Lydstyrke Desibelskalaen

Transkript

1 7 FORORD Denne boka er ei innføring i lydarbeid for begynnarar. Du kan lese ho utan å ha skrudd på andre knottar på stereoanlegget enn volumkontrollen. Når du er ferdig med boka, kan du, håper vi, ta opp og redigere din eigen lyd, anten du lagar reine lydproduksjonar, enklare videoproduksjonar eller nettsider. Lyd er ikkje berre musikk og radio. Lyd er sentral i film, video og multimedieproduksjonar. Etter kvart som linjene blir betre, kling lyden også på Internett. Lyden sin verdi er kraftig undervurdert. Lyden verkar i bakgrunnen. Det er det som gjer han så viktig i all medieproduksjon. Lyden styrer korleis vi opplever bilete, og ofte styrer lyden meir enn bileta. Når ein analyserer filmar, ser ein at mange av dei er biletlagde lydforteljingar. Det er lett å bli skremt av alle knottane første gong ein kjem inn i eit lydstudio. Dyrt er det også. Dette har datamaskinane endra. I dag kan ein laste ned profesjonelle lydredigeringsprogram frå nettet og leggje dei inn i ein vanleg datamaskin. Med dette utstyret kan ein gjere nesten det same som i eit lydstudio til mange hundre tusen kroner. Men dess kraftigare utstyr ein har, dess viktigare er det å meistre det. Teknisk utstyr har ingen verdi i seg sjølv. Målet må vere å lære seg apparata og programma så godt at teknikken blir uinteressant. Gjer som moderne polfararar. Reis lett. Bruk enkelt utstyr du kjenner ut og inn, slik at du kan konsentrere deg om ideen din. Då får du best resultat. Boka er skriven slik at du vekslar mellom praksis og teori. Det er alltid lettare å forstå teorien når ein har praktiske erfaringar. Derfor innleiar vi fleire av kapitla med ei øving. Så kjem teorien etter at du har gjort alle feila. Sjølv om progresjonen i boka er gjennomarbeidd, er det ikkje sikkert at han passar alle. Det gjer ikkje noko om ein hoppar rundt i boka, for det meste må lesast fleire gonger likevel. Det viktigaste i alt lydarbeid er at du lærer å lytte, og at du forstår korleis vi menneske oppfattar lyd. Dernest er det viktig at du skaffar deg erfaring med opptak, slik at du veit korleis resultatet blir når du fangar lyden. Når du er fortruleg med opptaksteknikk, kan du begynne å redigere for alvor. Men dess meir du kan, dess meir veit du at du har att å lære. Det er noko av det finaste ved skapande arbeid. Dette er tredje utgåve av LYD. Endringane frå førre utgåve er forholdsvis små, men viktige for å halde tritt med den tekniske utviklinga. Avsnitta om desibelskalaen, opptaksutstyr og digitale format er skrivne heilt om. Eg vil takke Jonas Gythfeldt for faglege råd, og for at han delte si store erfaring som både lydteknikar og pedagog også denne gongen.

2 56 LYD Lydstyrke Reint fysisk er lydstyrke lik energien i lydbølgjene. Store svingingar har høg energi. Men høyrsla vår er ein aktiv sans, og ho oppfattar ikkje lyden som proporsjonal med den fysiske energien. Høyrsla tolkar lyden, og sender berre dei mest interessante delane vidare til medvitet vårt. Vi kan sjå på høyrsla som eit sett av filter. Eitt av desse filtra syter for at lydar frå mellomtoneområdet høyrest betre enn bass og høg diskant. Eit anna syter for å dempe sterke lydar. Vidare er det slik at øyra er innstilt på å tolke forskjellar. Den evna høyrsla har til å filtrere lyden, er svært praktisk for oss, for ho set oss i stand til å prioritere dei lydane vi har mest bruk for å høyre. Men det gjer det vanskeleg å konstruere måleapparat for å måle lydstyrke. Vi må få apparata til å prioritere på same måten som høyrsla. Og den måleskalaen vi bruker, må vere innstilt på å registrere forskjellar, ikkje berre fysisk energi. Desibelskalaen Vi måler lyd i desibel. Namnet betyr ein tiandedels bel. Storleiken bel målte opphavleg signaltapet i telefonlinjer og blei definert ved dei amerikanske Bell-laboratoria i åra. Signal har alltid ulik styrke, mens signaltapet i ei linje er ein fast del av signalet. Derfor kan ein ikkje gi opp signaltapet i linja som ein fast verdi, men som eit forholdstal. Storleiken fekk namnet bel etter oppfinnaren av telefonen, som også grunnla laboratoriet. Bel har vist seg å vere praktisk til å måle mange storleikar som må målast med forholdstal, men ein bel var for stor til å vere brukbar. Derfor delte ein eininga i ti. Resultatet blir deci-bel, forkorta db. Sidan db alltid er eit forholdstal, må ein definere ein referanseverdi for å gjere målinga meiningsfull. Referanseverdien er ein målbar, fysisk verdi som blir kalla 0 db. I lydmålarverda finst fleire slike verdiar. db-verdien skal derfor alltid følgjast av ein bokstavkombinasjon i ein parentes som fortel kva verdi vi går ut frå. Utan bokstavkoden er ein oppgitt db-verdi meiningslaus. Det vanlegaste når vi snakkar om følsemda til øyra, er db (SPL). SPL betyr Sound Pressure Level. 0 db (SPL) er definert som eit fysisk lydtrykk på 20 mikropascal. Det tilsvarer ein mygg på ein avstand på 3 meter, og er den svakaste lyden eit normalt øyra kan oppfatte. Når vi gir opp lydnivå på 20, 30 eller 90 db (SPL), betyr det at lydnivået står i eit bestemt forhold til nullnivået. Men eit motorbrøl på 90 db (SPL) er ikkje 90 gonger så sterkt som myggen. Det er 1000 millionar gonger så sterkt. Lyden høyrest ikkje så mykje sterkare ut, for vi er mykje meir følsame for svake lyder enn for sterke. Desibelskalaen er laga for å ta omsyn til det. Den sterkaste lyden vi toler å høyre utan å få høyrselsskadar med ein gong, har ca. ein trillion gonger ( ) så høg energi som myggsumminga. Men

