Folkehelseoversikt FOLKEHELSEOVERSYN Øygarden kommune 2015

Transkript

1 FOLKEHELSEOVERSYN Øygarden kommune 2015 Rådmannen 5. november

2 Innhald Folkehelseoversikt INNLEIING OMFANG OG AVGRENSINGAR NASJONALE OG KOMMUNALE FØRINGAR FOR FOLKEHELSEARBEIDET OM FOLKEHELSE FOLKEHELSEPROFIL ØYGARDEN KOMMUNE BEFOLKNINGSSAMANSETTING SITUASJONEN I DAG Innvandring Forventa levealder Alderssamansetting FRAMSKRIVEN SITUASJON OPPVEKST OG LEVEKÅR VILKÅR FOR FOLKEHELSA UTDANNINGSNIVÅ INNTEKT OG GJELD ARBEID OG GRAD AV SYSSELSETTING ARBEIDSLØYSE SJUKEFRÅVER TRYGD HUSHALD OG SOSIALE TILHØVE RUS FYSISK, BIOLOGISK, KJEMISK OG SOSILAT MILJØ KVALITET PÅ DRIKKEVATN OMGJEVNADER KULTUR OG FRILUFTSLIV TRIVSEL UNGDOM SKADER OG ULUKKER VEGTRAFIKKULUKKER VALDSKRIMINALITET BRANNAR HELSERELATERT ADFERD FYSISK AKTIVITET KOSTHALD I SKULAR OG BARNEHAGAR TOBAKK, SNUS OG ALKOHOL HELSETILSTAND MUSKEL- OG SKJELETTLIDINGAR KOLS DIABETES SMITTSAME SJUKDOMAR PSYKISKE HELSE

3 7.7 KREFT AVSLUTNING KJELDER

4 1.Innleiing 1.1 Omfang og avgrensingar Med denne folkehelseoversikta set kommunen fokus på dei viktigaste og best dokumenterte faktorane som påverkar folkehelsa i kommunen vår. Målet er at rapporten vert oversiktleg og avgrensa utan alt for mange detaljar. Viktige tenesteområde vert gjennomgått og det vert synt til kjelder og faktagrunnlag. Rapporten er ikkje noko plan, men eit forsøk på å gje ein tilnærma samla omtale av korleis det står til med folkehelsa i kommunen anno 2015 og kva som kan vera utfordringane vidare. Me må vera oppriktige, både på felt me er gode på og tilsvarande der det ikkje er fullt så bra. I kap. 8 «Avslutning», vil rapporten enda opp med ei presisering av utfordringane våre. Dette kan gje grunnlag for handlingar og tiltak. Dokumentet bør difor nettopp brukast til budsjett- og planarbeid. Slik kan «Folkehelseoversynet» verta eit varig verktøy og bidrag for å fremja folkehelsa i kommunen. Det er kommunen si administrative «Samarbeidsutval for folkehelse» som i samråd og samarbeid har utarbeida dette oversynet. 1.2 Nasjonale og kommunale føringar for folkehelsearbeidet Nasjonale føringar: Folkehelselova trådde i kraft 1.juli 2012 og pålegg kommunar og fylkeskommunar å ha naudsynt oversikt over helsetilstand og påverkingsfaktorar i befolkninga. Hensikta er å danna grunnlag for eit systematisk og kunnskapsbasert folkehelsearbeid. Ressursar og utfordringar i kommunen må identifiserast, konsekvensar og årsaksforhold vurderast, før mål og strategiar forankrast i planprosessar. Slik kan ein leggja til rette for eit kunnskapsbasert og målretta folkehelsearbeid. I tillegg til folkehelselova har vi mellom anna desse nasjonale føringane: Samhandlingsreformen Folkehelsemeldinga Helse- og omsorgsloven diverse forskrifter Kommunale føringar: Kommuneplan Kommuneplanen gir viktige føringar for at kommunen skal innarbeida folkehelseperspektivet og prinsippa for førebygging i all tenking og planlegging. Andre kommunale føringar for folkehelsearbeidet finn ein mellom anna i : Økonomiplan/ budsjett Trafikksikringsplan Kommunedelplan for idrett og kultur, Rusmiddelpolitisk handlingsplan og kommunal planstrategi. All sakshandsaming i kommunen har med eit eige punkt om folkehelse. Dette sikrar at folkehelseperspektivet vert teke med i all sakshandsaming i kommunen. 1.3 Oversiktsarbeidet: Folkehelsearbeidet i kommunane må byggja på oversikt over helsetilstanden i befolkninga og faktorane som kan påverka helsetilstanden. Kommunen skal utarbeida eit samla oversiktsdokument som skal vera med i grunnlaget for mål, strategiar, planar og tiltak i kommunen, og slik bidra til å gjera folkehelsearbeidet meir kunnskapsbasert og treffsikkert. Kommunen skal utarbeida eit samla 4

5 oversiktsdokument kvart 4. år, og i tillegg gjera eit jamleg oversiktsarbeid. Oversikta skal, i tråd med folkehelseforskrifta, gjeva opplysningar og vurderingar av: a) Befolkningssamansetting b) Oppvekst- og levekårstilhøve c) Fysisk, biologisk og sosialt miljø d) Skader og ulykker e) Helserelatert åtferd f) Helsetilstand Forskrift om oversikt over folkehelsa er brukt som disposisjon. Arbeidet med folkehelseoversikta for Øygarden kommune har vore koordinert av samfunnsplanleggjar Jarle Kåre Oen saman med folkehelsekoordinator Bente Guntveit og «Samarbeidsutvalet for og folkehelse». 1.4 Om folkehelse Omgrepsavklaringar: Helse kan definerast ulikt, og Peter F. Hjort (1995) definerer folkehelse slik: «God helse har den som har evne og kapasitet til å meistra og tilpassa seg livet sine uunngåelege vanskar og kvardagens krav» Innan sjukdomsførebygging vil helse kunna tolkast som fråvær av sjukdom, mens i det helsefremmande vil helse som ressurs vera gjeldande. Folkehelse omfattar befolkninga sin helsetilstand og korleis helse fordeler seg i befolkninga, og målast gjerne i levestandard, sjukdom, dødstal og subjektiv oppleving av helse. Folkehelsearbeid er samfunnet sin totale innsats for å styrka dei faktorar som fremmar helse og trivsel, ved å redusera dei faktorane som medfører helserisiko og verna mot ytre helsetruslar. Faktorar som påverkar helse. Figur 1: Påverkingsfaktorar for helse Dahlgren og Whitehead 1991) Dei generelle samfunnstilhøva, som sosioøkonomiske, kulturelle og miljømessige tilhøve, ligg sist i årsakskjeda. Etter det står levekår og ulike sosiale forhold som underbygger sosial kapital, følgt av 5

