Kulturhistorisk registrering Kleppe Stølsområde, Folkedal Granvin Herad. Rapport

Transkript

1 Kulturhistorisk registrering Kleppe Stølsområde, Folkedal Granvin Herad Rapport

2 Bakgrunn for synfaring Kleppe skal vera den gamle heimestølen til gardane i Folkedal. Her er og muntleg tradisjon for at staden har vore tunområde for Folkedal i gamal tid. Grunna Statnett sine planar for å nytta området til transport av personell og utstyr gjorde Hordaland fylkeskommune den ei synfaring av området for å slå fast kva kulturminneverdiar som er på stølsområdet. Stølsområdet Kleppe må sjåast i samband med stølshistorikken til Folkedal, som frå gamalt av skal ha hatt støl på Olastøl som ligg lenger inn i fjellet på grensa til Voss kommune. Dette var då fjellstølen deira. Frå dalbotn i nedre og øvre Folkedal er stigninga bratt opp til Kleppe, frå 400 moh endrar terrenget seg og vert slakare med store hyller med gode beite og slåtteteigar. I 2000 vart det gjort ei synfaring av trase for skogsveg opp til stølsområdet. Denne laga særs bratt og verkar å vera i lite bruk. Vegen går no heilt inn til midtre del av stølsvollen, men ikkje inn på sjølve vollen. Samandrag Det vart påvist åtte byggningsrestar ståande murar etter større sel. Truleg frå perioden I tillegg vart det påvist vegsystem i form av hulveg, kisteveg og sti opp mot høgfjellet over til Olastøl. I tillegg til tuftene vart det registrert ei rydningsrøys inne på vollen, vegfar og ein steingarde som utmarksminne. Funn og anlegg: Kleppe har fleire ståande husgrunnar og har vore heimstøl for dei ulike bruka i dalen. Kleppe som stadnman viser til eit kuppert lende med berg og stein. O. Rygh viser til i databasen for norske gaardsnavne at Kleppe viser til; Kleppr m., Dat. Kleppi (hvorfra Nutidsformen stammer), Klump, i Navne brugt om Fjeldknatter og Fjelde. I diplomaterialet er Kleppi i ulike former kjent frå 1400-talet av. Området ligg høgt og fritt ut over Granvinsfjorden, sett i frå fjorden er her eit bratt fjellskrent, men som ut i frå kartet har fleire stadnamn. Veslenotten og Storenotten er berghyller nedanfor Kleppe. Kleppe som stølsvoll er topgrafisk delt i tre større flater der nedre flate kring moh. ikkje hadde synlege tufter eller spor etter slike. Neste flate er ei mindre hylle som i dag har ein bratt skogsveg mest heilt inn til. Her er det påvist ei tuft etter sel frå nyare tid og ei tuft som kan vera automatisk freda ut frå typologi. Over denne terrassen ligg ein større voll, som før granskogen vaks til, har vore vidstrekt i lia. Området er noko brattlendt, men stadvis fint slåtte- og beiteland. Her er det påvist 8 stølstufter der fleire har kjellarrom med plass til husdyr. Det er og ei rydningsrøys inne på stølsvollen. Tuft 1: Kring kote 400 ligg ei større tuft vel 6 x 6 meter og bygd med opphøgd syllstokk på steinstøtter. I dag er ingen andre konstruksjonsdetaljar synlege, støttene er delvis nedrasa. Det var ikkje spor etter trappeheller eller gjerder. Storleiken på tufta synest vera større enn ei tradisjonell høyløe og tufta har truleg og hatt funksjon som sel.

3 Kart over registreringane som vart gjort og data frå Statnett om kvar dei ville kjøre i terrenget. Tuftene er målt inn med garmin gps og har slik ein viss feilmargin.

