappe, utan skjorte. Til og med om vinteren gjekk han berrføtt. Sokrates deltok fleire gonger som soldat og blir av andre framstilt som modig, uthaldande og hardfør. Medsoldatane fortalde at han ein gong stod på den same staden og tenkte ein heil dag og ei heil natt. Sokrates skreiv ikkje sjølv ned noko. Den atenske historieskrivaren Zenofon omtaler Sokrates i verket Erindringar. Dei mest omfattande kjeldene til Sokrates liv og verk finn vi i dialogane til eleven Platon. Heile tre dialogar, Forsvarstalen, Kriton og Faidon, tek for seg rettssaka mot Sokrates. Den sokratiske metoden den filosofiske samtalen Ein venn av Sokrates skal ein gong ha spurt oraklet i Delfi om kven som var den visaste av alle grekarar. Oraklet svarte «Sokrates». Sokrates syntest dette var eit merkeleg svar. Han visste jo eigentleg ingen ting. For å finne ut av det kontakta han dei mennene i Aten som gjekk for å vere dei klokaste. Sokrates stilte dei alle slags spørsmål, men det viste seg at heller ikkje dei visste meir enn han sjølv. Men dei trudde sjølve at 95

31 Sokrates underviser folk på agoraen, bytorget. Gravering frå 1800-talet. dei var vise. Sokrates konkluderte med at oraklet hadde rett. Sidan han visste at han ingen ting visste, var Sokrates den som hadde mest visdom. Historia fortel mykje om Sokrates og prosjektet hans. Filosofi går ut på å søkje visdom. Framgangsmåten hans har sidan vorte kalla den sokratiske metoden. Gjennom den levande samtalen, dialogen mellom to eller fleire, kan ein vinne innsikt. Det som leier samtalen vidare, er spørsmåla. Sokrates gjekk rundt og stilte spørsmål som «Kva er vennskap?» eller «Kva er rettferd?» Han utfordra dei som meinte å vite svaret. Ved nye spørsmål gjorde han svaret til gjenstand for nøye undersøkingar. Sokrates let ofte som om han sjølv ikkje visste noko om det spørsmålet galdt, og at han spurde for sjølv å få hjelp til betre innsikt. Men Sokrates røpte ved dei målretta spørsmåla sine at han visste meir enn han hadde gitt inntrykk av. Det blir kalla den sokratiske ironien. Særleg menn med høge posisjonar kunne bli irriterte av å bli avkledde på denne måten. For Sokrates var det meir eit bevisst knep for å få samtalen i gang. Sokrates sjølv gav få svar. Venleik Sokrates var stygg. Kor viktig er det å vere vakker? Tenkjepause: Svar på spørsmålet. Samtale: Høyr på synspunkta til kvarandre. 96 Historie og filosofi Kapittel 2: Antikken og samtalen