6 individuelle levevanar, som vert forma av samfunns- og miljøtilhøve. Dei ulike påverkingskjeldane og nivåa i modellen påverkar også kvarandre, i både positiv og negativ forstand. Førebyggande helsearbeid inkluderer både det å førebygga sjukdom, skade og tidleg død, og det å fremma helse slik at den blir ein positiv ressurs i kvardagen (Mæland, 2010). Leggja til rette for god helseutvikling, styrka motstandskraft mot helsefarar og auke livskvalitet gjennom funksjon, mestring og kontroll er noko av det førebyggande helsearbeidet omfattar. I rapporten vert tal for Øygarden samanlikna med tal for Hordaland og heile landet, der tal er tilgjengelege. Dette er same oppsett som Folkehelseinstituttet nytter i sine folkehelseprofiler for kommunane. 1.5 Folkehelseprofil Øygarden kommune 2015 Kvart år gjev Folkehelseinstituttet ut folkehelseprofil for kvar kommune i Noreg, utforma for å gjera oversiktsarbeidet lettare for lokale styresmakter. Her er det lagt fram ei kort oppsummering av kva område kommunen skil seg ut på, basert på profilen Figur 2 viser (neste side) folkehelseprofilen for Temaområda er valt med tanke på moglegheitene for helsefremjande og førebyggjande arbeid. Indikatorane tek høgd for kommunen si alders- og kjønnssamansetting, men all statistikk må også tolkast i lys av kunnskap om lokale tilhøve. Treningsøkt i Ormhilleren 6

7 Positive trekk ved folkehelsa i Øygarden ut frå folkehelseprofilen 2015: Befolkning I aldersgruppa 45 år og eldre er andelen som bur åleine lågare enn i landet elles. Levekår Andelen barn (0-17 år) som bur i hushald med låg inntekt er lågare enn i landet elles. (låg inntekt vert her definert som under 60 % av nasjonal medianinntekt.) Born av einslege forsørgjar er færre enn elles i landet Miljø Tal for drikkevasskvalitet mht. E. coli og/ eller leveringsstabilitet manglar for Øygarden 7

8 Skule Andelen 5.-klassingar som er på lågaste meistringsnivå i rekning er lågare enn i landet elles. Antal elevar på 10.trinn som opplever mobbing er lågare enn elles i landet Levevanar På kommunenivå finst det lite statistikk på levevanar som kosthald, fysisk aktivitet, bruk av tobakk, alkohol og rusmidlar. I folkehelseprofilen ligg det data på røykevaner og overvekt blant kvinner ved starten av svangerskapet. Dette kan seia noko om levevanar i hele kommunen si befolkning. Indikatorane under temaområdet helse og sjukdom kan også indirekte gje informasjon om levevanar i befolkninga. Sjå Norgeshelsa statistikkbank for levevanestatistikk på fylkesnivå. Helse og sjukdom Forventa levealder for kvinner er høgare enn i landet elles. Forventa levealder vert rekna ut i frå dødlegheitsratar de siste 15 åra. Det er utilstrekkeleg talgrunnlag for å visa statistikk på sosiale helseskilnadar i kommunen målt som skilnad i forventa levealder mellom utdanningsgrupper. Andelen med psykiske symptom og lidingar i alderen år er lågare enn i landet elles, vurdert etter data frå fastlege og legevakt. Andel som vert lagt inn på sjukehus med hjarte- og karsjukdom er ikkje eintydig ulik frå landsnivået. Denne indikatoren bør vurderast i samanheng med andre indikatorar på hjarte- og karsjukdom. Negative trekk ved folkehelsa i Øygarden ut frå folkehelseprofilen: Skule Andelen med vidaregåande eller høgare utdanning er lågare enn landsnivået Fråfallet i vidaregåande skule er høgare enn i landet elles. Levevaner andel kvinner som røykjer er høgare enn i landet elles. ( 1.gangs legebesøk ved graviditet) Type 2 diabetes, legemiddelbrukarar er høgare enn i landet elles. Muskel og skjelett, primærhelsetenesta er høgare enn landet elles 2. Befolkningssamansetting 2.1 Situasjonen i dag Pr 1. juli 2015 hadde Øygarden kommune innbyggjarar. Dei tre åra før 2014 hadde kommunen ein vekst på over 3 prosent. Men i 2014 stogga dette opp med ein vekst på berre 0,6 prosent. Eit stort fleirtal av folkeveksten dei siste åra kjem frå innflytting (over 80 prosent). Likevel har kommunen eit fødselsoverskot som er eit sundt teikn. Kommunen har hatt høgare vekst enn gjennomsnittet for fylket og landet. Hausten 2015 eskalerte flyktningstraumen til landet. Korleis dette vil verka inn på situasjonen i Øygarden er uvisst på tidspunktet dette dokumentet vert ferdigstilt (November 2015) Innvandring Innvandrarar pr fordelt på verdsdelar: Alle Europa utan Afrika Asia med Nord Sør- og mellom Oseania Tyrkia Tyrkia Amerika Amerika

9 Omgrepet «Innvandring» er eit samleomgrep for utanlandsk arbeidsinnvandring frå Europa, Amerika m.v og flyktningar - for det meste frå Asia og Afrika. Dei siste fire åra har Øygarden teke i mot og busett om lag 130 flykningar. Innvandrarane utgjer om lag 1/3 av brutto vekst av folketalet i kommunen dei siste 3-4 åra. Øygarden har i dag innbyggjarar frå mange ulike nasjonar. I møtepunktet mellom kulturar finst mange moglegheiter for kunnskap, vekst og utviking. Øygarden kommune har som målsetting at alle skal ha moglegheit til aktiv deltaking i kommunen sitt kulturliv. Frivillig-sentralen jobbar med nettverksbygging, gjennom ulike møteplassar og kulturtiltak. Frivillig-sentralen har og informasjonsmøte med nye flyktningar om det aktive lag- og organisasjonslivet i kommunen. Frivillig-sentralen er ein motor lokalt, med tiltak for integrering av innvandraren primært i eksisterande møteplassar. Å få flest mogleg til å delta aktivt i kulturlivet både når det gjeld utvikla, bruka og synleggjera sin eigen kultur, - og å få kjennskap til den norske kulturen. Øygarden kommune har busett omlag 50 kvoteflyktningar i perioden Av desse har mange fått innvilga familiegjenforeining, dvs at det totalt er busett 126 personar pr mai Alle frå Eritrea og Somalia. Av desse er 72 vaksne, resten under 18 år. På same måte som på landsbasis viser kommunen sine statistikkar at det er fleire flyktningar enn befolkninga elles som har helseproblem og i behov av ulike tiltak via NAV. Det ser og ut til at det er få som deltek på kulturarrangement, med mindre det er gjort spesielle integreringstiltak frå kommunen si side. Informasjon og kommunikasjon er også område som skapar hindringar for samfunnsdeltaking. Ved planlegging av folkehelsetiltak må desse tilhøva vektleggjast. Alle dei vaksne flyktningane er i aktivitet i form av introduksjonsprogram, arbeid eller skule. Fleire har rett til økonomisk sosialhjelp etter «Lov om sosiale tjenester» i NAV. Dette skuldast at inntekta er låg, eller at det er store familiar der begge foreldra er deltakar i introduksjonsprogram med introduksjonsstønad. Statistikken pr mai 2015 syner at 28 % av befolkninga mellom år mottek økonomisk sosialhjelp. Samanlikningstalet for alle innbyggjarane i Øygarden i same aldersgruppe er 6 % Forventa levealder Menn/kvinner Øygarden Hordaland Norge Forventa levealder - menn 77,3 år 78,5 år 77,9 år Forventa levealder - kvinner 84,1 år 83,6 år 82,6 år Kjelde: Folkehelsebarometeret 2015 Forventa levealder for menn er noko lågare enn landsgjennomsnittet og for Hordaland. Forventa levealder for kvinner er betydelege høgare enn landsgjennomsnittet. Frå Coastman-arrangementet i Øygarden