4 Stølstuft ligg ute på kanten av midtre terrassen på Kleppe. I dag framstår tufta som ein låg terrasse fundamanet med steinfundament i kvart hjørne. Desse ligg vel 6 meter i frå kvarandre og tufta får slik ei kvadratisk form. I framkant der brakjen veks synest det vera ein kant eller skulder inn til sjølve tufta. Tuft 2: På berghylla kring kote 400 vart det påvist ei forhøgning i bakkenivå. Nærmare undersøking viser at her er stein i kantane og at ein i vestre hjørne har spor etter ei grøft inntil anlegget. Sjølve flaten er noko uregulær, den har ei skarp avgrensing i mot vest og sør, men går inn i bakkekanten mot nord. I aust kjem anlegget inn på eit i dag våtare område. Flaten hevar seg vel ein halv meter opp frå lendet rundt i sør og vest og dannar ein flate. Sjølve flaten er truleg kring 10 x 7 meter. I sørvestre del av flaten vart det med sonderingsborr påvist trekol vel 20 cm under dagens markoverflate. Det vart ikkje gjort funn av trekol utanfor flaten. Flate sett mot sør med ei eller fleire tufter. Her er i dag eit tørrare lende enn område rundt. Det er låge vollar og stein i undergrunnen som tyder på bygningar. Det er påvist trekol i området ved personen i bildet. Området rundt er fuktig torvmyr. Det eridag ikkje synleg samanhengande strukturar, noko som kan visa at her har vore fleire fasar av bruk.

5 Anlegget minner mykje om tuftegrunnar der syllstokken har lagt nær bakken oppå eit omfar av mindre stein og at det me ser i dag er jordgolvet som er flata noko ut med tida. Tidsmessig er slike tufter eldre enn dei meir høgreiste tørrmura tuftene. Typologisk kan dette vera tilsvarande ei tuft i frå Myrkdalen Tufta frå Myrkdalen har då eit sel frå 1500-talet Sefrak ID Det er og trekk som minner om moglege tufter frå øydegarden på Mulane på Voss. Mulane som audegard er ikkje datert, men er registrert som fornminne frå før Svartedauden. Flaten sett mot aust nordaust og viser at flaten ligg tett inntil bakken opp til øvre stølsvoll. Det er ikkje noko etablert vegsystem mellom desse synleg og i dag er det meir eit trakk opp hit.

6 Tuft 3: Tufta ligg i det me har registrert som øvre stølsvoll. Den ligg like ved trakket eller stien opp frå den nedre flaten. Tufta er i dag mykje overgrodd av torv og lyng og minner mykje om ei hesteskotuft. Det vart påvist lite trekol i indre deler av tufta og dette kan tyde på at tufta er av ein kjellartype der murverket er blitt redusert gjennom rydding, ny bruk. Den har likevel trekk som skil den vesentleg frå dei andre påviste tuftene på stølsvollen. Tufta er vel 5 x5 meter med opning mot sør. Den ligg i ein bakke, men heilt lokalt på ein mindre flate som gjer at tufta er relativt flat. Vollane er synlege som forhøgning rundt søkket og er overgrodd med torv. Det synest som om det er mykje stein i desse. Kjell Arne Valvik inne i tufta og undersøker golvflaten for trekol. Tufta er synleg som eit markert søkk i terrenget med opning vendt mot sør. Den ligg delvis grave inn i bakken, men området er noko flatt slik at bakre kant ikkje er noko særleg høgare enn framkant. I sidene er det i dag overgrodde vollar/mur Tuft 4: Tufta er synleg som to parallelle murar av tørrmur. Murane er lange og høge og har truleg hatt enten stovebygning over eller hatt saltak direkte på murane, der endevegg/gavlane har vore gjort av tre. Tufta er vel 8 x 5 meter i flatemål og murane er mellom 1,5 til 2 meter høge. Tufta er bygd på fjellgrunn. Tufta og murverket har mykje til felles med nyare bygningstrekk.

7 Foto tatt mot nordvest og viser vestre langvegg i tørrmur. Anlegget er i dag vokse til med eldre lauvskog og har slik vore lenge ute av bruk. Tufta har og ein tørrmura mur mot aust slik at opningane er både mot nord og sør. Tufta ligg i eit heilskapleg stølsanlegg med fleire større tufter i.

