Om gamle kart; mest frå Jæren og Jærkysten. Ove Tobias Gudmestad Hå Historielag, februar 2006

Transkript

1 Om gamle kart; mest frå Jæren og Jærkysten Ove Tobias Gudmestad Hå Historielag, februar 2006

2 Dei første gamle karta over Nord Europa Det første trykte kartet over Nord-Europa vart laga av dansken Claudius Clavus i tidsrommet Det vart trykt i Claudius Ptolemy sin Geografi i Vi finn både dette og mange andre eldre kart over Skandinavia i boka om Noreg og Norden i gamle kart og trykk (van Mingroot og van Ermen, 1998). Mange av dei eldre karta er og svært fargerike og tek med illustrasjonar frå landområdet som er teikna, eller frå folkelivet der (kartusjer). Men det kan vera vanskeleg å kjenna seg igjen på karta frå dei 15. og 16. århundra sidan dei geografiske kunnskapane hos kartteiknarane var heller små då. Det var også dårleg med kunnskap om kart teikning. Det er ikkje lett å bretta ut overflata på ein globus (ei kule) til eit flatt kartark.

3 Betre kart vert laga Olaus Magnus som ei tid var erkebiskop i Uppsala, ga 1539 ut eit kart Carta Marina over Norden. På dette kartet kjenner vi oss betre igjen. Men kartet inneheld få detaljar og det er heller skjematisk. Abraham Ortelius sitt kart frå 1570 Septentrionalium regionum descrip over nordlege område har med meir informasjon. Handel og opplysningstid krevde kart og atlasar Det er først med Gerhard Mercator sin atlas frå 1595, der han fekk med eit kart over Skandinavia og Finland; Svecia et Norvegia cum confinys (Sverige og Noreg med tilstøytande område), at vi får eit kart som har med mange namn på byar og landskap. Mercator arbeidde med å forbedra teknikken for kartteikning og bretta ut jordoverflata på ein sylinder. Då vert nordområda mykje større og kartet ser skeivt ut, men sylinderprojeksjon vert og nytta i kartteikning i dag.

4 Større skip og meir handel krevde betre kart Utsnitt av Ivan Storm Juliussen sitt målarstykke: En stille havn. Biletet viser seglskuter som har søkt hamn for kvelden for dei sigla bare på dagtid der det var utrygt farvatn. Dei gamle karta over kysten var laga for denne typen seglskuter. Det følgde med forklaring.

5 Bruken av karta Etter det me veit, vart det tidlegare ikkje nytta kart til sjøferdsle Ein nytta kjentmann Men kunnskapene om navigasjon var store i mellomalderen Større skip og meir handel auka ønskje om kart Karta vart i praksis alltid brukte saman med ei forklaring om kysten Med kart kunne ein og finna fram langs land utan kjentmann Jærkysten vart rekna for ugestmild utan havner mellom Sirevåg og Tananger

6 1. Lucas J. Waghenar, 1591

7 LUCAS JANSZOON WAGHENAER "Die Zee Custe van Noorweghen tusschen der Noess en Mardou" LEIDEN KART SOM OMFATTER KYSTLINJEN ARENDAL - JÆREN

8 2. Joannes Janssonius, sjøkart frå 1627 Joannes Janssonius sitt sjøkart frå Der Neus (Lindesnes) til Berghen ( Pascaarte van Noorwegehen, vertoonende de Zee-custen geleghen tusschen der Neus en Berghen ) var truleg teikna før år Vi har eit eksemplar av kartet frå 1627 der ankerplassar er klart merka. Det er interessant å sjå at kartet plasserer Notuwe (den gamle Hansa-hamna på Karmøy) der Avaldsnes ligg. Kartet viser og at Notuwe er plassert saman med ein bygning som må vera Olavskyrkja på Avaldsnes (Fylllingsnes, 2004). Det har lenge vore diskusjon om kvar ein kunne finna Notu. Tidlegare meinte ein at dette Nothaw er tvillaust Nautøy ved Bokn.

9 Janssonius 1627

10 Jedder, Janssonius 1627

11 Noorwegen, Janssonius 1627 (Slutten av 1500-talet)

12 3. Hollandske atlasar frå 1600 talet Dei hollandske kartmeistrane laga på 16-hundretalet kart over Norden. Dei mest kjende karta er utgitt av karthuset Blaeu. Brødrene Willem og Johan Blaeu arbeidde kontinuerleg med å få betra kvaliteten på kart i atlasane sine, få med fleire detaljar og laga karta til kunstverk. På denne tida var det stor handel med tømmer og hummar frå Stavanger stift til Holland. Stavanger stift omfatta på den tida også heile Agder, Hallingdal og Valdres. Den oppgava hadde biskopen her til 1631 då Hallingdal og Valdres vart skilde ut frå Stavanger stift. Seinare (i 1682) vart resten av Stavanger stift lagt inn under det nye Kristiansand stift, seinare same året brant byen og starten på nedgangstida til Stavanger var eit faktum.