3 57 høyrsla dempar altså oppfatninga vår av sterke lydar. Denne dempinga skjer etter ei kurve som fell saman med logaritmen til storleiken av den fysiske lydenergien. I ein logaritmisk skala bruker vi ein potens av eit grunntal i staden for talet sjølv. Talrekkja 10, 100, 1000, kan skrivast som potensar av 10: 10 1, 10 2, 10 3, Potensen ser vi er lik talet på nullar, og det vesle talet som opplyser om potensen, blir kalla eksponenten. Ein trillion har tolv nullar, og derfor blir logaritmen tolv. Dermed er det praktisk å kalle skadegrensa 12 bel, det vil seie 120 db (SPL). Desibelskalaen er altså ei matematisk etterlikning av følsemdskurva til øyra, og han består av logaritmen til den fysiske lydenergien blir 10 db, 10 2 blir 20 db, 10 3 blir 30 db, osb. På denne måten får vi ein skala der det er lett å få fram nyansane på den lågaste delen av skalaen. Forskjellen i lydenergi mellom ein vanleg gatesamtale på 60 db (SPL) og gatelarm på 70 db (SPL) er ti gonger så stor som forskjellen mellom ei svak klokketikking på 10 db (SPL) og den same gatesamtalen på 60 db (SPL). Hadde vi brukt tal som viste den fysiske styrken direkte, ville heile det interessante området med svake lydar vore nesten uleseleg på kurva, dersom vi skulle hatt med dei sterke lydane også. Ei framstilling av fysisk energi ville også blitt fullstendig misvisande i forhold til korleis vi oppfattar lyden. Ein auke på 10 db (SPL) blir oppfatta nokolunde likt alle stader på skalaen, sjølv om det er enorme forskjellar i energinivået. Desibelskalaen ser slik ut: Lydnivå Lydtype Relativ lydenergi 0 db-spl Høyrlegheitsgrense 1 10 db-spl Klokke som tikkar db-spl Kviskring, stille møblert stove db-spl Hus på landet, stille skog, stille kontor db-spl Leilegheit, roleg samtale db-spl Vanleg kontor, stille bil db-spl Vanleg samtale på ein meters avstand db-spl Gatelarm, vanleg verkstad db-spl Bilhorn, akustisk gitar på 30 cm avstand db-spl Tung trafikk, bråkete verkstad db-spl T-banetog frå kanten av perrongen db-spl Trykkluftbor, lydanlegg på fullt db-spl Smertegrense, skrik inn i øyra db-spl Symfoniorkester med fullt trykk db-spl Rullebane på flyplass Høyrsla vår er ikkje innstilt på å måle den absolutte styrken til lyden. Vi registrerer først og fremst forskjellar. Den minste styrkeforskjellen øyra vårt kan oppfatte, er 2 db (SPL). Dersom vi skal oppfatte lyden som dobbelt så sterk, må han auke med 10 db (SPL). Målt i fysisk energi er dette ei tidobling.

4 58 LYD Desibelskalaen og måleinstrument Når ein skal konstruere måleapparat, er det endå nokre vanskar som må overvinnast. Sidan vi ikkje er like følsame for alle frekvensar, følsemda for dei ulike frekvensane endrar seg med lydstyrken, og basstonar inneheld meir energi enn lysare tonar, må dei ulike frekvensane få ulik vekt i målinga. Det finst fleire standardar for slik veging av frekvensar. Dei vanlegaste heiter db (A), som passar til normale lydnivå, og db (C), som passar til ekstremt sterk lyd. Når ein les om lydmålingar av trafikkstøy og liknande, er det ofte målt som db (A). Inne i ein forsterkar eller eit miksebord opptrer lyden som straum. Måleinstrumentet i miksebordet måler derfor ikkje sjølve lyden, men spenninga i straumen. Då må ein definere ei referansespenning for å gi meining. Dessverre finst det fleire standardar her. dbv har 1 volt som referanseverdi. dbu har ein referanseverdi på 0,75 volt ved ein impedans på 600 ohm. Det er dbu som er mest brukt. Når db måler spenning, bruker vi ikkje parentes rundt bokstaven som står for referanseverdien. Elektroniske apparat er stilte inn slik at eit signal med ein styrke lik referanseverdien gir best resultat. Derfor går desibelskalaen «den gale vegen». Den lange delen av skalaen viser kor mykje svakare spenninga i eit signal er i forhold til referanseverdien. Over nullpunktet har vi ein kortare skala med grøne og raude tal, som fortel kor mykje sterkare signal utstyret toler. Forvrenginga av lyden begynner eit lite stykke oppe i det raude feltet. Dersom du har kopla apparata dine fast saman i studio, bør dei stillast inn slik at dei har same referanseverdi. Då får signala toppkvalitet dersom du held signala på denne styrken mens du jobbar. Du må lese i brukarrettleiinga for å finne ut om inn- og utgangane på alle apparata er stilte inn på same referanseverdi. Det lønner seg også å gjere alle målingar på same instrument. Alle måleinstrument er ikkje like raske. Mekaniske målarar er så trege at dei ikkje får med seg transientar. Dette er dei raske aukane i styrke som oppstår ved eksplosjonar, trommeslag eller i språklydar som p og k. Dei kan øydeleggje eit opptak eller få høgtalarar til å sprekke. Derfor lønner det seg å ha ein rask målar med lysdiodar. Raske målarar er som regel utstyrte med ein forseinkar, slik at dei fer fort opp og går sakte ned att. Desibelskalaen blir brukt i mange andre samanhengar enn lydmåling. Dersom du støyter på ukjende desibeltypar, kan du gå inn på og søkje på decibel (engelsk skrivemåte) eller den enkelte forkortinga. Støy i alle fargar Eit lydsignal med heilt tilfeldig frekvensfordeling, der alle frekvensar er like energirike, blir kalla kvit støy (white noise). Kvit støy er heilt preglaus. Dette gjer han ganske nyttig. Kvit støy kan brukast til å kamuflere annan lyd. På arbeidsplassar er det billegare å spele kvit

5 59 støy i bakgrunnen enn å byggje støyskjerming. Kvit støy blir brukt til å teste akustikk, og til å atterskape ulike lydar på kunstig vis. Kvit støy har heilt jamn styrke. Men øyro våre er ikkje jamt justerte. Kvit støy verkar hard og kald, sidan diskanten blir for sterk. Dersom ein i staden produserer støyen slik at det er like mykje energi i kvar oktav i tonespekteret, fungerer det som ei gradvis demping av diskanten. Dette blir kalla rosa støy (pink noise). Brun støy dempar diskanten endå meir enn den rosa. Det finst også støyformer som aukar lydstyrken gradvis oppover i diskanten. Dei blir kalla blå og fiolett støy. Grå støy følgjer følsemdskurva til øyra. Grøn støy er omtrent som den rosa, men med ein liten energiauke rundt 500 Hz. Den skal låte mest «naturleg» av alle. Vanlegvis prøver lydfolk å unngå støy. Men totalt fråvere av lyd gir hol i lydbiletet. Når eit miljø er «stille», må det høyrast ein svak, nøytral bakgrunnslyd. Då kan ein leggje inn kvit, rosa eller grøn støy dersom ein ikkje har miljølyd. Fullstendig stille har også eit støynamn. Det er svart. Fase Ei lydbølgje svingar fram og tilbake rundt eit nøytralt midtpunkt. Svingeretninga på eit bestemt tidspunkt bestemmer lydbølgja si fase. Om to bølgjer svingar i takt, er dei i fase med kvarandre. Om dei svingar nøyaktig motsett veg, er dei i motfase. Om ein sender to lydbølgjer som svingar nøyaktig i motfase ut i lufta samtidig, vil dei sløkkje kvarandre ut. Vi høyrer ingenting. Det einaste som skjer, er at litt luft vil bli ein brøkdel av ein grad varmare. Denne effekten er særleg merkbar i bassregisteret. Det kjem av at basstonar har lang bølgjelengd og kan gå rundt hjørne. Om vi set to høgtalarar med same signal i motsett fase i same rom, vil mellomtone Bølge 1 og diskant stråle rett fram frå dei to høgtalarane og leve kvart sitt liv. Basstonane vil blande seg og sløkke kvarandre ut overalt i rommet. På figuren nedanfor er dei to signala i fase til venstre for streken og i motfase til Bølge 2 høgre for streken. Om vi legg dei saman, ser vi at signala forsterkar kvarandre når dei er i fase. I motfase sløkkjer dei kvarandre ut. Faseskift Fase Figur 12. Fase og motfase. Motfase

6 99 USB USB (Universal Serial Bus) er ein standard som opphavleg blei utvikla for å kople saman datautstyr med låg fart, som tastatur, skannarar og skrivarar. Den første varianten heitte USB 1.1. Etterfølgjaren USB 2.0 har blitt ein stor suksess, og er no blitt ei standardkopling for alle moglege typar datautstyr. Farten er så høg at raske harddiskar kan drivast med USB 2.0. USB 1.1 var så vidt rask nok til at han kunne overføre lyd i god kvalitet. USB 2.0 kan overføre video. USB 1.1 og USB 2.0 er kompatible med kvarandre, så dei kan koplast saman og bruke dei same leidningane. Men USB 1.1 får aldri USB 2.0-fart, og dersom du blandar systema, blir farten på alt utstyret redusert. Begge USB-standardane bruker same kontakt. Det er ein flat plugg (USB A) som blir kopla til datamaskinen, og ein firkanta plugg med rund topp (USB B) som blir kopla til periferiutstyret. Koplinga er altså retningsbestemd, men kommunikasjonen kan gå begge vegar. USB B- pluggen finst også i ein minivariant for utstyr som digitalkamera og Mini- Discar. USB-utstyr kan koplast saman i lange kjeder, og alle ledda får kontakt med datamaskinen same kvar dei ligg i kjeda. USB-kablar er straumførande, så dersom apparatet ditt ikkje treng stor straumstyrke, kan det drivast utan anna straumforsyning. Du kan kople inn ein fordelingsboks (hub) i kjeda og få fleire kontaktar på den måten. Då får du som regel for lite straum til å drive periferiutstyr direkte, så slike boksar har gjerne eiga straumforsyning. USB-pluggar kan setjast inn og trekkjast ut utan at du tek omstart, og utstyret blir automatisk kjent att av datamaskinen når du koplar det til. Kontaktane er så robuste at dei toler at du tek dei inn og ut mange gonger. Nesten alle slags datautstyr blir levert med USB-tilkopling. Alle desse tinga gjer USB svært praktisk. Men USB har nokre svake punkt. Dersom du koplar fleire einingar inn i kjeda, vil farten som regel falle dramatisk. Kjeda kan bli ustabil dersom ho har for mange ledd. Det finst USB-utstyr som ikkje verkar dersom det blir kopla inn via ein hub eller eit anna apparat. Då må du kople det direkte til datamaskinen. FireWire/i-link/DV-kopling/IEEE 1394 FireWire er ein overføringsstandard med det tekniske namnet IEEE Det er ein open standard som blir forhandla under mange ulike namn. Dei som laga han, kallar han FireWire, men det ser ut til at mange konkurrentar vil unngå namnet. FireWire finst i to utgåver. FireWire 400

7 100 LYD er nesten like rask som USB 2.0, men sidan han kom før USB 2.0, blei han standard for overføring av digital video på DV-kamera. FireWire 800 har dobbelt så høg fart som FireWire 400. Men marknadsføringa har vore så dårleg at denne protokollen ikkje har slått an. FireWire 400 har meir robuste pluggar enn USB. Du kan plugge utstyret inn og ut utan å ta omstart. Standardkabelen har 6 leiarar, er lik i begge endar og er straumførande. Som regel er det ikkje noko problem å drive periferiutstyr med straumen i ein vanleg FireWire-kabel. Men det finst også ein minivariant med 4 pinnar som ikkje fører straum. Det er den som sit i DV-kameraet. FireWire 800 har ein flat plugg med 9 pinnar, og sjølv om systema kan brukast om kvarandre, må ein ha ein overgang. Då minkar farten til det halve. FireWire-einingar kan også koplast saman i lange kjeder, og maskinen finn utstyret av seg sjølv. Dei fleste brukarar reknar FireWire-teknologien som meir robust enn USB. Farten minkar ikkje like fort når det kjem fleire ledd i kjeda. Ein kan også bruke lengre kablar, og lage store nettverk. Det er også lett å starte ein datamaskin frå ein ekstern FireWire-disk. FireWire er derfor populær i proffmiljø, men USB er langt meir utbreidd. Ein stor, kjapp harddisk med både USB 2.0 og FireWire er ei god investering. På ein slik kan du ta backup av alt du har laga, putte det i veska og bruke materialet ditt på alle slags datamaskinar. Serial ATA/SATA Både USB og FireWire er serielle koplingar. Det vil seie at dei sender dataa i ei lang kø etter kvarandre. Dette er i motsetning til dei eldre protokollane SCSI og IDE/ATA, som blir brukte inne i datamaskinen. Dei sender data parallelt i mange leidningar samtidig. Derfor treng dei mange pinnar i skjøre kontaktar, og leidningane blir breie som belte. Halvparten av leiarane i desse belta er jordleidningar som skal hindre at signal smittar over frå den eine leiaren til den andre. Dei parallelle protokollane var nødvendige då ein hadde trege prosessorar som styrte datakommunikasjonen. No klarer ein å styre datastraumen langt raskare, og det er meir praktisk med seriell kommunikasjon. Det siste skotet på stamma er serial ATA. ATA er den parallelle protokollen som blir brukt til å styre harddiskar inne i datamaskinen. No har det komme ein seriell variant, SATA, som er opp til seks gonger så rask som USB 2.0 og FireWire 400. SATA finst både til innvendig og

8 101 eksternt utstyr. SATA har høg fart og greie leidningar, og er på full fart inn i proffutstyr. Denne vil sikkert dukke opp i forbrukarutstyr også. Telefonkontaktar (RJ-45) I dag er telefonnettet gjort om til eit datanettverk, og ein bruker same type firkanta plastplugg til telefonnettet som til eternettverket. Den vanlegaste er RJ-45-kontakten, som har åtte leiarar i ein sukkerbitstor kontakt, med ein liten låseklips på baksida. Ver merksam på at slike firkanta kontaktar kjem i fleire ulike breidder. Det er heller ikkje sikkert at alle dei åtte leiarane er kopla inn, eller at dei er kopla på same måten. Du må ikkje forveksle telefonlinja i huset med eternettet, sjølv om kontaktane ser like ut. Du må heller ikkje forveksle telefon-/modemkontakten og eternettkontakten i datamaskinen. Eternettkontakten har åtte leiarar, mens telefonkontakten som regel er smalare og har to. ISDNtelefonar bruker fire eller åtte. Leiarane i RJ-45-kontakten er ordna i fire par, og er dei kopla riktig, har dei faste fargekodar. Men du må alltid sjekke med den nettverksansvarlege korleis dei er kopla, og om det er telefon eller eternett du koplar deg til. Eternettkablar blir brukte til å kople saman datamaskinar. Dei finst i to typar. Vanlege kablar koplar maskinane til ein koplingsboks (hub) eller server. Men ein kan også få kryssa kablar, der rekkjefølgja til leiarane er bytte om i den andre enden. Dei blir brukte til å kople saman to datamaskinar direkte. Kryssa kablar har av og til raud farge, men det er ein regel du absolutt ikkje kan stole på. Merk derfor slike kablar godt. Bland dei ikkje med telefonleidningane. Eternettkablar skal vere såkalla Cat5-kablar. Det vil seie at dei er fargekoda og tvinna på ein standardisert måte, for å unngå forstyrringar. Det finst også andre typar nettverk, men dei er anten for spesialistar eller på veg ut av marknaden. Desse finn du opplysningar om i brukarrettleiingar, i spesiallitteratur eller på Merking av datakontaktar Dei analoge lydkontaktane er lette å forstå berre ved å sjå på dei. Datakontaktar er eit heilt anna kapittel. Her er det så mange leiarar som skal koplast til rett pinne at det er ein stor risiko for å gjere feil og skade utstyret. Derfor må ein aldri setje inn ein plugg ein ikkje veit kva er, sjølv om han har rett pinnetal og passar i kontakten. Merk alle slike kontaktar

9 102 LYD med protokolltype (USB, RS-232 osb.) og nummer med ein tynn tusjpenn, slik at ein ikkje er i tvil om kva slags kontakt ein har med å gjere. Skriv gjerne på årstalet òg. Datautstyr blir fort forelda! Set inn brukarrettleiingar og datablad i ein ringperm. Overgangsledd Med så mange ulike pluggar og inngangar er det eit stort behov for overgangsledd. Eit av dei vanlegaste og nyttigaste er mellom stor jack og minijack. Slike overgangar får ein begge vegar. Somme jackpluggar er konstruerte slik at dei har ein stor jack som kan skruast av, og så sit det ein minijack inne i den store jacken. Om du skal kople saman to kablar for å få eit ekstra langt strekk, må du snu kjønnet i skøytepunktet. Der er derfor viktig å ha ein del kablar med ulikt kjønn i kvar ende. Men syt for å halde talet på koplingar nede, i alle fall om du ikkje bruker XLR-kontaktar. Alle koplingar er ei potensiell støykjelde. Det er også stor motstand i ei kopling, slik at signalstyrken blir svekt. Pass på at de alltid har nok overgangsledd. Dei er ein av dei beste investeringane ein skule kan gjere, for dei gjer det mogleg å bruke utstyr som elles blir liggjande ubrukt. DIGITALE OPPTAKSMEDIUM Lydteknikken er digital i vår tid. Utviklinga har gått svært raskt, for det er ikkje mange år sidan digitale opptak var noko sjeldan. Men i datamaskinalderen er ikkje berre farten på mikroprosessorane høg. Nye standardar blir lanserte heile tida, og gamle standardar blir avliva på rekkje og rad i ein nådelaus konkurranse. Harddisk- og flashkortopptakarar Når du gjer opptak i eit lydstudio, blir lyden tilarbeidd i ein datamaskin og lagra på harddisken. Harddiskopptakarar står allereie mange stader. Du finn dei i stova for å ta opp frå TV, eller som frittståande studioeiningar. No er denne teknikken i ferd med å erobre det berbare opptaksutstyret også. Millionar av menneske går rundt med ein harddiskopptakar i lomma, i form av ein ipod eller ein annan MP3-spelar. Denne berbare revolusjonen er blitt mogleg fordi det er komme små, robuste harddiskar og flashminnekort med stor kapasitet på marknaden. Flashminnekort er blitt så billege at dei er

10 103 i ferd med å overta som lagringsmedium. Ein kan godt bruke ein av dei små MP3-spelarane til å ta opp lyd. Mange av dei har innebygd mikrofon. Men resultatet får sjeldan proffkvalitet, for spelarane er berre laga for å spele komprimerte musikkfiler. Sidan dette er små datamaskinar som er styrte av programvare, kan små apparat gjere nesten kva som helst. Vi er no inne i ein periode der det blir lansert svært mange forskjellige opptaksmaskinar, i mange storleikar og prisklassar. Ingen veit kva standardar som vinn, dersom det då blir nokon vinnarar. Dei mest avanserte proffopptakarane har harddiskar som kan skiftast, tek opp på mange spor og har avanserte redigeringsfunksjonar. For ein nybegynnar er det ingen vits i å satse på det aller minste eller dyraste utstyret. Dersom ein skal redigere på PC etterpå, er det ikkje nokon vits i å kjøpe ein opptakar med avanserte redigeringsmoglegheiter. Små apparat har verken stor skjerm eller godt tastatur. Vel heller enkelt, robust utstyr med god mekanisk styrke. Spelarane må ha ein viss storleik for å få plass til XLR-kontaktar, eit godt display og kontrollar som er lette å bruke. Det er viktig at dei har gode inngangsforsterkarar og lagrar opptaka i eit standardformat som kan lesast av alle redigeringsprogram. Dersom prisane på minnekort held fram med å falle, kan det vere lurt å satse på kort som lagringsmedium på berbart utstyr, for dei har ingen rørlege delar. På dette området er utviklinga så rivande at det ikkje går an å gi anna enn generelle råd. Ver førebudd på at det som er moderne i dag, kan verke utdatert i morgon. Syt derfor for at du kan forsvare å kjøpe utstyret sjølv om det skal avskrivast på få år. Invester ikkje i funksjonar du ikkje treng. Leverandøren er nesten like viktig som apparatet. Sidan det dreier seg om datamaskinar, haglar det med oppgraderingar. Leverandøren må ha verkstad og gi god service. Det er ein fordel om seljaren ikkje har gått konkurs når maskinen du kjøpte, må reparerast. Dersom du har ein opptakar med fastmontert harddisk eller flashminne, må du passe på å overføre opptaka dine til PC ved første høve. Når minnet er fullt, er opptakaren din redusert til ein død gjenstand. MiniDisc-opptakaren MiniDisc-opptakaren var lenge den minste og lettaste kvalitetsopptakaren på marknaden. Han er liten og rimeleg, og lydkvaliteten er bra. Når lyden blir spelt av, toler han mykje risting før lyden blir ujamn, for signalet går innom eit digitalt mellomlager før det kjem fram til hovudtelefonen. MiniDisc-spelaren er også ganske rimeleg, slik at det ikkje er

11 104 LYD fullstendig katastrofe om han blir stolen. Det gjer han til eit godt val når du skal gjere kvalitetsopptak. Men han har fleire svake punkt, som kjem av at MiniDisc blei lansert som eit forbrukarformat for berbar lytting. Spelaren lagrar lyden i eit heilt spesielt, komprimert format, han er liten og skjør. Det ser også ut til at Sony, som kontrollerer standarden, snart kjem til å kutte ut MiniDisc-systemet. MiniDisc-opptakaren lagrar lyden på ei lita magneto-optisk plate. Det er plass til 74 minutt på kvar plate, og det kjem av at komprimeringa fjernar ca. 80 % av lydinformasjonen. Når vi ikkje høyrer dette, kjem det av maskeringseffekten. Når vi høyrer to lydar samtidig, legg vi ikkje merke til den svakaste av lydane. Effekten er sterkast når lydane har omtrent same frekvens. Spelaren analyserer lydsignalet, og tek vekk alle lydar som ligg tett opp til sterkare lydar. Dei lydane som blir tekne vekk, kan ikkje rekonstruerast. Dataformatet blir kalla ATRAC og liknar nokså mykje på MP3, men formatet blir brukt berre i MiniDisc-spelarar. Det er oppfinnaren Sonys eigedom. Når enkelte MiniDisc-spelarar kan lagre og spele MP3, betyr det at dei handterer to dataformat parallelt. Når signalet frå ein MiniDisc skal overførast til eit anna medium, må det konverterast til analog form. Det skjer sjølv når ein kopierer frå éin MiniDisc-spelar til ein annan. Det betyr at kvar einaste kopiering reduserer lydkvaliteten og lagar støy. Dersom spelaren har optisk utgang, kan han overføre lyden digitalt, men også då blir han konvertert. Sjølv om digitale opptak er gode, er det grenser for kor mange konverteringar dei toler før støyen blir plagsam. Derfor gjeld det å halde talet på kopigenerasjonar på eit minimum. Ein kreativ lydprodusent kan også få bruk for dei delane av signalet som blei fjerna frå komprimeringa. Det gjeld til dømes dersom du har filtrert ut enkelte frekvensar og har fjerna ein lyd som maskerte ein annan lyd. MiniDisc-spelaren må handterast med omtanke. Han er liten og lett å ta med seg, også for langfingra tjuvar. Knappane er bitte små. Det er nokså ugreitt i mørke, kulde og stressa situasjonar. Stikk du ein leidning i spelaren og legg han nær bordkanten, kan du vere sikker på at du eller ein annan idiot riv han ned. Inn- og utgangar er minijack som lagar vakkel. Det er lett å forveksle inn- og utgangar, og merkinga er uleseleg for dei fleste over førti. Så den som skal arbeide heilproft, vel noko anna. Men i skular og nyheitsredaksjonar er MiniDisc blitt standard arbeidsreiskap.

12 105 Ver nøye med å sjekke kva funksjonar spelaren har, før du kjøper han. Dei billegaste kan du berre lytte på. Spelarane i mellomsjiktet har innspelingsfunksjon, men berre linjeinngang som krev sterkt inngangssignal. Det du treng, er ein MiniDisc-spelar med eigen mikrofoninngang. Mikrofonar leverer svake signal, så mikrofoninngangen har ein eigen inngangsforsterkar. Derfor må du ha ein av dei dyraste maskinane. Prøv å få tak i ein modell som bruker standardbatteri. Ver merksam på at produsentane ofte set inn ein billeg inngangsforsterkar i så små maskinar. Resultatet er sus. Prøv opptakaren med mikrofon før du kjøper. Det er også lurt å satse på ein mikrofon som gir sterkt signal, for då blir signal-/støyforholdet betre. Elektretmikrofonar har ein liten forsterkar, så dei gir bra signal. Dynamiske mikrofonar gir ofte for svakt signal for billege MiniDisc-inngangar. Kondensatormikrofonar kan du ikkje bruke til MiniDisc-spelaren med mindre dei har eiga straumforsyning. Ho ligg i handtaket eller i ein separat boks som ofte er større enn MiniDisc-spelaren. MiniDisc-spelaren er også ein liten datamaskin, og den styrer du ved å trykkje på MENU-knappen. Då dukkar det opp fleire spesialfunksjonar, som du bør lære deg. Du må i det minste kunne stille inn klokka, og du bør lære deg å setje namn på opptaka. Sidan alle modellane er ulike, er det lurt å setje seg godt til rette i sofaen og lese heile brukarrettleiinga, med opptakaren i fanget. Øv heime, så blir du sikrare i felten. MiniDisc-disketten Sjølve MiniDiscen er ein liten magneto-optisk diskett som ligg godt sikra inne i ein kassett. Han skal oppbevarast i ei eiga plasthylse. Inne i denne ligg det ein etikett. Lim han på med ein gong, og merk opptaka! Når du skal ta opp, må du passe på at det vesle skyvelokket i hjørnet er lukka. Dersom det er opent, er MiniDiscen skrivesikra, og du kan ikkje spele inn på han. Du opnar MiniDisc-spelaren ved å trykkje på OPEN-knappen. Då opnar det seg ei luke der du kan setje inn disketten. Deretter lukkar du luka varsamt att. Bruk ikkje makt, for luka er skjør! Dersom ho går tregt, har du lagt inn disketten feil veg. Dei viktigaste beteningsknappane Beteningsknappane er nokså like på dei ulike opptaksmaskinane. Førebiletet er dei knappane som blei utvikla for kassettspelarane i 1960-åra.

13 106 LYD Ver klar over at somme produsentar framleis bruker vridbare knappar eller spakar, og at mange funksjonar berre er tilgjengelege gjennom displayet. Her skal vi gå gjennom dei funksjonane du finn på MiniDiscopptakaren. Mange av funksjonane finn du att i tilnærma same form på andre apparat. Play-knapp Denne er merkt med enkel trekant som peiker mot høgre. Den startar avspelinga, eller eit opptak dersom du trykkjer inn opptaksknappen samtidig. Stoppknapp Denne er merkt med ein firkant. Han får mekanikken til å stoppe, men innstillingane er bevart. Dersom du opnar luka og tek ut MiniDiscdisketten, blir dei fleste funksjonane nullstilte. Søkjeknappar To knappar har doble trekantar som endar i ein tverrstrek. Éin peiker framover og éin bakover. Desse har to funksjonar. Trykkjer du dei inn éin gong, vil dei gå til byrjinga av neste lydspor. Held du dei inne, spolar dei raskt fram eller tilbake mens du høyrer lyden av det du spolar forbi. Pauseknapp Denne har to loddrette strekar. Trykkjer du han inn, tek maskinen ein pause i opptaket eller avspelinga. Motoren går, og alle innstillingar held seg. Trykkjer du inn pauseknappen ein gong til, vil opptaket halde fram. Hugs at pauseknappen legg inn eit nytt spornummer når du tek opp. Volumknappar Dette er to knappar med pluss og minus på. Dei styrer volumet på utgangsforsterkaren, som gir straum til hovudtelefonane. Dei styrer altså ikkje opptaksnivået. Det blir styrt automatisk av maskinen, noko som ikkje alltid er så lurt. Dersom du vil regulere opptaksnivået manuelt, må du inn i menysystemet. Hold-knapp Det er Hold-knappar på svært mange innspelingsapparat. Når du trykkjer inn denne knappen (eller skyv han til sida), blir alle innstillingane låste.

14 107 Alle andre knappar blir kopla ut, og du kan ikkje endre noko før du løyser ut Hold-knappen. Dette er kjempepraktisk når du skal ta opp lange strekk, har sett i gang noko du ikkje vil avbryte, eller vil unngå feilinnstillingar når opptakaren er i lomma eller nede i ei veske under eit bord. Opptaksknapp Denne er merkt REC, og som regel er han raud. Han må haldast inne for at du skal kunne ta opp. Somme apparat krev at du trykkjer inn REC først, og så Play. Andre tek opp med ein gong du trykkjer inn REC. NB! Bruker du MiniDisc, dukkar meldinga TOC Edit opp på displayet når du avsluttar eit opptak. Då skriv spelaren inn eit oppdatert register på disken. La spelaren vere i fred til meldinga forsvinn, elles kan disketten bli uleseleg. Menyknappar Dette er knappar med piler i kvar sin retning. Dei blir brukte til å vandre gjennom innstillingsmenyane i displayet. Du må som regel trykkje Enterknappen for å få tilgang til menyane. Når du har gjort valet ditt i menyane, trykkjer du Enter for å stadfeste valet. Enter-knapp Hovudfunksjonen er å stadfeste val du har gjort i menysystemet. T-Mark/Index-knapp På MiniDisc heiter spornummeret Track mark, så knappen er merkt T- mark. På andre apparat kan funksjonen heite Index eller liknande. Han legg inn eit merke som blir brukt som skiljeteikn i registeret. Det skjer alltid ved starten av nye opptak, men nokre opptakarar kan leggje inn slike merke i ferdige opptak, eller mens du tek opp. Ein svært nyttig funksjon. Inngangar og utgangar Straumadapter Det er viktig at du bruker ein adapter med riktig straumstyrke, og at du ikkje byter pluss og minus. Skriv alltid apparattype og modellnummeret til spelaren på originaladapteren. Bruk korrekturlakk dersom han er svart. Sjekk polaritet, spenning og straumstyrke dersom du skal bruke ein annan adapter. Unngå billegadapterar som kan gi variabel spenning.

15 108 LYD Linjeinngang Dette er ein inngang som er berekna på signal frå eit anna apparat. Slike signal har ein straumstyrke som gjer at dei kan gå rett inn i eller ut av eit miksebord. Dei er mykje sterkare enn mikrofonsignala. Inngangen har ingen inngangsforsterkar, og er analog. Digitale inn- og utgangar Digitale signal på forbrukarutstyr bruker vanlegvis S/PDIF-protokollen, som er ein litt forenkla versjon av ein profesjonell digital protokoll laga for kringkastingsformål. S/PDIF kan overførast både elektrisk og optisk. Elektrisk overføring skjer med ein vanleg RCA-kabel eller minijack. Optisk overføring skjer gjennom ein kabel som fører lys gjennom glas. Ein må ha ein omformarboks for å byte mellom elektrisk og optisk overføring. Digital kommunikasjon er støyfri, så har du høvet, bør du bruke det. Optisk inngang I den optiske inngangen sit det ei lita lyskjelde som overfører det digitale signalet til ein glaskabel, og ein følar som kan lese lyssignal. Denne kontakten blir også kalla Toslink. Kombinert inngang I forbrukarutstyr kan ein finne minijackutgangar som registrerer om signalet er analogt eller digitalt, og som vekslar automatisk mellom dei. Lyskjelda med det digitale signalet sit i botnen av holet. Mikrofoninngang Mikrofonar sender svake signal, og krev ein eigen liten forsterkar i inngangen. Denne forsterkaren må vere av god kvalitet. Dersom han er billeg, lagar han støy. Kjøp aldri eit opptaksapparat utan mikrofoninngang. Sjekk at inngangsforsterkaren ikkje suser. Linjeinngangen har ikkje forsterkar, og gir ikkje god mikrofonlyd. USB og FireWire Sidan moderne opptaksmaskinar er datamaskinar, kan dei ha alle vanlege datakontaktar. Dei er greie å ha til kjapp dataoverføring.

16 109 Fjernkontroll Sidan MiniDiscar og mange andre små lyttedingsar er laga for lommebruk, har dei ofte fjernkontroll montert på leidningen. Det kan vere praktisk. Dessutan får minijacken attmed støtte, slik at du får mindre vakkel. Hovudtelefonutgang Dette er kanskje den viktigaste av alle utgangar, for dette er staden der du pluggar inn hovudtelefonane. Bruk alltid hovudtelefon under opptak. På enklare maskinar fungerer denne utgangen også som linjeutgang. DAT-spelaren DAT-spelaren var lenge det beste transportable digitale opptakssystemet. DAT-spelaren lagrar lyden på ein liten kassett som liknar ein VHS-kassett som er krympa i vask. Likskapen er ikkje tilfeldig. Kassetten blei konstruert fordi nokre lydingeniørar begynte å gjere digitale opptak som blei lagra på VHS-band. For å få kontroll over utviklinga laga musikkindustrien ein minivariant av VHS-formatet, som blei kalla DAT (Digital Audio Tape). Formatet slo ikkje igjennom hos forbrukarane, men det har vore eit svært viktig profesjonelt lydsystem. Sidespor 1 Tryggleikssone Styrekode Tryggleikssone Sidespor 2 Styrekode Figur 24. Spora på eit DAT-band. Sjølve bandet er like smalt som eit kassettband. Hovudsignalet blir spelt inn på skråstilte striper på midten av bandet. Kvar stripe er like brei som eit tiandedels menneskehår, og for at det skal vere lett å finne att stripene, ligg det styrekodar inne i signalet. På kvar side av signalsona ligg det eit tomt felt som tryggleiksmargin. På kvar side ligg det eit sidespor, der det blir lagt inn tidskode, data for start og stopp osb. Lyd Signalsone

17 110 LYD DAT-kassetten har eit magnetband som er like smalt som eit gammaldags kassettband, og det går like sakte. For å få nok energi til å lagre høge frekvensar lèt ein lydhovudet rotere i staden for å la bandet gå fort. Det roterande hovudet ser ut som eit stort, skråstilt metallhjul. Det fører til at signalet ligg i skrå striper på bandet. Det roterande hovudet og bandføringssystemet er ganske komplisert, og må justerast med jamne mellomrom. DAT-spelaren digitaliserer det analoge mikrofonsignalet før det blir spelt inn. Heile signalet blir lagra utan komprimering, slik at du kan gjere kva du vil med det etterpå. Det gjer DAT-spelaren godt eigna til profesjonelle tosporsopptak. Det finst også spesielle DAT-spelarar som blir brukte til å ta sikringskopiar av data. Saman med lydsporet legg DAT-spelaren inn ein god del andre data. Han produserer tidskode, opptaksnummer, tid for opptak og diverse redigeringsmerke. Dei ligg på separate spor, og kan kallast opp i displayet under opptak og lytting. Ein kan også leggje inn merke i ettertid utan å påverke lyden. Profesjonelle DAT-spelarar kan også styrast av andre maskinar eller digitale miksebord, slik at dei kan finne fram til nøyaktige merkepunkt og lage ein heilt nøyaktig, automatisk miks. Nøkkelen til det heile ligg i tidskoden, som ligg på heile bandet. Koden kan visast på fleire måtar. Den forma som er lettast å forstå, er Absolute Time, som bruker den første delen av bandet som nullpunkt. Ver merksam på at eit DAT-band kan «miste» tidskoden dersom du startar innspelinga midt i eit band og bandet ikkje har vore brukt til opptak før. Maskinen spolar litt tilbake før han startar, for å finne ut kvar han var, og held fram med tidskoden derfrå. Men dersom du har spola litt for langt forbi enden av siste opptak, finn han ikkje fram, og startar på null midt i bandet. Det kan derfor vere lurt å spele inn tidskode på banda dine på førehand dersom du skal bruke dei i stressa situasjonar. Er bandet brukt før, vil det alltid ha tidskode. DAT-banda kan brukast mange gonger. DAT-opptakarane var ein gong det beste i berbart opptaksutstyr. No er ein i ferd med å gå frå denne standarden, og harddiskopptakarane tek over. Har du ein DAT-spelar, så gled deg over å bruke han så lenge han verkar. Hugs å kopiere verdifulle DAT-opptak til harddisk, CD eller DVD før spelaren går sund.