8 Tuft 5: Tufta ligg lengst aust på stølsvollen og er samstundes den største tufta med eit mål på vel 12 x 8 meter. Tufta går i flukt med terrenget bak, medan den mot sør har ein mur på vel tre meter høgde. Foto mot aust og viser tufta graven inn i bakken med eit låg omfar over bakken. Doble murar, men utan fyll Foto viser tuft 5 som er ei stor kjellartuft der kjellaren står att. Konstruksjonen tydet på at her har vore bygning over og bygningen har slik hatt store mål. Muren e bygd med ein ytter og innemur stadvis som ein kistemur. Det er i framkant av tufta mot sør ein liten lysopning. Muren i framkant er vel tre meter høg, medan den i bakre kant går i flukt med terrenget. Lengda på tufta er vel 12 meter og mellom 7 og 8 meter brei.

9 Rydningsrøys Rett aust for tuft 5 er det påvist ei rydningsrøys, denne er delvis av løftestein og delvis av nevestor stein. Røysa er den einaste som vart observert på støslvollen og ligg i eit lende som kan ha vore slåtteteig inntil stølshuset. Storleiken er knappe 2x3 meter og knappast ein halv meter over bakken. I dag delvis dekt av grantrevirke og organisk materiale frå skogen rundt. Rydningsrøys liggande eit lite stykke nedanfor tuft 5. Den ligg i eit ikkje altfor bratt lende og kan vera rest av ei rydning enten for slått eller deponi av stein for bygging av murane. Det kan ikkje utelukkast at dette kan vera ei gravrøys, men er då mykje forstyrra av seinare aktivitet.

10 Tuft 6: Tufta er den som ligg høgast opp i lendet. Den er likt med dei andre delvis grave inn i lausmassane og har slik berre eit eller to omfar av murane over bakken. Tufta skil seg i frå dei andre med at omfara er medvete laga til slik at murane får eit regelmessig utsjånad. Foto øvst av murverket sett mot søraust. Sørlege langvegg synest særleg godt. Foto under viser tufta mot ves. Her vises det at då nordre langvegg er kopla saman med ein mur inn mot buføringsvegen mot Olastøl Bulko.

11 Tufta er vel 11x6 meter i ytre mål, medan indre kjellarrom er vel fire meter vidt. Husgrunnen har opninga plassert mot søraust og her er ingen andre steinkonstruksjonar. Truleg har her vore vegg av tre. Midt på søre langvegg synest vera ein nedgang til kjellaren. Dette kan igjen tyde på at det har vore bygning over murane og ikkje berre eit saltak. Tuft 7: Tufta ligg sentralt plassert på Stølsvollen. I motsetnad til dei andre synest denne vera berre delvis graven ned i terrenget, den verkar meir skoren igjennom ein morenerygg. Dette gjer at murverket har ei strossa form i mot sør og vest. Konstruksjonen er då laga for å halda oppe ein tyngre bygningskropp oppå murverket. I framkant er murverket vel 2,5 meter høgt medan den i bakre kant er knappe meteren høg. Også denne tufta verkar forma til å vera rektangulær vel 6 x6 meter i tverrmål der indre mål er noko mindre. Mykje av murverket er og rasa inn slik at eksakt form og mål ikkje vart teke. Foto av tufta sett mot søraust. Moreneryggen synest gjennomskåren av tufta. Murverket er størst mot sør og aust, medan vollen i vest er mest natur.

12 Foto øvst viser sørleg fasade der murverket ikkje har tydlege omfar, men er mura ut frå naturstein. Foto nedst viser indre rom kjeller og er teke mot sør. Muren er dobbelt der steinane ligg inntil kvarandre, utan noko særleg med fyll eller pinning inn i mellom. Det er ingen tydlege båsar i kjellaren.