13 Scavenius sitt kart Sidan Stavanger stift var eit heller sentralt område, ga brødrene Blaeu ut eit kart over Diæcesis Stavangriensis & parts aliquot vicinæa. Dette kartet var teikna av Laurids Clausen Scavenius (Laurits Skabo) som var biskop i Stavanger tidleg på 17 hundretalet (biskop frå 1605, død i 1626). Det var biskopen som først og fremst trong dette kartet. På Agdesida var den kjende presten Peder Claussen Friis medarbeidar då kartet vart laga. Kartet vart trykt i Blaeu sine atlasar frå 1635 og utover.

14 Blaeu 1620

15 Blaeu 1620

16 Hondius sine atlasar Mangelen på detaljar på kartet over Stavanger stift ville karthuset Hondenius, som var Blaeu sin argaste konkurrent i Holland, gjera noko med. Jodocus Hondius hadde tatt over kartplatene til Mercator og gav ut atlasar frå Kartteiknar Joannes Janssonius (Jan Jansson) var fødd i Arnhem om lag 1590 og vart i 1612 gift med dotter i huset Hondius. Han publiserte eit mykje meir detaljert kart over Stavanger stift enn det kartet som Blaeu hadde publisert. Dette kartet vart trykt i Hondenius sine atlasar, og vi har eit av desse karta i ei fransk atlas utgåve frå 1647

17 Hondius, 1647

18 Jæren, Hondius 1647

19 Sjøormen I Boknafjorden, Hondius 1647

20 Listerland Hondius 1647

21 Hondius atlas 1647

22 Skipstyper

23 Sjøormen og sjøuhyre

24 Innsjøane har to utløp Kristiansand er ikkje bygd

25 4. van Keulen, 1700 Joannes van Keulen spesialiserte seg på sjø atlasar. Han etablerte eit sjøkartforlag i Amsterdam i 1678 og laga i 1682 ein serie med åtte lokalkart over norskekysten som vart publiserte i De Nieuwe Groote Lichtende Zeefakkel. Karta dekkjer heile strekninga frå Gøteborg til Fiskarhalvøya. Karta har også praktfulle kartusjar som gir glimt frå næringslivet. Eit av karta er frå området mellom Lindesnes og Boknafjorden, Pas-kaert van de Cust van Noorwegen Beginnende van Der Nues tot aen Bommel Sond.

26 Van Keulen,1700

27 Van Keulen 1700

28 Van Keulen, 1700

29 van Keulen, 1700 van Keulen sitt utsnitt over over Liet van Bergen Han plasserer Notu der Olavs-kyrkja på Avaldsnes ligg

30 Kartusj; fiskaren og Neptun

31 Bøkkaren

32 5. Juell sitt kart over Stavanger og Omegn frå 1708 Dansken Jens Søfrensen fekk i 1689 i oppgave av kong Christian V å laga kart over danske farvann og norskekysten. I 1695 vart han titulert Søcart-Directeur. Han fylgde marinen sine fartøy ved kartleggingsarbeidet. Karta hans var så nøyaktige at dei vart gøymde bort i Admiralitetet på grunn av rikets sikkerhet, så karta ikkje skulle falla i hendene på fiender. Søfrensen var ein stridig herre som stadig låg i rettssaker. Det vart sagt at den einaste løytnanten i marinen som kunne arbeida saman med Søfrensen var Rasmus Juell. Juell laga seinare kart over kysten frå svenskegrensa til Boknafjorden. Han vart seinare naturalisert nordmann og gifta seg her (A. Midhassel, 2003). Ved Statens kartverk Sjø i Stavanger har dei ein original av kartet frå Åna Sira til Boknafjorden. Det vart laga i Kartet er svært nøyaktig og gir ei god og detaljert oversikt over denne kyststrekningen. Den delen som tek for seg strekninga frå Figen Elf til Boknafjorden, er til salgs hos Stavanger Sjøfartsmuseum.