10 2.2.3 Alderssamansetting Gjennomsnittsalderen for befolkninga i Øygarden er 38,5 år. For Hordaland er talet 38,6 år. Utviklinga dei siste åra syner ei veksande yngre befolkning. Tala syner også at det er fleire menn enn kvinner i den vaksne/yrkesaktive delen av befolkninga (20-66 år). I den eldre delen av befolkninga er det fleire kvinner enn menn. 2.2 Framskriven situasjon Folketalsframskriving henta frå kommuneplanen I kommuneplanen er det lagt opp til ei folkevekst på 1,70 % vist i blå kurve. Om veksten held fram som i dei tre siste åra med 3 %, er dette vist med den grøne kurva. Den raude kurva viser ein vekst i folketalet på 2,25 %. 10

11 Aldersgr. Kvinner Menn Kvinner Menn Kvinner Menn Kvinner Menn 0 år år år år år år år år år år Framskrive folkemengde i Øygarden etter kjønn, alder, år - høgaste vekstvariabel (HHMH) Kjelde: SSB Kommentar: Alle aldersgrupper veks. Andelen over 67 år og aukar kraftig. Det same dei yngre aldersgruppene. I kommuneplanen er det vedteke ein gjennomsnittleg folkeauke på 1,7 %. I 2035 vil dette gje innbyggjarar og i 5200 i Det er forventa ein sterk auke i aldersgruppa personar over 80 år. Framskriven befolkning og alderssamansettinga er særs viktig for planlegging av tenestene til dei ulike gruppene. Eit auka behov for pleie- og omsorgstenester må møtast med førebyggjande tiltak og innsats frå enkeltmenneskja om å oppretthalda god helse. Presset på dei kommunale tenestene vil auka. Det vil verta meir behov for barnehageplassar, klasserom og omfang på pleie- og omsorgstenestene. Dette er også i tråd med forventa utvikling skissert i vedteken kommuneplan. 3. OPPVEKST OG LEVEKÅR 3.1 Vilkår for folkehelsa Oppvekstmiljø har mykje å seia for folkehelsa og sosial ulikskap innan helse. Gode vilkår for barn og unge i barnehage og skule, tilrettelegging for deltaking i arbeidslivet, stabil inntekt, aktiv og meiningsfylt fritid er viktige faktorar som påverkar helsa. Figuren under illustrerer arena for det helsefremjande og førebyggjande arbeidet for psykisk helse på ulike alderstrinn (Øverland 2014). Levekår kan sjåast på som tilgjengelege ressursar, og vil påverka fordeling av helse i befolkninga. Når undersøkingar om levekår og levestandard er blitt gjennomført i Norge er det ofte desse faktorane som 11

12 vert lagt til grunn: Økonomiske ressursar (inntekt og formue), helse, sysselsetting, arbeidsmiljø, bustad, utdanning, forbruk, fritid og rekreasjon, oppveksttilhøve og politiske ressursar. Levekår og folkehelse omfattar såleis alle kommunale tenesteområde og arena. 3.2 Utdanningsnivå Statistikk frå SSB visert at utdanningsnivået i Øygarden kommune er lågare enn Hordaland og nasjonalt. Ut frå at menneske med låg utdanning har høgare risiko for livsstilssjukdomar og nedsett livskvalitet, er det ein urovekkjande høg prosentdel i Øygarden som har grunnskule som høgaste utdanningsnivå (38,1 %), mot 29,9 % i Hordaland og 27,9 % på landsbasis. Den same tendensen gjer seg gjeldande for vidaregåande skule og høgskule. Prosentdel personar 16 år og oppover utdanningsnivå 2013 (SSB) Utdanningsnivå (høgaste fullførte) Øygarden Hordaland Landet Grunnskule 38,1 25,9 27,9 Vidaregåande skule 45,1 42,7 41,7 Universitets- og høgskule kort (t.o.m. 4 år) 14,4 23,0 22,4 Universitets- og høgskule lang (meir enn 4 år) 2,5 8,4 8,0 Utviklinga dei siste 10 åra har vore positiv, talet på personar med grunnskule som høgaste fullførte utdanning er redusert frå 45,2 % i 2004 til 38,1 % i Tala på personar med vidaregåande skule eller høgare utdanning har auka, til dømes har talet på personar med høgskuleutdanning (4 år) gått opp frå 10,5 % i 2004 til 14,4 % i Fråfall i vidaregåande skule er ein omfattande folkehelseutfordring i heile landet, og er størst blant elevar på yrkesfaga. Figuren under viser kommunen sin utfordring med fråfall i vidaregåande skule samanlikna med fylket og landet. Blant elevar frå familiar med lågt utdanningsnivå, er andelen som fell frå høgare samanlikna med elevar frå familiar med høgt utdanningsnivå. Fråfall i vidaregåande skule reduserer moglegheitene i arbeidsmarknaden og aukar risikoen for uføretrygd og dårlegare levekår og helse. Både norsk og internasjonal forsking viser sammenheng mellom psykisk helse og fråfall i videregående skole. Spesielt kan åtferdsvanskar i barndommen føra til dårlegare skuleprestasjonar som igjen fører til auka risiko for fråfall. Tiltak som styrker barn og unge som slit med faglege og sosiale vanskar vil vera effektive i førebygging av fråfall. Det førebyggjande arbeidet bør difor starta tidleg. Tjeldstø Skule 12

13 Andelen som har slutta på/ikkje bestått vidaregåande skule, status fem år etter at dei har begynt ( ). 3.3 Inntekt og gjeld Ein stor del innbyggjarane har relativt høg inntekt. I 2012 hadde 43 % av hushalda kr eller meir i inntekt, mot 39 % i Hordaland og 37 % i heile landet (SSB). Det er også ein større prosentdel i Øygarden (19%) med gjeld tre gongar større enn tre gongar samla inntekt enn i Hordaland (16 %) og resten av landet (16 %). Øygarden har færre husstandar med låg inntekt og barn i alderen 0 17 år enn Hordaland (8,4 %) og landet (10 %). 3.4 Arbeid og grad av sysselsetting Graden av sysselsetting vert definert som den prosentdelen av folkesetnaden i arbeidsfør alder som er i løna arbeid. I Øygarden kommune ligg sysselsettingsgraden på 68,2 % i 4. kvartal 2013 (SSB). Tabellen syner at sysselsettingsgraden i Øygarden ligg om lag på landssnittet, men under snittet i Hordaland når det gjeld både menn og kvinner. For innvandrar er sysselsettingsgraden om lag på nivå med fylket, men 2 % høgare enn landssnittet. Prosentdel sysselsette i befolkninga pr 4. kvartal 2013 og innvandrarar (SSB) Sysselsettingsgrad Øygarden Hordaland Landet Begge kjønn 68,2 70,4 68,6 Menn 70,7 73,2 71,5 Kvinner 65,5 67,5 65,6 Innvandrar (Europa, Asia, Afrika, Amerika, Australia) 65,0 65,4 63,1 Til trass for at utdanningsnivået er lågare enn landssnittet, er sysselsettingsgraden om lag på landssnittet. Samanlikna med utdannings- og inntektsstatistikken kan ein anta at ein del vert tidleg sysselsett i ganske godt betalte jobbar, både etter grunnskule og vidaregåande. Telemarksforskning sin rapport om næringslivsutvikling i Hordaland (TF 34/2013) viser at Øygarden kommune har svært låg andel (9 % og 356 plass på landsbasis) arbeidsplassar i basisnæringane (natur, industri, teknologi). For andre kommunar i Hordaland ligg andelen av slike arbeidsplassar mellom 5 og 45 %. Rapporten viser at kommunen har hatt ein tilbakegang innafor desse næringane dei siste 12 åra. Når det gjeld næringsliv knytt til turisme og besøkjande ligg Øygarden på 331 plass i landet, men her har kommunen hatt ein liten vekst dei siste åra. I nærings-nm for kommunar i 2012 kom Øygarden på 223. plass. Øygarden har over tid lagt stabilt på denne plassen. Til samanlikning kan nemnast at Fjell vart rangert som fjerde beste kommune i landet, 13