18 111 DIGITALE LAGRINGSMEDIUM Når eit lydsignal er digitalt, kan det lagrast på same måte som alle andre datafiler. Men når ein skal arbeide med, lagre eller distribuere fila, har lagringsmediet mykje å seie. Frå band til roterande plater Før datamaskinane tok over, låg alt lydmateriale på lydband eller plater. Proffane brukte band. Skulle ein finne fram, måtte ein spole. Når ein redigerte, kopierte eller klipte ein. Det var tungvint, men det gjekk. Moderne datamaskinar bruker band til backup av store datamengder. Men fordi ein må spole, eignar bandbaserte backupsystem seg dårleg til digital lydredigering. Ein vel i staden eit system med roterande plater, som CD eller harddisk. Ein bruker band før og etter redigering, til råopptak og masterkopiar (DAT), eller backup. På roterande medium blir signalet lese av eitt eller fleire hovud som svingar fritt over plata. Det kan nå fram til alle stader på plata på brøkdelen av eit sekund. Dette gjer dei heilt overlegne til redigering av lyd. Etter at DVDformatet kom, er det video- og spelmarknaden som har drive utviklinga. Ein DVD har så stor lagringskapasitet at lydfilene må reknast som ein ekstrabonus. Det er ikkje lenger fornuftig å operere med eit skarpt skilje mellom lagringsmedium for lyd og bilete. Magnetiske medium På magnetiske lagringsmedium blir signalet lagra i eit tynt belegg med jernoksid, nett som på eit lydband. I innspelingshovudet sit det ein elektromagnet, som magnetiserer oksidet i takt med straumen frå datamaskinen. Denne pulserande straumen blir gjenskapt i avspelingshovudet. Analog betyr «i samsvar med». I ein analog opptakar prøver ein å lagre eit mest mogleg likt bilete av den originale lydens svingingar. Dette magnetiske biletet blir lett forstyrra av lagringsmediet. I digitale opptakarar registrerer ein berre forskjellen mellom tallene 1 (straum) og 0 (ikkje straum). Det som tas opp, er ein talrekkje som beskriver lyden. Datamaskinen regner ut korleis lyden blir. Det gjer systemet mindre sårbart for støy og forstyrringar. Ein kan spele inn ny informasjon på magnetiske medium uendeleg mange gonger. Men det magnetiske belegget må skjermast mot elektriske felt, og magnetismen i belegget blir svekt over tid. Eit arkiv som skal vare i mange tiår, bør ikkje ligge på magnetiske medium.

19 112 LYD Harddisken Harddisken er det mest fleksible lagringssystemet i dataverda i dag. Den består av ein stabel stive, runde plater som roterer svært fort inne i ein lukka, støvtett kasse. Det magnetiske belegget ligg på dei runde platene. Mellom platene sit innspelings- og avspelingshovuda på rørlege stenger. Overflaten på harddisken er delt inn i sirklar, som igjen er delt inn i eit rutesystem som blir kalla sektorar. Når ein formaterer harddisken, lages det eit register over sektorane, og dei filene du legg inn, blir registrerte der. Hovuda i harddisken blir parkerte på ein trygg stad når dei ikkje er i bruk, men dei liker dårleg at du rister på harddisken når dei rører seg. Derfor er ikkje harddiskar vanlege i mobilt lydutstyr. Men i studio blir harddiskar brukte til nesten all profesjonell lyd- og videoredigering. Harddiskar finst i to utgåver: IDE/ATA-diskane er billege og raske, fordi dei har eit enkelt styringssystem. SCSI-diskane har meir avansert elektronikk, og er mykje dyrare. I dag er SCSI for spesialistar. Begge system er veleigna til vanleg lydredigering, berre dei er raske nok. Gamle harddiskar er som regel trege. Sjølv om harddisken din er stor, blir den fort full når du redigerer lyd. Ein times stereo fyller 600 megabyte. Du lagar gjerne ein del smårusk og kopier, så du kan regne med å få plass til ein time lyd per gigabyte. Ein full harddisk er vond å jobbe med. Derfor må du ha ein moglegheit til tryggleikskopi, der du lastar over ferdige produksjonar eller råstoff du vil arkivere. Kjøp ein god CDbrennar. DAT-band DAT-bandet er godt eigna til digitale råopptak. DAT-opptak må kopierast til ein harddisk før dei kan redigerast. Spesielle DAT-spelarar blir brukte til backup, men dei eignar seg ikkje til redigering. Datadiskett Den velkjende datadisketten består av ei mjuk, rund plastplate med magnetbelegg på begge sider, som ligg inne i eit stivt plastetui. Informasjonen blir skriven og lesen av eit hovud i diskettstasjonen. Datadisketten er treg og upåliteleg, og han har liten kapasitet. Teknisk sett er han forelda, og han har aldri eigna seg til lydarbeid. Det er lansert ein «superdisk», som er ein diskett med mangedobbel kapasitet. Denne blei ingen suksess.

20 113 Backupband/tapestreamer Det finst fleire ulike backupstasjonar som bruker band. Dei passar berre til å ta tryggleikskopi av harddisken på nettverkstenaren om natta. Er du vanleg brukar, skal du sky slike boksar som pesten. Er du nettverksansvarleg, skal du elske dei. Zip og Jaz Zip-disken er ein betra diskett med kapasitet på 100 eller 250 MB. Denne har vore populær i mange år. Zip er fin til tryggleikskopiar, og han har eit format som mange kan lese. Men disken er for liten og treg til seriøst lydarbeid. Same produsent lanserte Jaz-diskar, ein slags mobile harddiskar på 1 og 2 GB. Dei verka bra, men blir ikkje laga lenger. Optiske lagringsmedium Desse lagringsmedia bruker ein heilt annan teknologi enn magnetiske medium. Dataa blir lagra på ei roterande skive med eit belegg av blankt materiale som blir lese av med ein laserstråle. Tala 1 og 0 er representerte av refleks / ikkje refleks. Det finst to hovudtypar: dei reint optiske media (CDfamilien) og magneto-optiske medium som kombinerer magnetisme med refleksjon. Musikk-CD Den vanlege CDen var eit banebrytande produkt, som lagra musikken digitalt. I dag er CDen det vanlegaste lagringsmediet for lyd. Informasjonen ligg i ei veksling mellom spegelflater og dumpar i eit aluminiumsbelegg som er prega inn i plasten. Det er igjen verna av eit plastlag. Slike plater blir pressa i store presser. Dei kan berre lesast, ikkje skrivast til. Om dei blir lagra på rett måte, held dei seg svært lenge. CD-ROM Det tok ikkje lang tid frå lyd-cdane kom, til ein begynte å bruke CDar til å lagre data. Dei blir kalla CD-ROM. (ROM = Read Only Memory). CD-ROM finst i fleire format, som skil seg litt frå vanlege lyd-cdar. Sidan CD-ROM er ei gruppe format, kan det oppstå dobbel formatforvirring. Det dreier seg om format på to ulike nivå. CDformat betyr måten stoffet er organisert på på CDen. Her finst det fleire alternative system, som vi skal beskrive under. Filformat: Dette blir avgjort av programmet. Filformatet er uavhengig