33 Juell sitt kart, framhald Vi vil her sjå på einskilte kart utsnitt over Jærkysten. Sirewaag var ei god hamn, og kartet viser detaljer frå området, mellom anna Indest Waag. Kartet viser også kvar Commers Raad Nudy Iansen drukna. På den tida var det ferje ved Woule (Bru). Kartet frå Nord-Reime til Salteåna viser klart Obrestad- Tangen og Norder-Rounen. Obrestad var eit landemerke og ein storgard frå Vikingtida der Eirik Bjodaskalle skal ha budd. Presten budde på Haae prestegaard og dei små hamnene Haavaag og Selvaag er innteikna. Det var få hamner langs Jærkysten og desse hamnene var sentrale i eldre tider (Rønneseth). Ein trur at liket av kong Håkon Håkonsen som døydde på Orknøyane, vart teke i land her i Silavagi (Unger, 1873).

34 Tananger, Juell 1708

35 Obrestad og nordover, Juell 1708

36 Ognabukta Juell, 1708

37 Eggersund Juell, 1708

38 6. Ulric Friedric Aagaard sitt kart over perle elvane, 1728

39 7. Frederik V sin Atlas frå 1760 åra Frederik V var konge frå 1746 til 1766 Kongen fekk i si regjeringstid gitt ut ein atlas med dei karta som fantes i det dansk-norske kongedømet. Atlasen var i 55 bind og inneheld 3535 tavler. Frederik den Femtes Atlas, er lagt ut på Internett og me kan bestilla kopier frå Det Kongelige Danske Bibliotek Charta over Christiansand Stift aftegnet i Rendsborg 1759 af O. A. Wangensteen er gjengitt i bind 40 på side 55. På det tidspunktet var biskopen flytta til Kristiansand som kong Christian den IV (Christian Kvart) hadde bestemt på slutten av 1600-talet. Det var då nedgangstider i Stavanger

40 Nordre Jæder, Frederik V Atlas, 1759

41 Søndre Jæder, Frederik V Atlas, 1759

42 Skipsverft

43 8. Pontoppidan, 1785 Kartet som den danske kartografen Christian Jochum Pontoppidan fekk trykt i København i 1785, vert rekna som det beste frå 1700-tallet. Det vart trykt i to blad, og inneheld ei mengd opplysningar som ikke finnest på dei eldre karta. I tillegg til kartet vart det samtidig utgitt ei bok, Geographisk Oplysning til Cartet over det sydlige Norge i trende Afdeelinger. Norges militære- og geografiske oppmåling var blitt etablert i 1773, men det fantes ikkje trykte landkart i Pontoppidan fekk tilgang til å bruka opplysninger frå den militære oppmålinga. Kartet er teikna i målestokk 1: I 1795 utga han eit kart over det nordlege Norge i målestokk 1:

44 Pontoppi dan, 1785

45 9. Den indre riksvegen, 1816 Det eldste veikartet som finnes i Rogaland vart teikna av Claus Harthvig Worsøe i Aftenbladet april i Kartet vart teikna på den tida Kongevegen skulle førast vidare sørover frå Søyland. Der hadde arbeidet stansa i 1804 sidan det var pengemangel under Napoleoskrigane. Om dei gamle vegane, sjå Årbok for Jærmuseet i I dei indre bygdene på Jæren var dei urolege over at det vart satsa så sterkt på Kongevegen. Bøndene meinte at det var unaturleg å måtta dra ned på Kongevegen for å komma seg til byen. Det var og vanskeleg å passera den bratte Tubakken ved Tinghaug. Det vart då prosjektert ein indre bygdeveg som stod ferdig mellom Tunheim og Åse i I samband med dette teikna ein kartet Situations Cart over Det Øvre District af Jedderen hvorigjennom En nyh Weianlag er udseet fra Gaarden Mossige til Postgaaden Aase og tegnet i April Maaned Rundt 1840 vart vegen bygd vidare til Undheim.

46 Deler av kart over den indre riksvegen, frå 1816 De Kongelige Wej- Broer: J Ree Bekken 31/4 alen lang K Salte Bekken 41/2 alen lang L Høylands Bekken 2 alen lang M Nærems Broen 49 alen lang

47 10. Kart over Selvåg, 1935, oppteke av Statens Hamnevesen (nå Kystdirektoratet), 2. distrikt. Kartet vart teke opp av di ein hadde planar om å grava djupare og oppføra molo i Njærheimsholet.

48 Selvåg (Njærheimsholet) 30. juni 1906, foto ved Gerhard Holm. Foto 201, Hå Fotoinnsamling

49 Flyfoto som om viser Njærheimsholet (til venstre) og Selvåg (til høgre). Heilt til venstre ser vi litt av støene. Biletet er tatt frå land og ut mot havet av Fjellanger Widerøe, FW 443. Bilete B5, foto dato 11. mai 1951.

50 11. Moderne kart, ca 1930