13 Tuft 8: Tufta ligg lengst inn i bakken på øvre del av stølsvollen. Den synest vera bygd i enkel tørrmursteknikk der tilpassing og val av stein ikkje har same kvalitet som dei andre bygningane. Tufta har ei hesteskoform der bakre kant ligg inn til terrenget. Opninga er i mot sør. Tuft 8 har ei meir klassisk stølshus form der steinmurane er vel ein meter høg og fronten er opne. På slike tufter har ein halvvegg anten i laft eller reisverk og saltak med møne ut mot opninga. Tufta er vel 6 meter i breidd og noko smalare i djupna og bakre vegg ligg inntil eit vegfar trakk. Stølsvollen ligg i eit klassisk vestlandsterreng. I eit svært bratt lende har ein i eit gitt flatare parti kunne utnytta beite og etablert støl her. Det er så langt me kjenner ingen skriftlege kjelder til bruk av stølen og den har i nyare tid nok tent som beiteareal for bruka på Folkedal. Fjellstølen til gardane på Folkedal i eldre tid skal ha vore Olastøl. Denne vart seld kring midten av talet. I etterkant har Mikkjelsstøl og Helgastøl vore stølane til gardane. Ut i frå utskiftingskartene i frå 1880-åra for Folkedal og Brekke låg klyngetunet nede ved fjorden og inne i dalen. Karta har ikkje noko markert veg til Kleppe og staden var då heller ikkje med i skiftet. Ut i frå ei sørvendt orientering vil me kunne tru at Kleppe må ha hatt eit brukandes klima og til dømes vore tidleg snøfritt. I dag er stølsvollen mykje tilgrodd og berre ei rydningsrøys kunne vera spor etter åkerbruk, men truleg har her og vore mindre åkerteigar. Bygningsmassen varierer i form og type, murverket er utelukkande tørrmur jordvoll, der ei tuft kan vera av ein førreformatorisk type. Fleire av tuftene er store og er slik utypisk for sel og stølshus på Vestlandet. Det var lite restmateriale, slik som jernband eller stokkar frå hus eller uthus. Konstruksjonen av murane er ikkje mogleg å tidfeste direkte typologisk.

14 Steingard sett mot nordaust. Den går tvers over lia eit godt stykkje og deler av området mellom stølen og høgfjellet.

15 Parti av hulveg der det er rydda veg gjennom ei mindre steinur. Vegen går i fleire vender oppover terrenget. Denne vegen er ikkje høvleg til anna enn dyredrifter og kløving.

16 Kleppe Kopi av utskiftingskart for Folkedal Brekke viser at Kleppe ikkje er omfatta av utskiftinga, men er uskifta felleseige. Kleppe ligg då i området merka med namnet Kleppe ført på. Steingard Kleppe og Folkedal har og trekk som viser ein større regional samanheng. Opp frå Kleppe er det i dag kupert lende som no er skog, men som framleis har spor etter beite og kultivering. Der bakkane byrjar gå over til fjell, finn me ein lengre steingard. Steingarden i seg sjølv er vel 1 meter høg og framleis i dag i relativt god stand. Steingarden verkar enkelt bygd av lokal stein, men har i si tid representert ein vesentleg arbeidsinnsats, både med bygging og tilføring av stein. Samanlikna med andre stader er det nærliggande at muren er ein bøgard, der innmarka her stølsområdet, er skild frå allmenningen oppe på fjellet.

17 Nede ved sjølve Kleppe er det fleire lokale vegfar som delvis er hulveg og delvis er veg med steinsett skulder. Ingen av vegane har særleg breidd og dei verkar til å vera kløvvegar. Ut frå eit historisk og førhistorisk perspektiv er det fullt mogleg at ein av fleire vegar frå Hardanger til Voss har gått om Folkedal Kleppe. Utskiftingskarta frå 1888 viser at heile Kleppestølen har lege utanfor dei etablerte gardane Folkedal og Brekke. Oppsummering På Kleppe er det påvist 8 synlege tufter der ei mest truleg er frå førreformatorisk tid. Fleire av kjellarmurane er store med tanke på å vera heimestøl. Fleire av tuftene har heller ikkje dei klassiske trekka med flor i kjellaren. Det vart ikkje teke ut dateringar frå tuftene på synfaringa. Ut frå byggeteknikken tyder tuftene på å vera eldre enn 1800-talet. Utskiftingskartet viser at Kleppe ikkje vart utskift men har vore felleseiga fram til i dag. Fjellstølane til Folkedal har vore Olastøl på grensa til Voss. Denne vart seld kring 1860 og frå då av vart Mikkjelsstøl og Helgastøl nytta til stølsområde. Kleppe har fleire fasar av bruk. Før ein har fått registrert stølsområdet vil ein ikkje sikkert kunne dele bruken i tid. Plassering i landskapet og omfanget av bruken på berghyllene gjer stølsområdet unikt i seg sjølv.

18 Kultur- og idrettsavdelinga Agnes Mowinckels gt 5 Postboks 7900 N-5020 BERGEN Telefon: