Forord Innhald 1. Innleiing Bakgrunn for prosjektet Overordna mål med forprosjektet Grunnlag for vegen vidare 2 2.

Transkript

1 Forord Innhald 1. Innleiing Bakgrunn for prosjektet Overordna mål med forprosjektet Grunnlag for vegen vidare 2 2. Skildring av område, Fitjarøyane Historisk perspektiv I dag 3 3. Metode Styringsgruppe Møter i styringsgruppa Informasjon ut Kartlegging spørjeskjema kystlynghei beitebruksplan Intervju aktuelle tilskotsordingar 5 4. Resultat av kartlegging Kartlegging gjennom spørjeskjema Kartlegging av kystlynghei Kartlegging ved utarbeiding av beitebruksplan Kartlegging ved intervju Kartlegging av aktuelle tilskotsordningar Diskusjon/ vegen vidare? Busetting i øyane Meir aktivitet Aktuelle samarbeidstiltak Rapport frå UiB, Ymse tilleggskommentarar frå brukarar/eigarar Konklusjon Aktuelle hovedprosjekt Fase Fase

2 Forord Arbeidet med forprosjekt til næringsutvikling i Fitjarøyane er eit forsøk på å fortsette den positive utviklinga me har merka dei siste åra. Frå nedgang i bruk av jordbruksareal og lyngheibeiter har det på fleire øyer blitt tatt opp att tradisjonell skjøtsel med sviing av lyng og beiting av kulturmark. Dei som har snudd utviklinga er brukarar og eigarar som vil skjøtte dette unike kulturlandskapet med å bruke det. Vi trur at ved å sjå heilskap og samarbeid kan det være mogeleg for fleire å få ei næringsinntekt og samstundes halde bygningar, kystlynghei, kulturminne og dyrka mark i hevd. Fitjarøyane med sitt mangfald er nemlig bygd opp rundt næringsaktivitet, menneske levde og arbeide her og kulturlandskapet vart forma. Spesielt var her mykje aktivitet frå 1600 talet, fram til på 1900 talet. Den største inntektskjelda var fisk, men gardbruka vart rydda for å gi heim til folk som skulle leve her. Då det vart dårlige tider for fiske og faste lønningar å hente frå industrien, tvang fråflyttinga seg fram. Frå ei busetting på 30 av øyane i Fitjar kommune var bare 4 av øyane busett i år 2000 og bare 5 av øyane vart skjøtta med beitedyr. Etter ein generasjon med lite og ingen jordbruksdrift viste det tydelig att som store endringar i landskapet. Øyane som hadde vore opne beiter vart attgrodd med busker og trær. I 1986 kom forslaget om Fitjarøyane som nasjonalpark, pga det store område med utryddingstrua kystlynghei. Lokalbefolkninga ynskja ikkje dette, i staden tok kommunen på seg forvalteransvaret for verneverdiane, noko som førte til ei restriktiv haldning i bygg- og delingssaker. I seinare tid har det vore positive signal frå Statens Landbruksforvalting til å støtte jordbruksaktivitet knytt mot skjøtsel av kystlyngbeiter. Fylkesmannens landbruksavdeling i Hordaland har gjennom Regionalt miljøprogram gitt tilskot til tradisjonell skjøtsel av kystlynghei og villsaudrift. Dei har og gitt tilskot til lokal gjennomføring av kurs i skjøtsel av kystlynghei, registrering av kystlynghei og utarbeiding av beitebruksplan for øya Ålforo og for Fitjarøyane. I 2006 fekk to av brukarane som begge har gjort ein spesiell innsats med tradisjonell skjøtsel av kystgarden og restaurering av kystlynghei i Fitjarøyane, kulturlandskapsprisen i Hordaland. Dette var nok eit synleg stadfesting på at det er menneska sin bruk av kulturlandskapet som kan ta vare på verdiane her, akkurat som det var menneske sin bruk som gjennom fleire 1000 år skapte det. Men dette forprosjektet ynskjer styringsgruppa å peike på mogelege veier vidare for å nå målet; ta vare på Fitjarøyane sitt kulturlandskap og identitet. Aase Nøttveit,