14 Austevoll nummer 10 og Sund nummer 118. Øygarden ligg om lag midt «på treet» i Hordaland når det gjeld utdanningsnivå i næringslivet. På landsbasis har kommunen gått opp frå 305. plass i 2000 til 204. plass i Øygarden har felles arbeidsmarknad med nabokommunane, då særleg Fjell og Bergen, og det er stor grad av inn- og utpendling til kommunen. Det å ha arbeid heng saman med auka livskvalitet ved at ein får delta i sosial fellesskap, nytta eigne ressursar, og ikkje minst vera økonomisk sjølvhjelpen. 3.5 Arbeidsløyse Arbeidsløyse kan vera eit risikoområde for kommunen, då Øygarden dei siste åra hatt høgare arbeidsløyse enn nabokommunane, snittet i fylket og landet. Nokre periodar har kommunen hatt størst arbeidsløyse blant alle kommunane i Hordaland, målt i høve til personar i arbeidsfør alder. I 2013 var 2,8 % av personar i arbeidsfør alder utan arbeid, medan tala for Hordaland var 2,1 % og landet 2,6 % (SSB). Fordelinga mellom menn og kvinner var høvesvis 3,1 og 2,5 %. Arbeidsløysa er høgast i alderen år, der talet for Øygarden var 4,3 % i 2013, mot 2,7 i Hordaland og 3,5 % på landsbasis. For innvandrar ligg arbeidsløysa i Øygarden på 7,1 % (1. kvartal 2015), medan den i Hordaland er 7 %. Både fylket og kommunen har lågare arbeidsløyse blant innvandrarane enn heile landet, der tilsvarande tal er 7,6 %. Meir enn halvparten av arbeidsplassane på Vestlandet er knytt til olje- og gassnæringa. Konjunkturnedgangen som hausten 2015 særleg råkar denne sektoren kan få store følgjer for innbyggjarane i Øygarden kommune, då det er mange arbeidsplassar knytt til olje og gass i vår region. I ein situasjon der arbeidsløysa aukar, vil dette særleg ramma dei unge som skal inn på arbeidsmarknaden. Nye tal frå SSB pr oktober 2015, syner ein auke på siste året av desse er menn. Om denne situasjonen festar seg, kan det føra til auka utbetalingar av sosialhjelp både for ungdom og ikkje minst flyktningar, som tradisjonelt sett har størst vanskar med å koma seg inn på arbeidsmarknaden. Dette utfordrar lokalsamfunnet til kommunen bør i større grad opna for fleire praksisplassar og lærlingplassar. 3.6 Sjukefråver Sjukefråvær for alle arbeidstakarar i Øygarden Øygarden Totalt 6,6 % 5,9 % 4,8 % 5,6 % 6,1 % Menn 4,3 % 4,2 % 3,4 % 4,6 % 4,5 % Kvinner 8,7 % 7,4 % 6,3 % 6,7 % 7,6 % Sjukefråvær befolkninga i Hordaland og heile landet Heile landet Menn 4,9 % 5,0 % 5,0 % 5,2 % 5,4 % Kvinner 8,2 % 8,3 % 8,3 % 8,6 % 8,5 % Totalt 6,4 % 6,4 % 6,5 % 6,7 % 6,8 % Hordaland Menn 5,0 % 5,0 % 5,1 % 5,3 % 5,6 % Kvinner 8,3 % 8,5 % 8,6 % 8,8 % 9,0 % Totalt 6,4 % 6,5 % 6,7 % 6,9 % 7,1 % 14

15 Kommentar: Dei tre siste åra har Øygarden kommune (heile kommunen) hatt eit stigande sjukefråvær. Tendensen frå heile landet og Hordaland er motsett med eit redusert sjukefråvær. Øygarden ligg litt over både landsgjennomsnittet og Hordsland samla sett. Sjukefråværet for menn i Øygarden er lågare enn for landet og fylket, medan kvinner tilsvarande ligg noko over gjennomsnittet dei siste to åra. 3.7 Trygd Antal personar på arbeidsavklaringspengar frå NAV ligg om lag på landssnittet (5,3 %), men er noko høgare enn for Hordaland (4,6 %). Øygarden har tidlegare hatt monaleg fleire uføretrygda enn fylket og landet, i alle aldersgrupper, jf statistikken under for talet på uføre over 45 år. Dei siste åra er det færre unge uføre, og tala for 2014 syner at 2,5 % av innbyggjarane mellom år er uføretrygda. Dette er på same nivå som landssnittet, og 0,2 % over det samla talet for alle kommunane i Hordaland. Uføretrygda er ei utsett gruppe både psykososialt og økonomisk. Uføretrygda har gjennomsnitt dårlegare psykisk og fysisk helse og meir usunne levevanar. Årsakene til nedsett arbeidsevene kan vera mange og samansette. Ut frå at så mange av innbyggjarane var uføretrygda var dette tidlegare eit høgrisikoområde, men ut frå den positive trenden dei siste åra, er risikoen noko redusert. Uføretrygda i alderen år, Uføretrygda i alderen år,

16 3.8 Hushald og sosiale tilhøve Privathushald etter hushaldstype. Folke- og bustadteljing 2011 (SSB) Hushaldstypar Tal hushald Prosent Åleinebuande Par utan heimebuande barn Par med små barn (yngste barn 0-5 år) Par med store barn (yngste barn 6-17 år) Mor/far med barn (yngste barn 0-17 år) Einfamiliehushaldning med vaksne barn (yngste barn 18 år og over) Fleirfamiliehushaldningar 94 5 Sum hushald Det er færre hushald i Øygarden som består av ein person enn i fylket og landet elles. Tala er høvesvis 30, 39 og 40 %. Kommunen har og 2 % færre barn av einslege forsytarar enn på landsbasis. (SSB). Det er likevel viktig å vera merksam på at åleinebuande kan vera ei utsett gruppe av økonomiske, helsemessige og sosiale årsaker, og ta omsyn til dette under planlegging og utvikling både av senterområda og andre bygdemiljø i kommunen. Til dømes ved å skapa attraktive, naturlege og tilgjengelege møteplassar. Andel barn mellom 0 17 år med barnevernstiltak i Øygarden er 6,3 %. Snittet for landet er 4,8 %. Av desse har kommunen omsorgsansvar for 1,5 % (plassert i fosterheim eller institusjon), mot 1,7 % på landsbasis. Kommunen har til saman vel 50 utleigebustadar. Det er stor pågang etter kommunale utleigebustadar både for eldre, funksjonshemma, flyktningar og personar med ulike sosiale vanskar. Kommunale bustadar er viktig for å kunne gi fagleg forsvarlege tenester og/eller sikra menneskje som ikkje kan skaffa bustad sjølv ein stad å bu. 2,5 % av befolkninga i landet mottok økonomisk sosialhjelp i I Øygarden er dette talet 3, Rus Pr mai 2015 har kommunen rusoppfølging av 31 personar, herav 17 som mottek legemiddelassistert rehabilitering (LAR). Det finns lite samanliknande statistikk på område, men det er grunn til å tru at dette er høge tal i høve til folketalet. Frå «Rusmiddelpolitisk handlingsplan »: «I samband med gjennomføring av BrukerPlan i Øygarden 2012 er det registert 38 personar som vert vurdert å ha eit rusmiddelproblem. Antalet byggjer på tal innrapportert frå NAV Øygarden, legetenesta og psykiatritenesta i kommunen. Tal frå SSB syner at folketalet i kommunen for personar over 18 år i 2012, var på I høve dette innbyggjartalet syner dette at 1,14 % av befolkninga i kommunen er vurdert til å ha eit rusmiddelproblem. Noko som er meir enn dobbelt så høgt antal som gjennomsnittet i 21 andre kommunar det er gjort tilsvarande undersøkingar på Vestlandet. Øygarden har (2012) eit etablert rusmiljø, med misbruk, kjøp og sal av alle typar narkotika. Det er vanskeleg å sei noko eksakt om nyrekruttering til dette miljøet, men ein er kjend med at det er nokre yngre vaksne i dette miljøet. Tal frå BrukerPlan viser at Øygarden skårar høgt på antal rusavhengige i aldersgruppa år i høve til andre kommunar som har delteke i Brukarplan. Det var (pr ) 12 personar på LAR (Legemiddelassistert rehabilitering). I gjennomsnitt er det 2-3 personar som er i døgnbehandling på rusverninstitusjon, medan om lag 5 personar i gjennomsnitt av dei rusavhengige går til polikliniske samtalar.» Sjå elles punkt

