Takk! Helsing Hol historielag Knut Medhus leiar

Transkript

1 Takk! Det er også denne gongen god grunn til å takke alle dykk som har teke del i arbeidet med å få stoff til enno eit nummer av årboka for Hol historielag, Under Hallingskarvet. Mykje forarbeid, mykje skrivearbeid og ein god del etterarbeid ligg bak kvar einaste artikkel. Årets hefte spenner frå 1600 talet til 1960 talet når det gjeld stofftilfang. Dermed får du både det lange og det litt kortare perspektivet på lokalhistoria vår. Me er svært stolte og glade over å kunne presentere årets Under Hallingskarvet, det 8. i rekkja. Og me vonar sjølvsagt at interessa og lysta til å skrive i årboka berre aukar på så det blir fyldige hefter også i framtida. Ikkje ver redd for at det du sit med og kanskje gjerne vil fortelja til andre ikkje er noko. Det er det heilt feil å tenkje alt har si soge, det er berre spørsmål om nokon vil formidle, fortelja den. Så set i gang! Å formidle historie til nye generasjonar er noko av det viktigaste historielaget heldt på med, og i tillegg til Under Hallingskarvet er også Holkalenderen ein måte å formidle historie gjennom gamle bilete. Har du ikkje sikra deg Under Hallingskarvet gjennom tidene, så har me framleis eldre hefter på lager. Ta kontakt så sender me deg dei du manglar. Helsing Hol historielag Knut Medhus leiar

2 viktig for deg og for uss! Bli kjent med heimbygda di og det som har vore. Det er mykje å velja i! Bokhandelen er ein triveleg plass å vera, berre sjå: Bøker, hobby, kontor- og datarekvisita, leiker m.m. og treng du meir peng, så har me tipping og rikstoto Velkomen innom Perstølen Ålingen kjøpesenter, 3570 Ål Tlf Du finn sjølvsagt det same utvalet i bøker og kontorrekvisita på Gol og Nes. Velkommen til oss på NOTABENE GEILO for ein god handel i nyoppussa butikk! Her vil du finne noko for liten og stor, far og mor. Vi har godt utval av lokallitteratur frå heile Hallingdal. Telefon

3 Hol historielag 2012 Eit nytt år går mot slutten og Hol historielag er glade for den store oppslutningen som har vore til våre ulike arrangement dette året. Det er så mykje enklare å drive med lagsarbeid når ein ser at medlemmene sluttar opp om det ein prøver å få til og me vonar de vil halde fram med oppslutninga også komande år. Me starta året slik dei fleste laga gjer med årsmøtet. Ola Ruud kåserte på sin alltid lune og underfulle måte og det var eit svært godt besøkt årsmøte der årsmøtesakene gjekk unna veldig greitt. I februar hadde me besøk av Kåre Olav Solhjell som sette soga om Hol dei siste hundre åra i kvinneperspektiv. Han hadde også eit kurs i det å forstå den gamle, snirklete gotiske skrifta. Ikkje så enkelt, men som så ofte ellers, øving gjer meister. 19. mars fekk me besøk frå Hole då Margit Harsson fortalde om bakgrunnen for ulike stadnamn og ikkje minst forklarte mange namn som medlemmene hadde sendt til henne. Tidleg på våren hadde me ein kveld der Torstein Seim fortalde om Villandane og Knut Medhus om lordane. Så barst det avgarde på historielagets årlege tur. For fyrste gong fekk me til ein to dagars tur og den gjekk til Haugesund og Karmøy der me såg på dei store utgravingane som er i ferd med å bli avslutta der. Bussturen vart krydra med store mengder opplysningar om det me såg takka vera den gode forteljaren og lokalkjente Georg Brekke. 4 planlagte arrangement måtte gå ut av ulike grunnar, men me fekk i alle fall erstatta eit av dei med ein temakveld der møteplassar var hovudsaka. Framifrå kåseri av Marit Hansen og Ola Ruud gjorde det til ein hyggeleg kveld. Den store vandringsturen i år vart turen til Usteberget under leiing av Arne Brynildsen. Me var på jakt etter Ustebergets løyndomar fossilar som er 500 millionar år gamle. Og me fann! I høve 200-års minnet om Ludvig Lindemann arrangerte historielaget saman med kyrkjemusikkomiteen ein konsert med utøvarar frå Ål og Torpo som serverte musikk som Lindemann hadde samla på sine ferder i Hallingdal blant anna i Hol. Planlegginga av 2013 er i full gang programmet kjem i samband med årsmøtet som er tidleg i februar Takk for samarbeidet i 2012 og me gler oss til å møte dykk på ulike tilstellingar også i For Hol historielag styret Knut Medhus leiar 3

4 Tusen takk til våre støttespelarar! Andre hefter frå Hol historielag I tillegg til det du no heldt i handa, Under Hallingskarvet, har Hol historielag følgjande å by på i 2012: Nils Slåtto ei minnebok: Nils Slåtto vart henretta av nazistar under krigen. Barnebarnet Olav Odden har samla mykje stoff om Nils og historielaget har teke på seg å gi ut heftet som fortel historia om Nils og kva som skjedde i samband med likvideringa og rettsakene etterpå. Holkalenderen 2013: Kalenderen i 2013 inneheldt gamle foto levert inn til Bygdearkivet av folk som har teke vare på dei gjennom mange år. Ulf Kløve trollmann i turisme kom ut tidlegare i haust. Arne Skogheim har laga eit portrett av Ulf Kløve som til fulle viser kva breidde Ulf har stått for i arbeidet sitt. Og skulle du mangle tidlegare utgåver av Under Hallingskarvet så spør i bokhandelen dei skal ha eit lager av alle. Me minner også om boka om busselskapa i kommunen, Bak rattet som framleis er å få kjøpt og heftet Gamle tufter i Urundlie og Grønsetlie. 4

5 Innhald Hol historielag Tusen takk til våre støttespelarar! Andre hefter frå Hol historielag Bli medlem i Hol historielag Item kuren som skulle gi karane håret attende Varden på Ustetind Merovingerkrigaren på Halldalsnosi Vildrenjagten paa Hardangervidden «Hols vakraste jente» Paul Breiehagen (Del 1): Om folk og hende ved Strandavatn Ein dag i den gamle skulen «En fryser ikke toet av en hallingdøl» Barndomsminner fra Hovet Guttorm med skyggelua Slåttonn på Rangdistølen Læregutt på Hol bilverksted høsten, vinteren og våren Sander skredder og andre skotter Kongeørna på Hallingstad Asle Grepp ( ) eit krigsminne Soga om Hol maskinlag Vegen over Dagalifjellet et 100 års minne Heimatt til Geilo i år Meir enn ein halv milliard år gamle fossil i Usteberget Frottébørsten til badehuset i Hol Eit minne om bombene i Tobakktjørnet og bombinga på Geilo Då folket på Vatne gjekk til kyrkje i Hol Mors dokument

6 Bli medlem i Hol historielag Du som no sit med Under Hallingskarvet 2012 i hendene kan kanskje tenke deg å bli medlem i Hol historielag som gir ut dette heftet? Det forpliktar ikkje meir enn å betala medlemskontingenten som er 100 kr for einskildmedlem eller 150 kr for familiemedlemskap. Betal inn til konto Gjennom vandringar, møter om ulike tema, svallekveldar og temakveldar vil laget gjera sitt til å auke interessa for soga om di eiga bygd, din eigen kommune. Medlemstalet i laget er no om lag 250. Me prøver mest mogleg å kommunisere per e-post då det er veldig raskt og greitt, så hugs å oppgi e-post adressa di når du melder deg inn. Årsprogrammet for 2012 blir sendt alle medlemmene i januar/februar. Me tek gjerne i mot idear til vandringar eller tema for møtene våre. Kvar vår legg me ut på tur der me reiser med buss til spennande kulturmål i Sør-Norge. Turen er gratis for medlemmer. Redaktør: Knut Medhus Postboks 4, 3576 Hol Tlf: / E-post: knut@medhus.info Bilderedaktør: Bjørn Furuseth Ettertrykk og avfotografering av stoff eller illustrasjonar er ikkje tillatt utan avtale med utgjevar. Forfattarane er ansvarlege for innhaldet i dei artiklane som er signerte. Utgitt av Hol historielag, 3576 HOL ISBN Under Hallingskarvet 2012 er levert av Thor Røer, 3579 Torpo 6

7 Item kuren som skulle gi karane håret attende Dei som er litt oppi åra hugsar det sikkert enno hårvatnet og kremen som heitte Item og kom frå Geilo. Den skulle ordne det slik at mannfolk som hadde mista håret fekk det att ved å gjennomgå Itemkuren. Det er litt uvisst når det starta, men midt på 1950 talet oppsto selskapet A/S Norsk Item med adresse Geilo. Og på Geilo var det eigaren av Geilo verktøy og knivfabrikk, Erling Brusletto som sto bak. I løpet av nokre hektiske år selde dette produktet så godt at det vart ei god inntektskjelde for fabrikkeigaren. Blandinga av Itemprodukta foregjekk på på Geilo og salskontoret var i Skippergata 27 i Oslo. På Itemrommet eller «laboratoriet» gjekk tapping og pakking med liv og lyst. Frå v: Grethe Brusletto, Gudrun Endrestøl på kaffibesøk frå lageret, Eva Brusletto og Randi Kvarme. Foto: Erling Brusletto. 7

8 Itemproduktet kom egentleg frå Sveits. Der finn ein det like tilbake til 1947 og det vart etablert selskap i fleire land i Europa dei komande åra. Itemprodukta besto i følge dei opplysningane produsenten sjøl gav, av vegetabilske oljer, og det var visse urtar som spelte ein særleg viktig rolle. I tillegg opplyste produsenten at det var ein del andre svært virkningsfulle stoff som ingen tidlegare hadde vore merksame på kor viktige dei var for hårveksten. Itemprodukta hadde den eigenskapen at dei trengte gjennom hodehuden, noko som var ein føresetnad for at dei skulle virke. Nærings- og vekstmidla i Item kom seg inn i stoffskiftet til hodehuden og det førte til at dei igjen kom i normal funksjon og håret tok til å vekse att. Dei som kjøpte, fekk med eit såkalla Itemkurs der det nøye blir forklart korleis dei må gå fram for at stoffet skal virke. Creme Capillaire var ein vesentleg del av kuren,også den kom i elegant krukke. Foto: Bjørn Furuseth. Slik såg flaskene med Item ut, moderne og elegante. Foto: Bjørn Furuseth. Itemkuren besto av to delar, hårvatnet og kremen. Kvar veke skal heile hodebotnen behandlast to gonger med kremen og to gonger med hårvatnet, og før det skjer, skal brukaren gni hodebotnen med ein halvstiv børste. I tillegg skal ein etter at kremen er smurt på, gjennomføre ein massasje av hodebotnen etter ei oppskrift som detaljert må følgjast. Vasking av håret tilrår Itemkurset berre skal skje 1 til 2 gonger kvar månad med unntak viss du bruker den spesielle Itemshampooen som du også kan få kjøpt. Då kan du vaske håret så mykje du vil. Kurset gjer også merksam på at det å få att nytt hår ikkje er gjort i ein handevending, du må ha tålmod og vera tru mot bruksanvisinga. 8

9 Kundebrev fulle av ros I arkivet til Geilo verktøy ligg det ei mappe med svært mange brev frå brukarar av Itemkuren. Breva er fulle av lovord om kuren, håret har kome attende og dei som før var nesten snaue, kan no greie håret sitt att. Me siterer nokre: «Jeg hadde en helt blank isse og håret falt fremdeles av da jeg begynte med Itempreparatene. Regnet ikke med at det var mulig eftersom det alltid har vært hevdet at det var umulig å få hår igjen på en blank isse. Men det umulige er blitt til virkelighet. Efter bruken av et Item kursett stanset alt håravfall og alt flass forsvant. Det gikk ikke lang tid før jeg merket at det begynte å vokse noe hår fram. I dag kan jeg vise det som jeg selv ikke turde håpe på: nytt hår over hele hodet. Især bakhodet og på selve issen er håret blitt langt og tett. Jeg kan derfor med stor glede og takknemlighet ikke få rost Item hårpreparatene nok.» Ervik Harstad Det var også ei avdeling i Sverige, og mange av breva er frå svenske brukarar: «Ja, Item har även verkat hos mig. Håravfall ock mjäll märker jag inget av. Håret har børjat så smått att komma tilbaka. Sedan juli månad som jag børjat med Item, har jag klippit håret en gång. Man ser alltså att Item hjälper.». Munkedal «Her i Alta er det masse som er interessert for Item, men det er penger det står i. Ellers kan jeg fortelle at det er mange som gir gode ord for Item. Jeg tror faktisk det er en vidundermedisin.» Elvebakken, Alta. Frisørar vart brukt som forhandlarar og også frå dei har det kome rosande brev: «Jeg kan med glede meddele Deres firma at jeg nu har sett det første resultat etter Item hårpreparater. Det er første gang jeg har sett noe resultat etter noe hårmiddel. Det forteller da heller ikke så lite at jeg nu har vært i frisørfaget i over 30 år. Jeg har forsøkt ikke så få hårmidler som har lovet det samme som Item, men med helt negativt resultat. Der er derfor ikke så rart at man med rette blir skeptisk. Jeg tør derfor anbefale Item til alle mine kunder med god samvittighet, og etterspørselen begynner nu å bli ganske stor. Jeg er nu utsolgt for det parti jeg fikk for ikke lenge siden og ber Deres firma vennligst sende meg omgående 1 dusin Item.» Lillesand 21. juli «Vennligst send meg Deres nye hårmiddel. Har hørt av mine venner at det har en forbløffende virkning og jeg har derfor selv lyst til å prøve det.» Larkollen I mappa er det langt over 100 brev som er tekne vare på alle positive og fulle av lovord. No er det vel grunn til å tru at det også kom brev frå misnøgde kundar, men mappa inneheldt ingen slike 9

10 Blanda på Geilo verktøy Sverre Isungset arbeidde ved Geilo verktøy i 45 år, frå 1950 til 1995 og han hugsar godt at han var mykje borti Item produktet. Sverre var lagersjef og hadde med både pakking, utsending og henting av varer til fabrikken. Sverre fortel: «Erling tok til å avertere dette produktet i ukeblada der det var ein liten bestillingslapp dei skulle sende inn og så sendte me Item til dei i oppkrav. Det vart ein voldsom respons. Det kom haugevis med bestillingslappar og eg hadde blant anna i oppgåve å skrive ut oppkravsbreva. Det vart så mykje at eg rakk det ikkje i arbeidstida, men måtte ta mange med heimatt. Så var det å levere på posten i svære ladningar og det vart sagt at alle desse sendingane våre førte til at salet av frimerke på Geilo postkontor auka så mykje at postmester Stokkenes fekk ein lønsklasse meir i løn! Det hendte nok at nokre pakker kom i retur fordi eg ikkje hadde klart å tyde den ofte krunglute handskrifta. Eg hadde også ansvaret for å hente varene til fabrikken og til Item produksjonen henta eg med jamne mellomrom store fat frå Vinmonopolet med sprit (som var tilsett parfyme så det var ingen som vart frista til å drikke den). Så kom dei andre ingrediensane i kanner av ulik storleik, og kremen kom i store buttar med noko grågrønn masse som ikkje lukta så altfor godt. Blandingsarbeidet foregjekk i ei eiga avdeling i 2. høgda i fabrikken kalla «Itemen» eller laboratoriet! I starten var det berre ein dame som dreiv med det, Randi Kvarme, men då etterspørselen auka, vart fleire sett til det arbeidet. Dei hadde alltid kvite frakkar og her var svært strenge krav til hygienen. No var verken Arnfinn eller Erling utstyrt med mykje hår, så me erta dei nok ein del for at dei gjekk som reklame for det motsette av det Item kuren lovde, men eg veit no ikkje om dei brukte det heller», avsluttar Sverre Isungset. Ei av døtrene til Erling, Grethe fortel: «Eg var 15 år då eg fekk sommarjobb i bedrifta til far. Då var eg med på laboratoriet og pakka krem i dei fine krukkene og tappa hårvatn i flasker frå tappekranene. Denne avdelinga låg i andre høgda mot vest. Sjølve blandingsprosessen var veldig hemmeleg, den fekk ikkje me på denne avdelinga vera med på. Men far gjekk alltid omkring med eit lurt smil og me som arbeidde her, hadde det også veldig triveleg saman. Det var mykje smil og moro. Kremen kom i store buttar og me pakka den fint ned i dei fine små krukkene, glatta godt på toppen og klistra lapp med gullskrift på lokket det såg veldig flott ut. Me vart etterkvart 3 damer som sto for tapping og krukkefylling, og det var nok å gjera, for dette gjekk unna. Sverre bar seg skakk på alle pakkene med Item han måtte sende. Far tente så gode pengar på dette at det var då han fekk råd til å bygge hytta si i Raggsteindalen.» Bruk av Creme Cappielere som den heitte, kunne føre til nokre problem på heimebane. Det var ganske feite saker: Dottera Eva fortel: «Kremen ble også påstått å være rene «skilsmissegrunnen». Gubben la seg med denne guffa i håret og i tillegg til å lukte vondt, ble det også mye griseri i sengetøyet. At han heller ikke skulle vaske håret for ofte, gjorde det ikke bedre. Jeg husker at min mor la ned forbud mot denne kur en. Hun ville kanskje heller ha en tynnhåret mann?» 10

11 Prisar: Prislista eg har tilgjengeleg er frå juli Då kosta eit sett Item kurpakning (krem og hårvatn) i innkjøp til dei som selde vidare kr inkludert den tids lukusskatt på 30% eller kr 5,44. Utsalsprisen var 34 kr. Dagens pris etter veksten i konsumprisindeksen ville vore 410 kr inkludert den same skatten. Item shampoo kosta kr 4,85 som svarar til 59 kr i dag. Timelønna for ein som arbeidde innan verkstad og industri, som Geilo verktøy, var same året kr 3,59. Det betyr at ein arbeider som ville kjøpe seg ein kur med krem og hårvatn måtte arbeide 9,5 timar for å ha pengar til eit slikt innkjøp! Virka det? I følge dei over 100 skrytebreva som ligg i arkivmappa på Geilo verktøy så må det har gjort det i alle fall for nokre, mange eller få. Item vart selt i mange tusen eksemplar i Norge og Sverige. Frisør Johnsen og seinare frisør svigerson Sigmund Hermansen på Geilo var som mange andre frisørar selgjarar av Item. Hermansen fortel at han mot slutten av 1960-talet hugsar at Erling Brusletto kom til han med nokre flasker Item som ha skulle selja til kundar som måtte trenge ein kur for å få att meir hår, men Hermansen kan ikkje minnast at nokon av dei fekk meir hår enn dei hadde før dei kjøpte Item. Men det er vel med dette som så mykje anna det virkar på nokon og ikkje på andre. Uansett så var det eit godt produkt for Geilo verktøy og eit av dei mange bevisa på at Erling Brusletto var ein kløppar til å finne produkt som selde. Det er liten tvil om at Erling var eit geni på mange måtar. Utan skulegang av noko slag konstruerte han maskiner som gjorde produksjonen enklare og raskare, han teikna og fann opp dei aller fleste av produkta som vart Geilo verktøy sine vinnarar. I følge dottera Grethe gjekk han alltid med diverse metalldelar i lommene på dressane han tenkte heile tida på nye løysingar, nye produkt. I 2013 ville bedrifta, som i 2012 blir avvikla, fylt 70 år og vi vonar då å kunne koma med ein større artikkel om karane bak, Erling og Arnfinn. Knut Medhus Kjelder: Sverre Isungset Eva Brusletto Grete Brusletto Knut Eriksen Harald Tingstad Kundebrev 11

12 Varden på Ustetind «Vi heldt så fram til Ustaoset, der vi vardesette Ustetind. No var vi komne til finare fjelltrakter med flate heier og sæterliv på vidda mellom Ustaoset og Nes, langt nede i Hallingdal» (Maurits Følsvik, vardebygger på Ustetind i 1899) Ustetind ble første gang brukt som trigonometrisk punkt av Harald Nicolai Storm Wergeland i Han var kartograf og militær (født i Bergen 1814 død 1893 i Kristiania). Wergeland var på Ustetind i forbindelse med den første oppmålingen av Jotunheimen. Det er høyst sannsynlig at han bygget en varde på Ustetind den gangen. Under oppmålingen av Jotunheimen var han blant de første som besteg flere av toppene der. Glittertind (2464m) var en av dem. Wergelands varde blir ikke nevnt av senere vardebyggere. I 1899 kom så vardebyggerne Maurits Olsen Følsvik ( ) og Elias S. Bjørneset ( ) til Ustetind på vardebygging etter oppdrag for Norges Geografiske Oppmåling. Den gang lå NGO under Forsvarsdepartementet s 3. kontor. Følsvik var født på Brauten i Volda, Bjørneset var født på Bjørneset i Volda. Det er således to sunnmøringer fra Kilsfjorden som bygger varde på Ustetind. Unge Følsvik, som var 19 år i 1899, ble en av de legendariske vardebyggerne. Sammen med Bjørneset bygget de flere varder omkring i landet. Nystølvarden i Ål var en av dem. Bjørneset var for øvrig gift med Følsvik s søskenbarn. Bygden disse karene kom fra fostrert en rekke vardebyggere. Det var i mange år tradisjon å skaffe seg sesongarbeid som vardebyggjar og som assistent på triangulering for «N.G.O.». I perioden arbeidde 22 mann frå Kilsfjorden med den type sommerarbeid. Det har vært hevdet at varden på Ustetind ble bygget allerede i Dette i følge en rapport fra samme år. Dette kan ikke være riktig. I årsberetningene for NGO i perioden blir ikke varden på Ustetind nevnt. Følsvik selv skriver i sine erindringer 12 Varden står like godt i dag og vitnar om framifrå handverk. Foto: Bjørn Furuseth.

13 i «Ein gløtt i Noregs fjellheim» at varden ble bygget av ham og under ledelse av - Bjørneset i Dette bekreftes av det som står i «Beskrivelse av 1. ordens hovedpunktene Buskerud-nettet». Der stadfestes det at varden ble bygget 11. august 1899 under ledelse av E. Bjørneset. At det finnes en rapport fra 1897 som beskriver at det ble bygget en varde på Ustetind i 1897 er merkelig. Sannsynligvis er det en feil i årstallet i rapporten. Dette bekreftes i noen grad av en rapport fra Nystølvarden som også er datert Der står det at Følsvik bygget en ny varde på Nystølfjell. Denne vardebyggingen skal da angivelig ha skjedd to år før han kommer til Hallingdal! «18. august Besteg Ustetind for at avgjøre, hvorvidt retningen herfra til Skrækken var klar (i tilfelle Skaupsjønut maa utgaa som 1.ordens pkt) den viste sig at være klar. Drog tilbake til Geilo om aftenen for at ordne med leie av heste»(kaptein Jens Meinich på Ustetind i 1908) Et navn som er sterkt knyttet til varden på Ustetind er Jens Meinich. Han observerte ved varden i 1908 og 1909, men var ikke med i byggingen av den. Trolig er det han som har satt ned en kobberbolt i området. Meinich bygget en av de første hyttene på Buodden også kalt Meinichodden. Fremdeles etter 100 år har familien hytte på Ustaoset. Med en slik tilknytning til området har trolig Meinich vært på Ustetind en rekke ganger. Kanskje har han vedlikeholdt den. Selv var han en flink vardebygger. Bl.a. bygget han varden på Bossnuten i Denne varden blir omtalt som Meinichs varde. Kanskje burde varden på Ustetind få samme navn? Tekniske data på varden: Ustetind varde, 1. ordens punkt Tresignalet på toppen ble brukt under trianguleringen i 1969/1970. Koordinater og beskrivelse: Det trigonometriske punktet har betegnelsen D33T0033. Ved punktet finnes en varde, en firkantbolt, og to sikringsbolter av kobber. Vardens koordinater er: Fra gradteigsprotokollen, D33T0033. Type koordinater Nord-verdi Øst-verdi UTMsone Høyde m UTM-koordinater Geodetiske koordinater Varden er sylindrisk med følgende dimensjoner i 2008: omkrets 7,50 m, det vil si diameter = 2,39 m, og høyde 1,94 m. Av Per Bremnes Kilder: Folketellingen 1900 og 1910 for Volda. Maurits Følsvik: «Ein gløtt i Noregs fjellheim» (Utg. 1963) Kartverket (Bjørn Geirr Harrson): «Verneplan for kart og oppmåling» (Utg. 2011) Marianne Meinich: «Rapport fra bestikket (Posisjon nr. 5, 2008)» (Utg. 2008) Riksarkivet: Årsberetninger NGO Sunnmøre historielag (Gunnar Heltne): «Bruk av sunnmørske utsiktspunkt (utg. 2009) Kartverket (Per Chr. Bratheim): «Beskrivelse av 1. ordens hovedpunktene Buskerud-nettet» 13

14 Halldalen og Halldalsnosi der funnet vart gjort. Foto: Magne Ove Furuseth. Merovingerkrigaren på Halldalsnosi I årboka til Den norske turistforening for året 1929 har A. W. Brøgger skrive ein artikkel om «Hardangerviddas saga». Der nemner han eit oldfunn som nok etter mange år kom fram under is og snø ved Halldalsnosi i det me no kallar Nordfjella. Han skriv: «Til Hardangerviddas store og ennu uskrevne saga hører også fortellingen om dem som «blev» her oppe, - på samme måten som kystfolk taler om dem som «blev» på sjøen. Om dette kan et enkelt oldfunn som blev gjort i 1913, fortelle mer enn mange ord. Da Nils Saltun og noen kamerater den høsten var på renjakt oppe under Halldalsnosi, i ville fjellet over mot Hallingdal, holdt han en dag på å stille efter nogen rener de hadde fått se. Mens han drev på med dette, tro han plutselig på nogen jernsaker som lå tett ved en snebre og omtrent to meter fra en større sten. De lå på en liten stenur omtrent en meter fra hverandre og aldeles bart i dagen, det var hvit hellegrunn der. Sakene blev siden tatt inn til Bergens Museum hvor de nu er. Det er et sjelden vakkert oldfunn fra 7. årh., altså minst tolv hundre år gammelt. Det er et nydelig sverd av jern, en usedvanlig fin spydspiss av jern med dekorasjoner, en vakker liten jernpil, og så en pen liten jernøks. Ingen har gitt en bedre forklaring på dette vakre oldfunn, midt inne i villeste og ødeste fjellet, enn Nils Saltun. «Jeg antar» skrev han, at det har vært en mann som har kommet i ilt vær og vart liggende død». 14

15 I den tida me i Noreg kallar merovingartid truleg ikring år 650 etter Kristi fødsel stupte ein ferdamann i fjellet mellom Lærdal og Hallingdal. Nordaust for Øljuvatn under Halldalsnosi i det me no kallar Nordfjella vart han liggjande. Kva ærend var han ute i? Var han ein væpna krigsmann eller var han ein reinsjeger? Berre våpensettet av jarn vart liggjande att etter han i fjellet. Han fall nok om på ei fonn eller like i nærleiken av ein bre. Det gjekk mot kaldare klima. Mann og våpen snødde ned og fraus inne i isen. Etter mange hundreår gjekk det atter mot varmare klima og breane trekte seg attende. I året 1913 vart det målt høgaste temperatur til då i Amerika. Det skulle gå omlag 1200 år før ein reinsjeger som gjekk utanom allfarveg i 1913 fann dette våpensettet frå merovingertida i steinura ved Halldalsnosi. Fyrst då breen trekte seg attende vart funnet gjort. I Alpane vart for nokre år sidan gjort eit liknande funn. Men der var heile mannen og all reidskapen han bar med seg godt bevart i isen. Mannen som vart funnen der fekk namnet Øtzi etter dalen og staden der han vart funnen. Funnet av denne Øtzi synte seg å bli datert heilt attende til bronsealder om lag 1500 år føre Kristus. Funnet er utstillt på museum i Italia. Siste åra ser me at mildare klima gjer at isbreane trekkjer seg attende. Det vert stadig gjort interessante funn langs iskanten sist på sumrane. Sist haust vart ein boge i ask og ein sko i tynt ubereidd skinn funne ved iskanten i Jotunheim. Bogen vart C14 datert til å stamme heilt attende til romertid ikring år 200 etter Kristus. Med klimautviklinga siste åra vil nok truleg nye interessante funn dukka fram frå isen. Kva vart funne ved Halldalsnosi? Merovingerkrigaren hadde bore med seg det beste av det ein kunne skaffe av våpen i denne tida. Av mannen var ikkje noko å finna. Det var våpensettet hans av jarn som låg att på staden. Soleis er det vel å tru at han har ligge ei tid før han snødde ned og isen bygde seg på over dei våpen han bar med seg og skulle løyna dei i minst 1200 år. Han hadde mellom anna med seg ein lang eineggja våpenkniv som gjerne vert kalla saxesverd eller vendelsverd. Rettnok var sverdet eineggja og må ha vore heller lite eigna til jaktbruk. Det må ha vore stort og må heller ha vore eit våpen til forsvar og kamp. Nokre korte våpenknivar frå denne tida vart bore på tvers framføre kroppen i oppheng og kunne soleis kanskje også eigna seg til jakt. Ein pilespiss låg også att på staden medan pilskaftet og bogen av tre var rotna bort. Der låg også ei holkøks og ein vakker spydspiss med fint innrissa mønster på funnstaden. Våpensettet var av særs god kvalitet, uttalte arkeologen ved Bergen museum der funnet vart deponert. Våpensettet var «mest som nytt» å sjå til etter alle desse åra. Det at funnet ved Halldalsnosi må hadde ligge nedfrose inne i isen i om lag 1000 år og sidan ligge turt på steingrunn i det turre klimaet so høgt til fjells, har nok gjort sitt til dei gode bevaringstilhøva for jarnet. 15

16 Økseblad frå Halldalsfunnet. Foto: Fotoavdelinga. Universitetsmuseet i Bergen. Var han ein krigar eller jeger eller kanskje begge delar? Sikkert svar kan ein nok ikkje gje, men jegeren laut nok også kunne forsvara seg mot fiendar. Våpensettet han bar med seg syner det. Pil, boge og spyd kunne vera våpen for ein reinsjeger og ein stor eineggja sverdkniv kunne vel ha vore nytta til slakting av rein. Fullt våpensett var dette og det var ei utrygg tid slik at jegeren laut ruste seg ut til forsvar og strid sjølv om han skulle jakta rein. Kvar kom han frå og kvar budde han? I rimeleg gangavstand frå funnet finn ein bygdene Hovet, Ål, men også Lærdal og kanskje Vang i Valdres der det er gjort særs mange funn frå nettopp merovingertida. Tenkjer ein så etter kva vegar han kan ha nytta og ser dette i høve til dei gamle slepene over fjellet, gir dette kanskje svaret på kvar han kom frå og kvar han skulle? Jakta han villrein eller var han på reise der målet var ei av bygdene ikring? Høyrde han kan hende heime i dei næraste bygdene i Hallingdal som Hovet eller Øvre-Ål der det også er gjort mange rike funn frå merovingertida? Var det slik at lokale hovdingar stod saman mot inntrengjar-grupper som for fram og røva og plyndra slik me høyrer i den seinare vikingetida? Storbøndene og hovdingane laut truleg møta fram med krigsmenn når land og folk var truga. Staden våpensettet vart funne ved Halldalsnosi kan etter leia tyde på at krigaren eller jegeren var på jakt eller han for gjennom Fødalen og Halldalen kanskje på veg mellom Lærdal og Hallingdal om han då ikkje var komen heilt på villstrå. Det går eldgamle vegfar mellom aust og vest i desse fjella. Truleg var han aleine sidan dei våpen han bar med seg vart liggjande att i fjellet. Det var snøen og seinare breen som vart grava til mannen. Var det uver og snø ein seinhaustes dag som brått kom over karen so han vingla? Svaret på dette får me nok ikkje! Skal ein gissa, er det vel helst å tru at han var åleine på reinsjakt og fraus i hjel i fjellet då kulden og snøfokket kom brått på han sidan våpensettet vart liggjande att der han stupte på eller ved fonna. 16

17 Kvar skulle han? Halldalsnosi ligg slik til at det er ei naturlege lei for å ta seg fram mellom Sogn og Hallingdal. Det var ei vanleg lei over fjellet når hallingane skulle til marknaden i Lærdal eller Lusakaupangen og handle seg salt og andre varer dei ikkje var sjølhjelpne med. Det var helst frå bygdene i Ål, Hol og Hovet dei tok denne leia og kom ned Sanddalen til Borgund eller over Flågrunnane og ned til Ljøsne. Slepene er eldgamle og kom jegeren/krigaren frå Hallingdal inn Iungsdalen opp Fødalen og Halldalen skulle han mogeleg over Flågrunnane og ut mot Kvevotne og vidare ned til Borgund, Ljøsne eller Lærdal. Eller hadde han heimen sin i Ål eller Hol? Gravfunn frå merovingertida i Ål og Hol Ein kjenner til fleire jordfunn både i Øvre-Ål og Hovet frå det 7. århundre og det som vert kalla merovingartida. På Styrkestad i Øvre Ål vart det i 1868 funne ikkje mindre enn 32 gjenstandar under ei steinrøys som stammar frå merovingartida. Her var saxesverd, spyd og piler som i funnet på Halldalsnosi. På nordre Villand i Hovet er likeeins gjort rike jordefunn frå merovingertida. Reinton meiner gardsnamnet Villand truleg kjem av «veland» som tyder heilagt land eller freda land jf. også «vebanda» som vart trekte når tinget vart sett for å fredlyse tingstaden. Me kjenner uttrykket «varg i veum» om den som forbraut seg mot tingfreden og vart lyst fredlaus eller landsforvist. Villand var nok gravstad for ein eller fleire storgardar i Hovet denne tida. Gudehovet skal ha stade på ein rund kolle på jordet rett ned for garden Overvoll og gav nok bygda namnet Hovet. I merovingertida var det Ull og Frøy dei tilba der dei sette opp gudebilete ute på åkrar, medan gudehovet truleg kom opp noko seinare i vikingetida då dei fremste gudane vart Odin og Tor. Ved hovet låg skeidåkeren der hestane kunne springe om kapp og der krigarane kunne prøva krefter. Hagevatnet (Hovsfjorden) gjekk denne tida heilt opp under gardane ved Villand før fossen i Djupedalen grov seg nytt løp. I Båtshaugane litt lenger vest drog dei opp båtane sine. På Villand «velandet/det heilage landet» litt lenger sør langs Hagevatnet, gravla dei sine døde. Kanskje var dette heimstaden til jegeren? Også i Lærdal og Valdres er det rike gravfunn frå merovingertida. Særleg Vang i Valdres har rike merovingerfunn og lyt ha vore tett folkesett alt i merovingertida. Soleis var det rike og stolte hovdingeætter på begge sider av fjellet alt denne tida. Kvaliteten og utkrotinga på spydet tyder på at det må ha vore ein mann av god ætt som fall ved Halldalsnosi. Det var nok ikkje kvar mann som kunne skaffa seg slike praktvåpen. Kven laga våpen for krigaren? Sverdet som vart funne er eineggja og er eit sokalla vendelsverd. Dette er tidstypisk for merovingertida og vart mykje nytta på kontinentet og austetter i Sør-Sverige denne tida, soleis namnet Vendelsverd. Ekspertane meiner det fine utkrota spydet frå Halldalsnosi kan henda vart produsert lokalt. 17

18 Spydet Spydspissen er vel den vakraste av dei våpna som vart funne ved Halldalsnosi. Den har fint mønster som er rissa inn i stålet medan det enno var varmt. Arbeidet syner eit mønster ekspertane kallar vendelstil II frå det 7. århundre. Det skal vera eit av få våpen med denne dekoren funne i nordiske område. Ein lyt ned i Sør-Europa og alamannisk område i Sør-Tyskland for å finne liknande. Den vakre og nøyaktige dekoren finn ein på falsen og midtpartiet på bladet på spydspissen. I Kvikne i Gudbrandsdalen er funne ein spydspiss med mest same utkrotinga/ flettemønstret innrissa. Soleis skulle ein tru at det er same smeden som har vore meister for begge desse spydspissane og at han har budd ein stad i Hallingdal, Sogn, Valdres eller Gudbrandsdalen. Det syner i alle høve at det må ha vore handelskontakt mellom bygdene. Det må ha vore ein svært dyktig smed som har laga spydspissen. Spydspissen til venstre er frå Halldalen, den til høgre er funne i Kvikne og mykje tyder på at det er same smeden som står bak. Saxesverdet Ekspertane seier at dyrefigurane på saxesverdet ser ut til å vera ei heller dårleg etterlikning etter ein original som mogeleg då er laga av ein lokal smed ein stad på Austlandet, kanskje Valdres, Gudbrandsdalen eller Hallingdal etter mønster frå eit våpen produsert i Sør-Tyskland. Også i Kvikne i Nord-Fron er det funne ein våpenkniv med plent det same innrissa mønsteret. Budde kan henda den dyktige smeden her oppe i dalen einkvan stad eller var han gudbrandsdøl? Valdres var mykje tettare folka denne tida og mange folk tok leia over Filefjell når dei skulle aust eller vest i landet. Soleis skulle ein kanskje helst tru at det var her smeden budde. Valdresjarnet vart i medelalderen rekna som det beste jarnet ein kunne få. Det var i frankarriket slike våpen tok si form. Men ekspertane meiner dette er lokalt smedarbeid av våpen etter framandt mønster. Kultur og handel hadde nok alt denne tida funne sine leier søretter til og frå frankarriket som var det mektige denne tida. Men er spydet produsert her heime var smedkunsten også her i landet langt framme. Jarn tok dei til å produsera av myrmalm alt kring år føre Kristi fødsel her i landet. Mogeleg kan karen ha bytta til seg spydspissen på ein kaupang mot skinn eller jarn. 18

19 Merovingertid Merovingerane var ei kongeslekt hjå frankerane som styrde landområda som er det noverande Frankrike og deler av Tyskland i åra mellom 400 og 700 etter Kristus. Dei er opphavet til namnet på tidsbolken her i landet. Dei vart sagt å nedstamme frå «dei langhåra kongane» Merovech og Childerik I som symbolsk bar langt uklipt hår som stammeleiarar for frankerane. Ei grein av denne folkegruppa var «Hazdingi» (ganske so likt halling!) dei langhåra berre til litt ettertanke, jf. Holsboka. Kongen Merovech gav i alle høve namnet til tidbolken før det me kjenner som vikingetida slo inn. Me finn seinare kongar som Klodvig I. Han var den fyrste herskaren som var katolsk kristen og sist Pipin som samla frankarriket i år 751 og som jaga vekk den gamle merovingerkongeslekta. Kan denne folkegruppa ha trekt nordover? Korleis var krigaren på Halldalsnosi kledd? Frå graver veit arkeologane at mannfolk denne tida bar ein kort kjortel til noko over knea i grov vevnad. Utanpå bar han nok helst ei kappe festa med ringspenne på høgre skulder slik at han fritt kunne trekke sverdet med høgre hand der sverdslira var festa i beltet. Sverdslira var nok i tre og er rotna burt. Han hadde truleg eit belte eller livreim der han stakk økseskaftet innom. Over skuldra bar han ein boge i tre som no er rotna bort, medan han hadde hadde pil/er i eit kogger av never eller lær. I handa bar han eit langt spyd med fin utkroting på falen. Han hadde truleg langt hår og skjegg. På føtene hadde han tynne sydde skinnsko, mogeleg festa med skinnreimer oppetter leggane og skorne gjerne fylt med sennegras eller likande som isolasjon. Korleis levde og budde denne krigaren? Nede i bygda stod nok eit treskipa langhus slik ein fann reistane av langhusa på Langegard eller Øsmundset ved Strandavatn. Rett nok er desse husa datert frå kring år 1000, men så store skifte i byggeskikken vart det ikkje før dei tok til å lafta seg hus. Men lafta hus kom nok fyrst mot slutten av vikingetida, i alle høve her oppe i fjelldalane. Veggane i langhuset hadde truleg torv som isolasjon utvendes medan dei innvendes var kledde med ståande telgde bord. Golvet var hardtråkka jord. Taket var nok tekt med never og torv. Langsetter ytterveggane fann ein sengebriskar medan eldstaden låg midt i rommet med åpen ljore i taket. Huset var gjerne avdelt for husdyra som nok også gav litt varme i huset. Men elden brann nok på åren mest heile tida for matlaging, lys og varme. Storbonden eller hovdingen som var leiaren i familiegruppa var også den religiøse leiaren som stod for avgudsdyrkinga på garden. Eit liknande funn I fjellområdet Grimsdalen mellom Dovre og Rondane i 1080 meters høgd vart det i 2005/2006 funne ei rik krigargrav. Funnet vart datert frå merovingertid eller om lag frå same tida som funnet ved Halldalsnosi. Også i Grimsdalen vart det funne eit eineggja sverd på 95 cm lengd, ei stridsøks, seks pilespissar og eit bryne. Dessutan verktøy som 19

20 Elegant spydspiss frå Halldalsfunnet. Foto: Fotoavdelinga. Universitetsmuseet i Bergen. fil, tang, nåler og eit flintestykke for tenning av eld. Gravfunnet vart gjort berre meter frå hustuftene ved sesongbuplassen Tøftom der ein har funne reistar etter eit stort ruseforma fangstanlegg for villrein. Geologane drog den slutninga at mannen truleg var ein krigar eller fangstmann som kanskje også laga kammar sidan det på sesongbuplassen Tøftom er funne produksjonsavfall, halvfabrikata og deler av dekorerte kammar. Mannen har fått si grav ved buplassen der han vart kremert og gravlagd med våpen og andre eignelutar. Dette var nok harde tider der ein laut verje seg mot villdyr og fiendar. Når krig og ufred truga gjekk bodet om å møte med krigsmenn for å stå saman mot ufred utanfrå. Var det villreinjakt som dreiv mannen på Halldalsnosi til fjells laut han nok også vere førebudd på å kunne verje seg mot fiendar. Det var veiding og fiske som var hovudnæringa i fjellbygdene denne tida. Jordbruket var truleg enno drive i det små her oppe i fjellet med nokre små rudde teigar mellom steinane til litt matkorn og litt vinterfor for nokre husdyr. Gardane var svært store i areal, men høgfjellet med jakt og fiske var almenning/ felleseige jf. det ein finn i gamle diplom som Almenningsstrand/Arvenningsstrand seinare Langestrand (Strandavatn). Det var likeeins fast busetnad i fjellet på Grunke og ved Helin (Helestrond) mellom Valdres og Hallingdal. Folket hadde si føde mest av jakt og fiske, og jegeren laut ferdast kring i fjella her oppe alt i merovingertida. Det skulle gå om lag 1200 år før våpensettet smelta fram av isen og vart funne ved Halldalsnosi. Funnet syner oss lagnaden til ein av våre tidlege forfedrar her oppe i fjellet og gjev oss samstundes eit lite kikkhol langt attover i tid. Torstein Seim 20