3 1. Innleiing 1.1. Bakgrunn for forprosjektet Fitjarøyane vart i 1986 (NOU 1986:13) foreslått verna gjennom naturvernlova. Det var særlig grunna dei utryddingstrua kystlyngheiområda her, som er bland dei største attverande og intakte lyngheiområda i Norge. Denne prosessen enda ut i at Fitjar kommune tok på seg ansvaret for å ta vare på verdiane i område. Dei seinare åra har det vore auka fokus på Fitjarøyane i sin heilskap. Område er sterkt prega av den store aktiviteten som var her. Hovudferdselsåra langs kysten gjekk her og her var og sentrum i Fitjar. Fiskebonden fant næringsgrunnlag og rydda kystgarden som har forma kulturlandskapet. Derfor har vi i dag dette unike kulturlandskapet med kystlynghei, dyrka jord, kulturminne og dei mange bygningane. Fylkesmannen sin landbruksavdeling (FMLA) har gjennom regionalt miljøprogram (RMP) opna for tilskotsordningar retta mot kystjordbruk gjennom tilskot til skjøtsel av kystlynghei og tilskot til villsaudrift. Dei har og gitt tilskot til gjennomføring av prosjekt retta mot kulturlandskapet i Fitjarøyane. Stord Fitjar landbruks- og miljøkontor (SFLMK) og har gjennomført kurs i skjøtsel av kystlynghei, dei har laga registrering av kystlynghei i Sunnhordland og Beitebruksplan for Fitjarøyane. Fitjar kommune har Fitjarøyane som prioritert område i sine strategiar for Særskilte miljøtiltak i jordbruket (SMIL). To av brukarane i Fitjarøyane, mottok Hordaland fylke sin kulturlandskapspris i John-Harald Sortland fekk prisen for arbeid med å ta godt vare på dei mange bygningane og kulturlandskapet på kystgarden Hanøy med tradisjonell drift. John-Inge Vik fekk prisen for sitt arbeid med istandsetting av kystlyngbeiter i Fitjarøyane. Han kombinerer kunnskap om tradisjonell skjøtsel med moderne arbeidsmetodar. Bevisstgjering på at utan brukarane og eigarane sin vilje til å bruke kulturlandskapet, så kan det ikkje ivaretakast. Med dette som bakgrunn søkte SFLMK, , om prosjektmidlet frå Fylkesmannen sin landbruksavdeling til gjennomføring av eit forprosjekt til næringsutvikling i Fitjarøyane. (sjå vedlegg) FMLA løyvde kr ,- til utarbeiding av forprosjektet. Grunnlag for tilskot er ein total kostnadsvurdering på kr ,-. Arbeidsfrist vart satt til og er søkt om forlenga fram til (sjå vedlegg) 3

4 1.2. Overordna mål med forprosjekt Prosjektplan (PP) for overordna strategiske mål: Kartleggje eksisterande næringstilstak m.m. i området, samt koma med framlegg til mogelege nye tiltak for/i området. Forprosjektet skal danne grunnlag for å vise mogelege veier fram mot eit hovudprosjekt. Hovudprosjektet skal auka bruk av område på ein måte som gjer at verdiar knytt til kulturlandskapet i Fitjarøyane med kystlynghei, jordbruksareal, kulturminne og bygningar vert tatt vare på for framtida. Delmål Registrere eksisterande ressursar i området; kulturlandskap, bygningar, landskap og menneskje (aktivitetar/tiltak) Registrera noverande aktivitet og bruk av området til næringsverksemd. Intervju med aktuelle grunneigarar og brukarar for å kartleggje interesse for framtidig bruk/ nytte av /i området. Registrera noverande og framtidige samarbeidspartnarar. Lage/oppdatere eksisterande materiale (PowerPoint/beitebruksplan/kystlyngheiregistrering) Lokalisering av mogelege aktuelle område for framtidig næringsutvikling. Plan for iverksetjing/vidareføring av forprosjektet til hovudprosjekt, som inkluderer framlegg aktuelle tiltak m.m Grunnlag for vegen vidare Eigarar og brukarar av landbrukseigedomar er det viktigaste grunnlaget for vegen vidare. Bruk av kulturlandskapet er hovudsaken, kor beitedyr er reiskap for skjøtsel. Bygningar er ein stor verdi som er kostnadskrevjande og halde ved like, dei må difor i mest mulig grad brukast. Ein næringsinntekt som gjer det mogeleg for nokon å arbeide og leve i og av kulturlandskapet i Fitjarøyane. 4

5 2. Skildring av området, Fitjarøyane Øyområde som ligg mellom Bømlo og Fitjar vert kalla Fitjarøyane. Det er kanskje det område langs kysten som har størst tettleik av øyer og holmar. Nokon har telt dei til 365, som det er dagar i året, mens andre meiner her er over 800 holmar og øyer. Området er prega av skjergard, med mykje strandlinje, lune viker, berg og lynghei som tiltrekker seg båtturistar. Øyane lengst ute mot havet er opne med lågtveksande lyng. Lenger inne er det øyer med mykje furu, og det har vært planta ut sitkagran som ein no ynskjer å fjerna heilt. Store deler av landskapet er kulturlandskap dvs. det er prega av at menneske har brukt område. Dei øyane som har vore busett har oppdyrka jord, som åker, eng og beite. Her er rikelig med kulturminne som steingardar, rydningsrøyser, planeringsmurer, murer etter hus, steinsette veger, vardar og sjømerke. mellom innmark og utmarka går steingarden. Mange av øyane ber preg av attgroing, og frøing av sitkagran er eit aukande problem, særleg der det ikkje er beitedyr lengre. Det er bygd hytter på fleire av øyane dei siste 50 åra, og det er no regulert eit hyttefelt på Kråko for 500 hytter. Fitjarskjergarden er eit populært område for folk med fritidsbåtar, både for lokalfolk og ikkje minst turistar 2.1. Historisk perspektiv Her er funne spor av jaktfolk frå steinalderen, men rydding av kystlyngheiene rekner vi med starta for ca 5000 år sidan med fjerning av skog og sviing. I vikingtida vart mange av øyane lagd under kongsgarden og seinare kyrkja. Dei vart først nytta som beiter før husmenn rydda seg plasser å livnærde seg frå fiske og jord. Frå 1600 talet auka befolkninga raskt, handes- og gjestgjevarstaden i Engesund vart senter der den ble etablert midt i hovudleia frå sør til nord. Størst busetting var det på 1800 talet då 40 av øyene hadde fast busetting. Mykje av jordbruksarealet vart då oppdyrka og mange av bygningane og kulturminna som me ser i dag er frå denne tida. Frå -50 talet byrja endringar som seinare førte til at det i dag ikkje er mange fastbuande igjen i Fitjarøyane. Dårlig økonomi i fiske tok næringsgrunnlaget vekk frå mange, samstundes som industrien vart bygd opp på Aker og andre bedrifter. Det var etterspørsel etter arbeidskraft og mange begynte i industrien. Frå samfunnet si side var det ikkje vilje til å investere i øyane og etter kvart vart skuler lagt ned og transportruter tatt vekk. Det var etter kvart mange som flytta, ikkje fordi dei ynskja å flytte frå heimen sin, men avdi dei ikkje såg at dei hadde noko val. På -60 talet byrja skogreisinga i Noreg og også i Fitjarøyane vart sitkagran planta på mange øyer, noko som seinare har vorte ei stor utfordring for dette særeigne kystlandskapet I dag Dei siste åra har interessa for skjøtsel av kulturlandskapet auka. På fleire av øyane som har vore heilt utan beitedyr har det igjen kome husdyr og det er satt i gang tiltak for restauring av inn og utmark. Sviing er tatt opp som skjøtsel av kystlyngbeitene på 11 øyer dei siste åra og det er planlagt sviing på fleire. Dyrholmen og Porsholmen er dei einaste øyane kor det har vore kontinuerlig sviing over lang tid. Det er svært viktig å legge til rette og oppmuntre til fortsett utvikling av positive tiltak og næringsutvikling i Fitjarøyane. 5

6 3. Metode Stord Fitjar landbruks- og miljøkontor (SFLMK) har ansvar for forprosjektet. Ove Gjerde er prosjektansvarlig Aase Nøttveit er prosjektleiar Dei hadde første planleggingsmøte som resulterte i invitasjon til deltaking i styringsgruppe for prosjektet. Representantar for grunneigarane, Fitjar Bondelag, Fylkesmannen, Fylkeskommunen og Friluftsrådet vart invitert Styringsgruppe Styringsgruppa som har arbeid med prosjektet er: Sauebonde/grunneigar Bård Inge Sørfonn Sauebonde/grunneigar Randi Tvererøy Grunneigar Maien Koppang Fitjar Bondelag v/reidar Kloster Fylkesmannen v/ Dirk Kohlmann-Tvedt Hordaland Fylkeskommune v/bygningsvernkonsulent Bjørn-Arve Lunde Friluftsrådet Vest v/ leiar Oddvin Øvernes 3.2. Møter i styringsgruppa, 2007 Styringsgruppa har hatt 6 møte: : oppstart med gjennomgang av prosjektet. (vedlegg: innkalling og notat 007) : Det vart bestemt å kartleggje ved bruk av bl.a spørjeskjema til eigarar/brukarar, hytteeigarar og andre brukarar av friområde. (vedlegg: innkalling og notat 02/07) : Synfaring i Fitjarøyane (vedlegg: notat 3/07) : Resultat av spørjeundersøkjing. Planlegging av ope møte i september. (vedlegg: innkalling og notat 04/07) : Spørjing mot næringsverksemder. Kontakt med lokalavis og nettavis. (vedlegg: innkalling og notat 05/07) : Ope møte i Fitjar Kultur- og idrettsbygg. Ca 100 møtte. Invitasjon vart sendt til Bømlo kommune, Austevoll kommune, lokale politikarar. (vedlegg: program) : (vedlegg: innkalling og notat 06/07) 3.3. Informasjon ut Eit viktig mål med prosjektet har vore å informera brukarane av Fitjarøyane om utfordringane i område og samstundes invitera til deltaking om å ta vare på kulturlandskapet. Det er eit mål å få informasjon ut til brukarane og informasjon tilbake (kartlegginga) 3.4. Kartlegging Kartlegging ved spørjeskjema Mars 07: 59 spørjeskjema blei sendt ut til eigarar/brukarar av areal i Fitjarøyane, og 20 svarte (34%). (sjå vedlegg) Mai-07: 180 spørjeskjema blei sendt ut til eigarar av hytte/fritidsbustader i Fitjarøyane, og 21 svarte (12%).(sjå vedlegg) September-07: 24 spørjeskjema blei sendt ut til bedrifter med tilknyting til Fitjarøyane, og 6 svarte (25%). (sjå vedlegg) 6

7 kartlegging av kystlynghei Med form for skjøtsel I attgroing Kartlegging gjennom beitebruksplan for Fitjarøyane Område Gardsbruk Antal /type beitedyr jordbruksareal areal kystlynghei drift Kartlegging gjennom intervju 11 intervju med 20 personar med tilknyting til område har fortalt om ynskjer og tankar dei har om i dag og om framtida Kartlegging av aktuelle tilskotsordningar til istandsetting og skjøtsel kulturlandskapet i Fitjarøyane Regionalt miljøprogram for Hordaland (RMP) Særskilde miljøtilskot i jordbruket (SMIL) 7

8 4. Resultat av kartlegging 4.1. Kartlegging gjennom spørjeskjema Spørsmål: Korleis vert øyane brukt i dag? Svar frå eigarar/brukarar av areal (20 svar) Om lag 3 av 4 nyttar eigedomen til beitedyr (3 av desse leiger ut areal), og gir uttrykk for å vilja fortsetja med det. 9 svarar at dei har næringsverksemd; fiske, fiskeoppdrett, heimekontor, kurs, turisme, vedproduksjon og utleige. På 9 av eigedomane er lyngbeitet svidd i seinare år, men på 4 eigedomar er det meir enn 20 år sidan sist. 4 av 6 eigarar som ikkje har beitedyr svarar at inn- og utmarka er prega av attgroing. Halvparten av dei med beitedyr svarar det same medan andre halvparten meinar inn- og utmarka er i god stand. Svar frå hytteeigarar/fritidsbrukarar (21 svar) Det er ikkje vektlagt i spørjeundersøkinga korleis denne gruppa brukar øyane i dag, men det kjem likevel fram hjå mange av dei som har svara, at Fitjarøyane skal vera ein plass å finna ro. Eit dekkande ord i denne samanheng er rekreasjon, og dette er ein verdi som både hytteeigarar, brukarar av fritidsbåtar og fastbuande søkjer i øyane og som må takast vare på, kjem det fram i undersøkingane. Samstundes er inntrykket frå både eigarar av areal og hytte, at dei ynskjer kulturlandskapet skal haldast i hevd i øyane, og dette meiner mange krev meir aktivitet i regionen. Det motsette, nemleg at bygningar forfell og landskapet gror att, vil redusere kvaliteten på den gode opplevinga det er å ferdast i Fitjarskjergarden. 8

9 Spørsmål: Korleis er interessa for å auka/endra bruken? Svar frå eigarar/brukarar av areal (20 svar) Næringsverksemd For dei fleste med næringsverksemd kan det vera aktuelt å utvida, og 9 svarar at dei kan tenkja seg å starta ny verksemd; Transport, oppsyn, vedlikehald, utleige båtplass, skjeloppdrett, oppleving og restaurering av landskap blir nemnt. Bygningar Over halvparten svarar at dei har bygningar som kan brukast meir aktivt, og 3 av 4 svarar at det er aktuelt med tunutvikling (dvs vidareføra bygningstradisjonen i eksisterande tun). Beitedyr Alle forutan 1 som ikkje har beitedyr vil vurdera å la andre ha beitedyr hjå dei, dersom det vert gjerda og laga gode avtalar. I undersøkinga kjem det fram kva for utfordringar dei ser for seg knytte til beitedyr: Gjerder, samling og transport av dyra, kongeørn og tidspress. Hjå 3 av dei med beitedyr er det ynskjeleg å auka dyretalet. 9

10 Ynskjer frå hytteeigarar/fritidsbrukarar (21 svar) Fordi mange ynskjer at Fitjarøyane skal vera ein plass å finna ro, ynskjes det strengare restriksjonar på båtfart. Det er trong for å oppgradera friluftsområde og laga fleire båtfeste/plasser. Vidare kjem det fram at det er ynskje om betre vatn, betre bosslevering, betre tilgong på telefon, internett og straum, og enklare å gjera fornyingar/forbetringar av bygningar. Betre merking av skjer, båttransport for folk, varer og post er andre ynskje. Eigen nettside med informasjon om Fitjarøyane (td rettleiing om sviing og skjøtsel av landsskap) blir også nemnd. Tenester som utleige av hus og båt, kafé og kulturarrangement er eit sakn hjå fleire. Tenester/produkt som er aktuelle å kjøpa Halvparten av dei som har svara seier at fyljande tenester/produkt er aktuelle å kjøpa: Tenester: båttransport, varelevering, vaktmeister, handverk, vakt/tilsyn, vatn, internett, leige av båt og overnattingsplass. Produkt: Kjøt, fisk, potet, reker/hummar, honning. Forslag til aktivitetar i øyane Øyhopping i sommarhalvåret (båtrute), inklusiv omvisningar på land for lokalfolk og andre utan båt. Seafari i gummibåt for turistar med diverse strandhogg Fitjarmuseum, sommarbutikk, utleige, turstier (td på Smedholmen, Engesund) Satsa meir på sportsfiske og mindre på tradisjonell fiske? Tenester/produkt som er aktuelt å kjøpa frå føretak i Fitjarøyane Bedrifter og næringsliv (6 svar) Tenester: Marknadsføring (aktivitetar, utleige, turar, fiske, opplevingar), båtturar, servering. Produkt: Fisk, og kjøtprodukt, honning og geitemelk båtutleige, servering, havfiske frå større båt, kajakkleige, kulturarrangement. Forslag til aktivitetar i øyane Mohairgeit (dyktige kulturarbeidarar, sal av mohairgarn merka Fitjar mohair ). 10

11 Spørsmål: Er det aktuelt med samarbeidstiltak? Svar frå eigarar/brukarar av areal (20 svar) Vel halvparten av dei som har svara kan tenkja seg samarbeidstiltak når det gjelde tilsyn, sanking, sviing, transport, boslevering og turisme. Nesten like mange kan tenkja seg ein båtrute for folk, post og varer. Nokre få etterlyser også breiband og betre el.forsyning. Kva kan kommune/fylke og stat gjere for å auka aktiviteten? Dei fleste svarar her tilskot til igangsetjing/vedlikehald, mindre restriksjonar mot bygging/frådeling, betre transporttilbod, tilrettelegga båtplass og hamner, laga nettside med informasjon og ordningar som forenklar beiting (gjerdelov, beiterett). Spørsmål: Er det interesse for å samarbeida med næringsdrivande i øyane? Svar frå Bedrifter og næringsliv (6 svar) 1 har allereie eit samarbeid med ein villsaubonde, 4 kan tenkja seg å starta opp med eit slikt samarbeid, og sistemann vil vurdera det med meir fakta på bordet. Spørsmål: Er det interesse for å være med i eit evnt. utviklingsselskap for Fitjarøyane? 4 har svara ja eller kanskje. Forslag til selskapet: Kartleggja marknaden/målgruppe, ein person som dra saman, føre i pennen, setja ut i livet. 3 kan tenkja seg at det blir utvikla eit merkevarenamn for regionen, 1 har alleire teke i bruk Fitjarnamnet i si marknadsføring. Spørsmål: Kva kan kommune/fylke/stat bidra med? Svar frå hytteeigarar/fritidsbrukarar (21 svar) Halvparten av dei som har svara kan tenkja seg å samarbeida med eigarar av landbrukseigedomar, først og fremst om beiting for å hindra attgroing Tilretteleggja for busetjing og næring, båtruter, helsetenester, bruk og restaurering av bygningar, stønad til dyrehald og fjerning av sitkagran (tiltak mot attgroing), kartlegging av fauna, dyreliv og kulturminne, krav om vedlikehald av bygningar ved eigedomssak og nettinformasjon. 11

12 4.2. Kartlegging av kystlynghei Figur 1: Enkel kartlegging over kystlynghei () med fordeling på område med form for skjøtsel og områder i attgroing Kartlegging av kystlynghei og tilstand viser at det i dag er form for skjøtsel på ca halvparten av øyane og på ca ein tredel av kystlyngheiarealet. Det er nødvendig med både sviing og beiting av lyngen for å ta vare på kystlyngbeite, beiteplanen gir meir detaljer om kva type skjøtsel det er på dei enkelte øyane. 12

13 4.3 Kartlegging ved utarbeiding av beitebruksplan Beitebruksplanen gir ein oversikt og eit bilde av 29 områder, opplysningar over areal, tal husdyr, drift i dag og planlagt skjøtsel. (sjå vedlegg: Beitebruksplan for Fitjarøyane) Oversikt over 29 landbruksområde Busetting: 6 fast eller deltid busett. 1 til nedfalls. 15 brukast bare til fritid. 4 kombinert fritid og drift. 3, veit ikkje. Hus/hytte: 15 bare gardshus. 12 har gardshus og hytter. 1 ingen bygningar. 1 bare hytte. Areal: 5 bruker og skjøttast av eiger. 14 bruker og skjøttast ved utleige. 10 er utan skjøtsel. Sviing av lyngbeiter: 10 områder har svidd nylig. 9 har planer om sviing. 10 har ingen Landbruksdrift: planer om sviing. 19 har næringsdrift eller planer om drift. 10 har ingen næringsdrift. 13

14 4.5. Kartlegging av aktuelle tilkotsordningar til istandsetting og skjøtsel Regionalt miljøprogram (RMP) RMP er Hordaland sine tilskotsordningar til generelle miljøtiltak. For å ha rett på desse tilskota må søkjer motta produksjonstilskot. Dei avgrensar seg difor til føretak med ei omsetning på over kr ,- Tabell.3: Aktuelle tilskot til skjøtsel av kulturlandskapet i Fitjarøyane er: Tilskot til: satser Organisert beitebruk småfe Kr 15,- storfe Kr 30,- utegangersau Sau 1-75 Kr 250,- Sau Kr 100,- Landskapsskjøtsel med ammegeit ammegeit Kr 350,- Verdifullt innmarksbeite Pr daa Kr 110,- Max kr ,- Tradisjonell skjøtsel av kystlynghei Pr daa Kr 20,- Max kr ,- Søkjarar på RMP tilskot i Fitjarøyane 2007 Tilskot til: Søkjarar antall 2007 Organisert beitebruk 1 beitelag Utegangarsau Verdifullt innmarksbeite ? Tradisjonell skjøtsel av kystlynghei Ved evaluering av ordninga i 2007 vart det foreslått tilskot til drift på føretak som ikkje har vegforbindelse Særskilde miljøtilskot i jordbruket (SMIL) Fitjar kommune søkjer årlig og mottar ein årlig tilskotspott (SMIL/NMSK) frå Hordaland, denne fordelast etter innkomne søknader. Fitjarøyane er spesielt prioritert pga dei regionale og nasjonale verdiane som er representert ved kystgardar og kystlynghei. Tabell 4: oversikt over antall bevilga tilskot og tilskotstørrelse til tiltak i Fitjarøyane År/SMIL Lyngbeite I standsetting innmark gjerde Kulturminne, bygninger Andre kulturminne Biologisk mangfald -07/ 2/ 3/ 2/ / / / / / / / Fjerning sitkagran

15 5. Diskusjon Vegen videre? Det er i dag nokre eldsjeler som bidreg med å ta vare på kulturlandskapet i Fitjarøyane. Nokon av desse har sterk tilknyting til øyane og vil unngå at plassen deira gror att. Andre bruk har skifta eigar, og dei nye eigarane går med friskt mot på oppgåva med å setja bygningar og landskap i god stand att. Planting av sitkagran i øyane er ein samd i var eit feilgrep, og krev helt klart mottiltak. Dette arbeidet er allereie i gong, men det må også gjerast meir. Det er registert ei auka interesse for å leiga ut areal til beitedyr, og det heng truleg saman med at både eigarar av areal og hytte ser at det er heilt nødvendig dersom ikkje landskapet skal gro att. Det er også nødvendig at fleire får kunnskap om sviing av lyngbeite, og denne rapporten har trekt fram ein som er høgst aktuell i dette arbeidet Busetting i øyane Deltakarar i dette prosjektet trur meir busetting i øyane er viktig for skjøtsel av kulturlandskapet, men ingen kan helt sjå for seg at det er realistisk at mange vil busette seg permanent. Til det er det for mange faktorar som ikkje er på plass i dag, slik som; næringsinntekt, god infrastruktur og tilrettelegging frå samfunnets side for alle fasar i livet. Det er likevel mogeleg og svært viktig at dei som vil busette seg vert møtt med ei positiv haldning frå kommunen si side. Den teknologiske utviklinga har komen så langt at det i dag er fullt mogleg å ha heimekontor nesten kvar som helst, noko dei som bur på Torsdagsøy er eit døme på. Ein småbarnsfamilie har konkrete planer om å busette seg i øyane i nær framtid. Dei vil da bl.a ha rett til skuleskyss. I dag bur det ca 9 personar fordelt på 6 av øyane. Korleis desse opplever seg ivaretatt av storsamfunnet påverkar nok kor mange som ynskjer å busette seg her i framtida. Eit tips som blir nemnt er å leiga ut hus til kunstnarar og kanskje andre som treng arbeidsro for ein periode, for på den måten å få ei inntekt til vedlikehald av eigedomen Meir aktivitet Dei 20 eigarane og brukarane av areal som har svara, gjev ei positiv tilbakemelding angåande næringsutvikling i øyane. Nesten samlege av dei som allereie driv med næringsverksemd kan tenkja seg å utvida, og 9 har svara at dei kan tenkja seg å starta ny næringsaktivitet. Dei nemner aktivitet knytte mot transport, oppsyn, vedlikehald, utleige båtplass, skjeloppdrett, oppleving og restaurering av landskap. Denne undersøkinga viser at fleire av desse tenestene er etterspurt av hytteeigarar/brukarar av øyane, til dømes båttransport, vaktmeister, tilsyn, leige av båt og overnattingsplass. Kor stort dette markete er seier denne rapporten derimot ikkje noko om. At det bør vera ein marknad for utleige av bygningar er allereie nemnt, og det har kome fram i undersøkinga at mange har bygningar med potensial til eit slikt føremål. Både eigarar av areal utan beitedyr og hytteeigarar, har gjennom denne undersøkinga signalisert interesse for utleige av areal til beitedyr. Både hytteeigarar/brukarar og bedrifter som har svara, er interessert i å kjøpe fyljande produkt frå øyane: Kjøt, fisk, potet, honning, reker/hummar og geitemjølk. Hytteeigarar/brukarar har kome med fleire kreative forslag til aktivitetar i øyane. Det er nemnt øyhopping, seafari, museum med sommarbutikk, sportsfiske med meir. Her går det an å læra litt frå andre som tilbyr turistar noko liknande andre stader, og ein 15

16 skulle tru at noko slikt kan gje eit inntektsgrunnlag for nokon. Det aller viktigaste er at nokon har lyst til å starta opp med noko av dette Aktuelle samarbeidstiltak Det er viktig å få presisert at når me i denne samanheng snakkar om Fitjarøyane så er det heile regionen me snakkar om, og ikkje berre dei øyane som ligg i Fitjar kommune. Austevoll og Bømlo vil vera naturlege samarbeidspartar i ei eventuell interessegruppe, og har også blitt invitert til å koma med innspel i dette forprosjektet. Ti Felles ynskjer eigarar/brukarar av areal og hytteeigarar/fritidsbrukarar Betre infrastruktur er noko som er vektlagt hjå begge gruppene, til dømes; vatn, bosslevering, telefon, internett, straum, breiband og båttransport for folk/varer/tenester. Eigen nettside med info om Fitjarøyane er eit anna felles ynskje. Interesse for samarbeidstiltak 11 av dei som er eigarar eller brukarar av areal i øyane har svara at dei kan tenkja seg å samarbeida om tilsyn, sanking, sviing, transport, bosslevering og tursime. 10 av hytteeigarane har sagt seg interessert i å samarbeida med eigarar av landbrukseigedomar om beiting. Dei 6 bedriftene som har svara er også meir eller mindre interesserte i å samarbeida med næringsdrivande i øyane. 4 av dei seier seg også interessert i å vera med i eit utviklingsselskap for Fitjarøyane. Dette selskapet vil dei skal arbeida med å kartleggja marknaden/målgruppe og ha ein person som dreg saman, fører pennen og set ut i livet. Dette viser at det er ei reell interesse for samarbeid om næringsutvikling i øyane, og kanskje fleire vil vera med etterkvart viss dei ser fordelar med det? Kva kan kommune/fylke/stat bidra med? Det kjem fram i spørjeundersøkingane at det offentlege må leggja meir til rette for busetnad og næringsutvikling i øyane dersom det er eit ynskje å få meir av det. Det viktigaste som er nemnt i denne samanheng er tilskot til istandsetjing/vedlikehald, stønad til beitedyr og fjerning av sitkagran, kartlegging av fauna, dyreliv og kulturminne, mindre restriksjonar mot bygging/frådeling, betre transporttilbod, nettinformasjon og tilrettelegga båtplass og hamner. Det som kan seiast når det gjelde byggje- og delingssaker i Fitjar kommune er at kommunen vil halda på den politikken som er blitt ført i Fitjarøyane dei siste åra. Det vil i praksis seia at det er vanskelig å få frådelt eigedomar eller få løyve til nybygg (gjeld særlig i strandsone). Derimot vil det være vilje til tiltak som inngår i begrepet tunutvikling (SAK K-20/95, Fitjar kommune), dvs. vidareutvikle eller bygge opp att eksisterande eller tidligare tun og andre bygningar knytt til kystgarden, til dømes naust og sjøhus. Det kan gjevast løyve til endra bruksform, men med retningslinjer for tradisjonell byggjemåte og fasade. Tilskot bygningar og kulturlandskap.. Tilskot til dyrehald, fjerning av sitkagran og sviing Kartlegging av fauna, dyreliv og kulturminne Betre transporttilbod. Båtruta for folk og post i øyane vart lagt ned i Tilrettelegga båtplass og hamner (Friluftsrådet Vest???) Nettinformasjon. Naturleg at den som jobbar for eit eventuelt utviklingsselskap gjer denne jobben. Dersom det er interesse for og vilje til å utvikla vidare det arbeidet som går føre seg i øyane i dag, og i tillegg tenkja meir nytt, bør Fitjarøyane ha eit stort potensial for meir 16

17 inntekt til eigarar og brukarar av øyane, og dermed økonomi til å ta vare på kulturlandskapet. Kanskje fleire får lyst til å bli med dersom ein kan stå saman i dette arbeidet, og samfunnet legg til rette for dei som vil noko som er positivt for regionen Rapport frå Institutt for geografi Bergen 2006 I Ny landsplan for nasjonalparkar (NOU 1986:13) vart Fitjarøyane forslått verna gjennom naturvernloven. Hovudgrunnen var ar Fitjarøyane er eit av dei få større, intakte lyngheiområdane i Noreg. Lokal motstand gjorde at kommunen tok på seg ansvaret for å forvalte verneverdiane, og område vart tatt vekk frå nasjonalparkplanen. UiB kom ut med ein rapport, desember 2006, kor dei har sett på kva som har skjedd etter 15 år med kommunal forvaltning. Fitjar kommune blir kritisert fordi de har hatt mange visjonar, (kommunedelplan og kommuneplan) men manglar vilje til å lage ein konkret handlingsplan. Ein handlingsplan trenger ressursar, noe kommunen har grunna sin manglande innsats med. Kort sagt vert kommunen kritisert for mangel på konsekvens mellom ord og handling. Dei meiner at forvaltningspraksisen ikkje er god nok for eit område som Fitjarøyane som er av nasjonal verdi. Samstundes peiker dei i rapporten på at forvaltninga av eit område med nasjonal verneverdi ikkje kan være ein kommunal oppgåve, åleine. Det må være eit samarbeid mellom bl.a grunneigarar og brukarar og på lokal, regionalt og nasjonalt nivå. I områder med nasjonal verneverdi er det ikkje nok med vanlige økonomiske støtteordningar (SMIL/RMP)det bør være ein eigen pott (statlig) for slike område som Fitjarøyane. Utfordringen for framtiden blir i større grad å vidareføre forpliktelsene som ligger i at Fitjarøyane er utpekt som en nasjonal verneverdi, samtidig som det tas høyde for at bevaring av et kultutlandskap er avhengig av lokat engasjement og indivduelle initiativ.de ulike perspektivene til grunneiere, kommune og regionale/statlige myndigheter må samordnes på en hensiktsmessig måte i framtidig forvaltning.(s33) Det vert anbefalt: å beskrive og markedsføre en identitet for Fitjarøyane, hvor kulturlandskapet og tradisjonelle driftsmetoder framheves. Formålet er å auke miljøvennlig turisme og kan brukes i markedsføring av økologisk villsaukjøtt, noe som kan skape næringsmuligheter for grunneigere. Saman med aktiv skjøtsel vil denne markedsføringa danne gode økonomiske vilkår for tradisjonell landbruksdrift i Fitjarøyane. (s 33, Fitjarøyane -, Institutt for geografi- Bergen) 17

18 5.5. Ymse tilleggskommentarar frå brukarar/eigarar som kom fram (sjå vedlegg; spørjeundersøking mot eigarar/brukarar i Fitjarøyane) Det blir hevda av fleire at Fitjar kommune har ein så streng haldning til bygnings og frådelingssaker, næringsutvikling og tunutvikling i øyane, at det motverkar kommunen sitt ynskje om å ta vare på kulturlandskapet her. Me hadde trengt fleire med eit aktivt forhold til øyane for å nå dette målet. Beiting og sviing må aukast. Skal det bli auka aktivitet i øyane og på den måten ta vare på kulturlandsskapet, må det leggjast til rette for fast busetjing der (postlevering, rutebåt, evnt. skuleskyss). Fitjarøyane er eit viktig rekreasjonsområde for mange. Aktiviteten i området må ikkje bli så stor at me øydelegg idyllen! Argumenter mot beitedyr: Vil unngå klage frå naboar når dyra kjem på deira område, ein må ta omsyn til naboane sine ynskjer. Andre argument som blir brukt for ikkje å ha dyr på eigedomen er at det ikkje er økonomisk forsvarleg og evnt problem med kongeørn. Ein uttalar seg på vegne av dei som er såkalla praktikarar, at dei treng hjelp til papirarbeid, td søkje om midlar. Ein måte å få økonomi til å vedlikehalde eigedomen er å etablera overnattingstilbod til turistar. Potensialet i Fitjarøyane er enormt dersom ein kan samla seg og driva rasjonelt, er det ein som svarar. Eg prøver å livnære meg på gardsdrift i øyane. 18

19 6. Konklusjon Skal forprosjektet vidareførast til eit hovudprosjekt så må det være på initiativ frå brukarar og eigarar. Styringsgruppa ser at det er mogeleg å nytte Fitjarøyane i ein mykje større utstrekning til næringsverksemd enn det vert gjort i dag, men det må byggjast på dei verdiane som ligg i kulturlandskapet. Det er ei føremon at brukarar og eigarar organiserer seg så dei på ein meir effektiv måte enn i dag kan verte høyrd når politiske avgjersler som angår Fitjarøyane, skal takast. Eit organisert lag eller gruppe kan og søkje om tilskot til fellestiltak. Dei kan og søkje om økonomisk hjelp til ein prosjektleiar som. Her er aktørar som har næringsdrift som går økonomisk bra. Om det ikkje er vilje til å gå inn i eit hovudprosjekt vil desse klare seg bra, men dei andre brukarane, eigarane, Fitjar kommune og Hordaland vil miste ein anledning til å ta vare på heilskapen i dette unike kulturlandskapet som bl.a omfattar dei ekstremt utrydningstrua kystlyngbeita i Europa Aktuelle hovedprosjekt Forslag til mogelege tiltak for auka næringsaktivitet, som fører fram til auka vedlikehald og skjøtsel av det nasjonalt verdifulle kulturlandskapet i Fitjarøyane. Organisere eit interesselag for Fitjarøyane for å betre sjansane til å auke næringsaktiviteten ved å samarbeide. Det er og behov for eit organ som kan arbeide for deira interesser mot kommune, Fylkesmannen, Fylkeskommune og andre instansar Fase 1 i hovudprosjekt = mellomprosjekt: Få inn prosjektleiar i ein kortare periode (2-6 mnd.). Prosjektleiar sine oppgåver vert å førebu oppstart av eit utviklingsselskap for Fitjarøyane. o Finne fram til aktuelle organisasjonsformer som gjør det mogeleg å søkje om naudsynte tilskot til vidare prosjekter. o Anbefaler forpliktande medlemsskap med kontingent av ein viss størrelse. o Lage forslag til aktuelle vedtekter. o Skaffe oversikt over aktuelle aktørar (eigarar, brukarar, næringsliv, kommune, friluftsrådet ol) o Arrangere oppstartsmøte med val av styre. o Utarbeide presentasjonsbrosjyre for prosjektet. o Informasjon til media. Styre søkje om midlar til og tilsette ein prosjektleiar for ca 3 år (del- eller heil stilling, ). Klargjere god løysing for kontorplass og kor vedkomande kan vere ansatt Fase 2 i hovudprosjekt: Prosjektleiar skal arbeidet saman med styret. o arrangere medlemsmøte saman med styret. o oppsøkje mogelege samarbeidspartnarar. o i samarbeid med medlemmane arbeide for å auke bruk av Fitjarøyane på ein måte som tek vare på kulturlandskapsverdiane. o gje rådgiving og hjelp til samarbeidstiltak mellom medlemmane og mellom medlemmar og andre instansar (landbruks, fiska, utleige, oppleving, geoturisme, hotell ol). o gje rådgiving og hjelp til enkelttiltak som medlemmar har eller som er under planlegging. o oppdatere nettside med informasjon om/til Fitjarøyprosjektet. 19

20 Styringsgruppa vil anbefale Fylkesmannen å foreslå Fitjarøyane som eit av Hordaland sine utvalgte kulturlandskap. Her er kulturlandskap med jordbruksareal, kystgardar og store biologiske og kulturhistoriske verdiar. Prosjekt vi arbeider for er og i tråd med intensjonane til miljøverndepartementet og landbruks- og matdepartementet. Område kan og være aktuelt som Landskapsparkområde når eit interesse-lag er på plass og i funksjon. 20