17 4. FYSISK, BIOLOGISK, KJEMISK OG SOSILAT MILJØ Miljøfaktorar kan påverka befolkninga si helse både i positiv og negativ forstand. Tilgang til uteområde og fasilitetar, eksponering for forureining og sosiale nettverk kan ha stor betyding for folkehelsa. 4.1 Kvalitet på drikkevatn Hovudplan for vatn Øygarden kommunestyre vedtok i møte å godkjenna hovudplan for vatn Denne planen omhandlar både kapasiteten og kvaliteten på vassforsyninga. Målsetjing for kvalitet: Ved uttak frå kommunal leidning skal drikkevatnet oppfylla krav stilt i den til kvar tid gjeldande drikkevassforskrifta. Det er vidare ei målsetjing om alle fastbuande skal knytast til offentleg vassforsyning. Planen identifiserer ei rekkje tiltak som det er naudsynt å gjennomføra for at vassforsyninga i Øygarden kommune skal stetta alle krav i regelverket. Det vert teke rutinemessige prøvar av vasskvaliteten. Det ligg føre rutinar for varsling av befolkninga ved mistanke om høge bakterietal. Det pågår planlegging og gjennomføring av tiltak i tråd med denne planen som skal til for å oppnå drikkevasskvalitet som stettar drikkevassforskrifta sine krav. Det vert i år og åra framover arbeida med omfattande utbyggingar i tråd med planen. I 2015 arbeider kommunen med bygging av eit reinseanlegg ved Blomvåg vassverk som forsyner heile søre delen av kommunen. Dette skal imøtekoma Mattilsynet sine krav til kvalitet på drikkevatn. Vidare vert det arbeidd med å samankopla Blomvåg vassverk med Alvheim vassverk. Kommunen kan samkjøra og dermed sikra vassforsyninga for alle innbyggjarane i kommunen på ein god måte når utbygginga er utført. 4.2 Omgjevnader I følgje arealrekneskapen til kommuneplan er 77 % av landarealet i kommunen samla avsett til naturområde, friområde og landbruk, natur og friluftsområde. Det er kort veg frå bustadområda til denne type område. I tillegg er store sjøareal avsett for friluftsliv. Alle byggjeområda i Øygarden ligg med god tilgang til uteområde eigna for fysisk aktivitet. Store avstandar og spreidd busetjingsmønster gjer det likevel vanskeleg å unngå at det er naudsynt å nytte bil som transportmiddel for daglege gjeremål frå fleire av byggjeområda. Med unnatak av ei mindre strekning ved Rossneset er det etablert samanhengande gang- og sykkelveg/fortau på heile strekninga langs fylkesveg 561 frå Svelgen til området ved bedehuset i Oen. Vidare er denne type anlegg etablert over Sauøy til Skjold, samt frå område ved Parisvatnet til Trollevatn. I tillegg på ei mindre strekning ved Hjelme kyrkje. 4.3 Kultur og friluftsliv I Øygarden er det rundt registrerte lag/organisasjonar. Dei frivillige laga og organisasjonane driv m.a. med: idrett: fotball, symjing, turn, styrkeløft, basketball, volleyball og dans 17

18 ungdomsarbeid: religiøse og frilyndte ungdomslag, motorklubb song og musikk: musikkorps, barne-, ungdoms- og vaksenkor, trekkspel og musikkgrupper og band husmor- og helselag barnelag/barnearbeid: fritidsklubb, speidargruppe, Øygarden turlag, Øygarden Røde kors, barneforeiningar eldrelag/pensjonistlag andre som ldrettslag/pensjonistlag mållag, husflidlag m.m. Sjå elles punkt Trivsel Folkehelsa sin statistikkbank for trivselundersøking i 7. og 10. klassar viser høg trivselsprosent på begge trinna i Øygarden. Særleg er dette tilfelle for trinnet på ungdomsskulen. Klasse/år 06/07-10/11 07/08-11/12 08/09-13/14 7. klasse (ØK) klasse (ØK) klasse(land) klasse (land Ungdom Skule er ein sentral arena for barn og unge der trivsel påverkar m.a. læring og psykisk helse. Mobbeundersøkingar som vert gjort på 7. og 10. trinn gir eit inntrykk av korleis barn og unge har det på skulen. Undersøkinga viser at elevane i Øygarden opplever meir mobbing på siste trinnet på barneskulen, enn det dei gjer når dei går ut av ungdomsskulen. På 7. trinn i Øygarden kommune er det 10,8 prosent som svarar at dei vert mobba 2-3 gongar i månaden eller meir. Dei høge tala for 7. trinn er gjennomsnittstala for skulane i Øygarden kommune, men ikkje alle skulane har svart på undersøkinga til Utdanningsdirektoratet. Tala for 10. trinn på ungdomsskulen viser 3,5 prosent. Dette framgår av Utdanningsdirektoratet si årlege elevundersøking for skuleåret 2014/2015. Gjennomsnittleg prosentdel av elevar i norsk skule som har opplevd mobbing 2-3 gongar i månaden eller oftare er 4,8 prosent på 7. trinn og 4,7 prosent på 10. trinn. I Hordaland er tala svært like landsgjennomsnittet. På 7. trinn svarer 4,9 prosent ja på spørsmålet om dei vert mobba 2-3 gongar i månaden eller oftare, på 10. trinn svarar 4,7 prosent av elevane det same. Sidan 2000-talet har Øygarden vore ein MOT-kommune. Det er eit arbeid som er retta mot ungdomskuleelevar. Det er ulike førebyggingsprogram i barnehagane og skulane i Øygarden som t.d «De utrolige årene, Dinosaurskolen, Zippy`s venner, og Olweusprogram mot mobbing. Kvart år vert reglar for mobbing tatt opp i klassane. Mobbing er også alltid tema i møte, i elevrådet og i samarbeidsutvalet. Samtidig har Øygarden kommune 31.1 % fråfall i den vidaregåande skulen i perioden , medan landet i snitt har 24.5 % (FHI statistikkbank). I rapport frå Nordisk institutt for innovasjon, forsking og utdanning, kjem det fram at psykiske problem er viktigaste årsaka til fråfall i vidaregåande skule (NIFU 6/2012). Fråfall og trivsel reknast som eit område Øygarden kommune treng meir kunnskap kring, då det er mange faktorar som kan spele inn. 18

19 Andelen 10.klassingar som trivst svært godt eller godt på skulen (Elevundersøkinga, 2008/ /2014). Andelen 10.klassingar som oppgjer at dei vert mobba på skulen (Elevundersøkinga, 2008/ /2014). Andelen som har slutta på/ikkje bestått vidaregåande skule, status fem år etter at dei har begynt ( ). 19

20 5.SKADER OG ULUKKER I Statistikkbanken Hordaland finn ein berre data for Region Vest der Øygarden inngår i tre tema under, trafikkulukker og valdskriminalitet. I statistikken for brannar er Øygarden samanlikna med fylket (Hordaland). 5.1 Vegtrafikkulukker I denne statistikken der Øygarden inngår i region «Vest», ser me at antal skadde har gått ned i slutten av perioden. Antal drepne varierer mellom 0-5 årvis. Dei to siste åra i statistikken (2012 og 2013) viser 3 trafikkdrepne i Region Vest. 5.2 Valdskriminalitet Det ligg ikkje føre tal for Øygarden kommune, men for Region Vest. Av tabellen over går det fram at meldte lovbrot i perioden har lagt stabilt. Med tanke på ein sterk vekst i folketalet for same tidsrom, er det ein nominell nedgang. 5.3 Brannar I perioden 2006 til 2013 er det berre registrert brannar i kommunen i dei første 3 åra, eller det er manglande statistiske oppgåver. Når det gjed utrykkingar, ligg kommunen under gjennomsnittet for Hordaland. 20

21 6. HELSERELATERT ADFERD Helserelatert åtferd er definert som åtferd som har innverknad på eit helseutfall. Dette kan t.d vera fysisk aktivitet, ernæring, bruk av tobakk og rusmidlar. Det kan òg omfatta seksualåtferd og risikoåtferd som kan føra til skadar og ulukker. 6.1 Fysisk aktivitet Fysisk inaktivitet er ei aukande utfordring som aukar i alle aldersgrupper. Samfunnet vårt har dei siste tiåra blitt tilrettelagt for inaktivitet, og ein skal i dag vera medviten for å få fysisk aktivitet som ein del av kvardagen. Ein auke av den fysiske aktiviteten er eit av dei tiltaka som vil ha størst positiv effekt på folkehelsa. Å leggja til rette for dette vil vera ei viktig folkehelsesatsing. Tilrådingane frå Helsedirektoratet for minimum fysisk aktivitet for vaksne og eldre er minst 150 minuttar moderat fysisk aktivitet eller 75 minuttar med høg intensitet per veke. Barn og unge bør utøva minimum 60 minuttar fysisk aktivitet kvar dag. Intensiteten bør vera både moderat og høg. Med enkelte unntak gjeld dette og for gravide og etter fødsel. Fysisk aktivitet kan til dømes vera ein tur med rask gange, der ein vert varm og får auka puls. Den største helsegevinsten kjem når vi går frå å vere inaktive til å verta aktive, deretter vil auka fysisk aktivitet gi ytterlegare gevinst. Me har ikkje konkrete tal på vaksne og born som følgjer desse råda i Øygarden, men nasjonal oversikt kan gi ein peikepinn. I gjennomsnitt følgjer 22% av vaksne kvinner og 18% av vaksne menn råda. (Helsedirektoratet 2009). Tilrettelegging for fysisk aktivitet Alle barnehagane i Øygarden har fokus på fysisk aktivitet. Det er tilrettelagt for aktivitet både i barnehagane sine uteområde, i tillegg til at dei tek i bruk nærområda. Barneskulane har tilrettelagt for aktivitet på sine uteområde. Dei brukar og nærområda til aktivitet. Fleire av skulane nyttar fritidsleiarar som eit ledd i å få auka aktiviteten i friminutta. (sjå tabell under) Øygarden kommune har sett av midlar som skular og barnehagar kan søkja på, for å stimulera til gode folkehelsetiltak for born og unge, innanfor helseåtferdsområda kosthald og fysisk aktivitet. Døme på tilrettelegging for fysisk aktivitet: Øygarden kommune legg til rette for gode tilskotsordningar for idrett- og kulturliv Øygarden har 2 fullverdige fotballbaner med kunstgras Øygarden har ikkje idrettshall, men er under planlegging Det er 2 idrettslag i kommunen med til saman om lag 550 medlemmar. 70 % utgjer fotball Det er etablert løpskarusell for born og vaksne gjennom Skjergard IL Skjergard IL har og turgruppe Øygarden turlag arrangerer turar for born og vaksne Øygarden speidarlag har uteaktivitetar for born frå 5 år og oppover til ungdomskuletrinnet. Fleire av nærmiljøutvala arrangerer ulike aktivitetar for born og vaksne. ( t.d Vik grendalag, Hellesøy velforeining ) Det er etablert 12 turstiar i kommunen som er merka og oppgraderte, med turstibrosjyre / turstikonkurranse Det er knyta ballbingar til skular og nærmiljø Det finns mindre nærmiljøanlegg som t.d. skateanlegg, grillhytter og skog/ markområde som innbyr til aktivitet. Pardalsmyra: friluftsområde på Vik som innbyr til aktivitet for born og familiar. 21

22 Det er 5 område i kommunen som er tilrettelagt til friluftsområde. Fire av desse vert haldne ved like av Bergen og Omland friluftsråd. Desse er Liskevika, Ormhillern, Langøy og Skogsøy. Ormhillern er universal utforma tursti. Det er faste turar ein gong i veka gjennom Øygarden frivilligsentral og frisklivvssentral. Det er tilbod om trening i grupper gjennom Frisklivssentralen. Treningssenteret «Peak Fitness» gir tilbod om aktivitet i nærmiljø til alle innbyggjarane Flyktningar og andre innan NAV / helse får høve til treningskort til redusert pris / gratis i ein periode. Skulane i Øygarden: Øygarden ungdomsskule: Alle ungdomsskuleelevane får gratis treningskort på Peak Fitness Treningssenteret vert brukt for å hindre fråfall i gym-timane Treningsøkt før skulen startar ein dag i veka Det er kjøpt inn syklar for eit klassetrinn 67% av ungdommane ved Øygarden ungdomsskule seier at dei trener kvar veke Ungdomsskuleelevane har 3 timar gym kvar veke. I tillegg har dei 4 dagar kvart år med fysisk aktivitet, valfag ( friluftsliv, fysisk aktivitet og helse) Kven syklar/går/skater til skulen. Øygarden ungdomsskule: Utifrå ein tilfeldig valt dag i april, var det mellom 4,4% og 11,2% som sykla /skata til skulen Blomvåg skule: Aktiv utegruppe for alle, symjeopplæring for alle Organiserte leikeaktivitetar to midtimar pr veke. Rong skule: Turdagar,Friluftslivsdagar «Hopp for hjartet»-konkurranse Aktivitetar med Dale Oen, Fast utedag med SFO ein dag i veka Toftøy skule: 2 idrettsdagar pr år, 45 min organisert aktivitet kvar veke i friminuttane. SFO : faste turdagar, utedagar, ballspel og bevegelse til musikk Alvheim / Bakken skule: 1 time friminutt med aktivitet kvar dag, faste turdagar, aktivitetsdagar På ein tilfeldig valt dag i april var det mellom 1 og 6 elevar som sykla /skata til skulen på Rong skule, og 6 elevar ( 2,28%) som sykla /skata til Blomvåg skule. Breivik barnehage Familiebarnehagane Toftøy barnehage Turdag 2-3 dagar i veka. Mykje friluftsliv Turdag 1 gong i veka Turdag minst 1 gong i veka. Bruker Dale Oen 22

23 Tjeldstø barnehage: Experience, båtturar, misjonsløp, aktivitetsleir, Tur ein dag i veka, aktiviteter på idrettsbana, fjellklatring etc. 6.2 Kosthald i skular og barnehagar Helsedirektoratet har laga kosthaldsanbefalingar for matservering i skular, barnehagar og SFO Det er desse tilrådingane som må liggja til grunn for å vurdera korleis matserveringa er. Undersøkinga gjort av helsedirektoratet i 2011 indikerer at det daglige tilbodet av mat og måltid i landet sine barnehagar på mange måtar er innanfor styresmaktene sine tilrådingar. Det er observert ei forbetring innanfor alle områda som vart påpeika som utfordringar i Den utfordringa som peikar seg ut som den største i 2011 er å auka tilbodet av grønsaker. I Øygarden: Barnehagane fekk spørsmål om kosthald som dei svarte slik på: alle unnateke ein av barnehagane var kjende med retningslinene for kosthald i barnehagen alle unnateke ein brukte tilrådingane til ein viss grad ingen feira gebursdag med is /kaker alle fekk tilgang på frukt dagleg På ein skala frå 1-6 hadde barnehagane skår på 4,5 og 6 når det gjeld fokus på sunn mat. Frå ein barnehage kom det forslag om felles foreldremøte for barnehageforeldra, med tema kosthald. Kosthaldsvaner i Ungdataundersøkjing ved Øygarden ungdomsskule 2012 viste at 68 % åt frukost kvar dag i 2012, mot 49 prosent I Det var 57 % som åt formiddagsmat i 2012, og 53 % som åt middag med familien dagleg. Kosthald og kosthaldsvanar generelt Verdas helseorganisasjon (WHO) har estimert at endringar i kosthald, fysisk aktivitet og røykjevanar kan førebyggja 80 prosent av hjarteinfarkt, 90 prosent av type 2-diabetes og over 30 prosent av kreft (WHO, 2003) (Fund/ & Research, 2007). Helsedirektoratet anbefaler eit variert kosthald med mykje grønnsaker, frukt, bær, grove kornprodukt og fisk, og avgrensa mengde bearbeidd kjøt, rødt kjøt, salt og sukker, og regelmessig fysisk aktivitet. Det er vanskeleg å finna gode undersøkingar som viser kosthaldsvaner generelt blant innbyggjarane i kommunen vår. Det ein del studiar syner, er at kosthaldsvaner har samanheng med kunnskap og utdanning. I ein studie av over 9000 vaksne i Oslo blei det funne at dess lengre utdanning, dess større inntak av sunn mat (Kjollesdal, 2010). Personar med høg utdanning hadde høgare konsum av frukt og grønsaker enn personar med låg utdanning (Helsedirektoratet, 2013). Blant gravide som deltok i Den norske mor og barn-undersøkinga, er det òg vist at kvinner med lang utdanning og høg inntekt har sunnare kosthald (Englund-Ogge, 2012). Ut i frå vår kunnskap om at Øygarden ligg lågare enn landet elles i antal personar i aldersgruppa år som har fullført VGS eller høgare utdanning, er det grunn til å tru at dette påverkar inntaket av sunn mat. 23

24 6.3 Tobakk, snus og alkohol Når det røykevanar generelt for innbyggjarane i Øygarden, er det lite statistisk materiale å henta ut. I følgje statistikkbank frå folkehelseinstituttet har Øygarden høgre andel kvinner som røykjer enn elles i landet. Dette er tal som er basert på antall gravide kvinner som røyker ved 1.gangs konsultasjon hos jordmor. Desse tala er noko usikre då det dreier seg om svært få kvinner. Røyking Øygarden 3% Landet 5% Snus Øygarden 5% Landet 6% Drukke seg berusa Øygarden 22% Landet 16% Kan skaffe hasj Øygarden 21% Landet 18% Brukt hasj/narkotika Øygarden 4% Landet 4% Tabellen over er henta frå Ungdata 2012, og har utgangspunkt i elevane ved Øygarden ungdomsskule. Røyking og snus ligg under landsgjennomsnittet, medan antal elevar som har drukke seg berusa, og som kan skaffe hasj, er over. 7. HELSETILSTAND Med helsetilstand er det meint innbyggjarane si helse målt ved ulike mål, t.d. risikofaktorar, førebyggbare sjukdomar, trivnad og meistringsressurser, eller meir indirekte mål som sjukefråvær o.l. I denne samanhangen vil vi ta for oss nokre døme på sjukdommar/sjukdomsgrupper som kan førebyggjast 7.1 Hjarte og karsjukdom Hjarte- og karsjukdomar er årsak til ca. 45% av alle dødsfall i Noreg. Dei fleste alvorlege hjarte- og karsjukdomar oppstår i arterier og i hjarta. I begge desse organa er den sentrale sjukdomsprosessen åreforkalking. To hyppige, alvorlege sjukdomar i hjarta og kar med åreforkalking som årsak, er akutt hjarteinfarkt og akutt hjerneslag. Hjartesjukdom er den hyppigaste dødsårsaka i Noreg: hjartesjukdom forårsaka av tette årer ( ishemisk) 25% av alle dødsfall. Hjerneslag er den tredje hyppigaste dødsårsaka, og hyppigaste årsak til alvorleg funksjonshemming. Dei viktigaste førebyggingstiltaka er fråvær av røyking, sunt kosthald, fysisk aktivitet og lågt inntak av alkohol. Ved t.d å redusera saltinntaket med 3 gram per person pr dag ( 30% reduksjon), viser eit forsiktig anslag at ca 1000 færre personar vil dø av iskemisk hjartesjukdom og hjerneslag pr år. Tabellen under viser høg dødelegheit av hjarte-karsjukdom blant menn i Øygarden, og låg blant kvinner, samanlikna med Hordaland og landet elles. 24

25 Dødelighet (0-74 år) per , standardisert 7.2 Muskel- og skjelettlidingar Rygg- og nakkesmerter fører til store helseplager og redusert livskvalitet (Ihlebæk, 2010). Blant nye uføretrygda med muskel- og skjelettlidingar utgjer rygglidingar den største undergruppa, (NAV statistikknotat, 2012). Sett under eitt har mange typar muskel- og skjelettsjukdomar og -plager samanheng med aukande alder, stillesitjande livsstil og til dels òg overvekt.( Folkehelserapport 2014 frå FHI) Tabellen viser at Øygarden ligg høgre enn landet elles på muskel og skjelettlidingar / plager, ( ekskl brudd og skader)både i aldersgruppa 0-74 år og i aldersgruppa år 7.3 Kols KOLS er ei samlebeteikning på ei gruppe kroniske lungesjukdomar med redusert luftstraum gjennom luftvegane. Den viktigste årsaka til KOLS er røyking. ( 80 %) Personar som har røykt 20 sigarettar dagleg i 20 år har 6 gonger høgre risiko for kols enn personar som ikkje har røykt. Luftforureining i arbeidsmiljøet eller generelt utandørs kan òg føre til kols. Kols er ein kronisk sjukdom, og når skadane først er oppstått, er desse i stor grad irreversible eller varige. De kan ikkje gå attende, verken spontant eller ved medikamentbruk. 25

26 KOLS og astma, legemiddelbrukere (45-74 år) kjønn samlet, per 1000, standardisert Tabellen viser at Øygarden ligg høgre enn landet elles i legemiddelbruk for Kols og astma 7.4 Diabetes Diabetes type 2 er ein sjukdom kor sukkerinnhaldet i blodet er høgare enn normalt. Sjukdomen debuterer gjerne hos vaksne over 40 år, og førekomsten aukar sterkt med alderen. Men òg stadig yngre menneske får diabetes type 2. Overvekt og usunne levevanar som ugunstig kosthald, lite mosjon og røyking gir auka risiko for å utvikla type 2-diabetes. Dei siste 30 årå har det vore ei tredobling i antal pasientar med diabetes. Sjukdomsførekomsten aukar med aukande alder, og blant dei over 70 år har ca 10% diabetes. På verdsbasis har ca. 250 millionar vaksne personar diabetes type 2, og det kjem til 7 millionar nye tilfelle per år. 90 prosent av diabetes kan tilskrivast fem faktorar: Mangel på mosjon, usunt kosthald, røyking og for mykje alkohol. Likevel er overvekt den viktigaste årsaka til utvikling av type 2 diabetes. Brukarar av legemidlar til behandling av type 2-diabetes (30-74 år) kjønn samla, per 1000, standardisert 26

27 7.5 Smittsame sjukdomar Vaksinasjonsdekninga i prosent for smittsame sjukdomar som difteri, kikhoste, stivkrampe, meslingar, kusma og raude hundar er for Øygarden 94,7 ved 2 år, og 92,9 ved 9 år. Gjennomsnittet for Hordaland er 93,7 ved 2 år. og 94,1 ved 9 år. Vaksinasjonsdekninga i Øygarden mot desse sjukdomane er i snitt 93,6 ved 2 og 9 år. På grunn av høg innvandring er det viktig med framleis høg vaksinasjonsdekning. 7.6 Psykiske helse God psykisk helse vert kjenneteikna av trivsel og meining med tilvære. I tillegg vert individet si evne til å meistre kvardagen sine utfordringar vektlagt samt bidrag til samfunnet rundt seg. Psykiske plager omfattar symptom som i betydeleg grad går utover trivsel, daglege gjeremål og samvær med andre, utan at kriteria for ein diagnose er tilfredsstilt. Psykiske lidingar vert forstått som symptombelastningar som er så omfattande at det kvalifiserer til ein diagnose. Psykiske helseproblem er blant dei største folkehelseutfordringane i samfunnet vårt. Nesten ein firedel av Noregs befolkning har ei psykisk liding. Dei sosiale skilnadane er store. Legemiddelbrukere kjønn samlet, 0-74 år, per 1000, standardisert. Tabellen viser eit høgre antal personar som brukar legemidler mot depresjon enn elles i landet 27

28 Tabellen viser eit høgre antal personar som brukar sovemedisin og angstdempande midlar enn elles i landet. 7.7 Kreft Minst eit av tre krefttilfelle har samanheng med levemåten vår. Vi har ingen garanti mot å utvikla kreft, men vi kan ta nokre val som reduserer risikoen. Det viktigaste ein kan gjera for å minske risikoen for kreft er å være røykfri, ete sunt og variert, ha regelmessig fysisk aktivitet, og nyte sola utan å bli solbrent.( kreftforeningen) Kreft, nye tilfelle per , standardisert Tabellen viser at Øygarden ligg over gjennomsnittet for Hordaland og landet elles i førekomst av lungekreft både blant menn og kvinner. 8. AVSLUTNING Statistikken syner at det er mykje Øygarden kommune kan ta tak i og jobba med for å betra folkehelsa. Når det gjeld helsetilstand og sjukdommar, skil kommunen seg ut negativt på einskilde område. Øygarden manglar også fleire undersøkingar om helseåtferd, som vil kunne seia noko om korleis fysisk aktivitet og kosthald er i kommunen, og generelt korleis innbyggjarane lever livet sitt. Utfordringane i folkehelsearbeidet er av ulik karakter og er i ulik grad viktige. Likevel ser ein at dei har fleire fellestrekk. Dei fleste av utfordringane vil kunna føra til helsemessige konsekvensar for enkeltindivid som igjen vil kunne føra til store samfunnsmessige og økonomiske 28

29 framtidige belastningar for kommunen. Men dei fleste negative trendar som nemnt i rapporten kan førebyggjast. Dermed vil ei investering i førebyggjande og helsefremjande tiltak i dag kunna hindra større helsemessige og økonomiske belastningar i framtida. Ansvaret for utfordringane nemnde i rapporten går på tvers av ulike fag- og tenesteområde. Øygarden er ein relativt liten kommune, noko som kan gjera vegen mellom einingane kortare. Utfordringa er å dra lasset saman i dette arbeidet. Her kan kommunen sitt «Samarbeidsutval for folkehelsa» ha ei sentral rolle. Eit av måla med rapporten er at han blir eit felles verktøy for å synleggjera felles utfordringar og danna grunnlag for målretta tiltak. Dette vil kunne hjelpa kommunen å dra i same retning mot fleire gode levekår for alle innbyggjarane i Øygarden. I eit folkehelseperspektiv kan ein sjå nødvendigheita av førebygging i form av eigeninnsats, då sjukdomsbiletet i dag er prega av at helseåtferd utgjer større risiko for helsa enn ytre påverknadsfaktorar. Øygarden kommune må difor leggja best mogleg til rette for at innbyggjarane sjølve kan ta dei rette vala for eiga helse. Dette dokumentet, «Folkehelseoversyn for Øygarden kommune», gjev eit grunnlag for å sikra eit godt folkehelsearbeid i kommunen i åra som kjem.. Det må i tida framover arbeidast systematisk og målretta for å skapa helsefremjande lokalsamfunn som sikrar fleire friske leveår og reduserer livsstilssjukdommar. Målet må vera å få innbyggjarane meir medvitne om at dei må ta ansvar for eige liv og eigen helsetilstand. Tidleg innsats i barnehage og skule, tilrettelegging av gode bumiljø, næringsutvikling, arbeid og aktiv fritid, er viktige perspektiv i det helsefremjande arbeidet. Særleg har utdanning og tilgang på arbeid positiv påverknad på folkehelsa. Å stimulera til utdanning og næringsutvikling må difor vera viktige satsingsområde i tida frametter. Rådmannen legg opp til at folkehelse og førebygging skal prega alt som skjer i kommunal regi i økonomiplanperioden. 9. KJELDER Informasjon, statistikk og tabellar om folkehelsa i Øygarden er henta frå: Folkehelseinstituttets statistikkbank (FHI kommunehelse) Fylkeskommunen sin statistikkbank Kommunen sine eigne data Meldingssystem for smittsame sjukdomar (MSIS) NAV Statistisk sentralbyrå (SSB) Statens vegvesen Ungdata Opplysningar som statlege helsestyresmakter og fylkeskommunen gjer tilgjengeleg Kunnskap frå dei kommunale helse- og omsorgstenestene Kunnskap om faktorar og utviklingstrekk i miljø og lokalsamfunn som kan ha verknad på befolkninga si helse 29