'Der var ruskut å leggja utpå 1

Transkript

1 Jens Johan Hyvik og Stephen J. Walton (red.) 'Der var ruskut å leggja utpå 1 Ti år med mastergraden i nynorsk skriftkultur NOVUS FORLAG OSLO-2013

2 Helge Sandøy - Innleiing Artikkelen har sin bakgrunn i iveren som direktøren og styret i det nye Språkrådet hadde for å få gjennomført ein revisjon av nynorskrettskrivinga - etter at det «gamle» Språkrådet hadde erkjent at motstanden mot revisjon var for stor i den breie målrørsla. Den nye iveren etter 2004 var kopla til påstandar som blei repetert og repetert utan at Språkrådet viste interesse for å drøfte det faglege innhaldet i dei. Ettersom det nye Språkrådet ikkje har noko breitt organ med representantar for ulike interesser, men berre eit styre av handplukka personar - som i dette tilfellet viste seg å ha same meininga - oppstod ingen fagleg debatt der. Det samstemte Språkrådet blei ein maktfaktor i ein prosess som skapte motløyse i målrørsla. «Realpolitikarar» innsåg at Språkrådet kom til å kjøre politikken sin igjennom, og ein måtte berre håpe på minst muleg skade. Denne politiske prosessen er ein god demonstrasjon av ei viktig svakheit med det nye Språkrådet: mangelen på representativitet og brei intern debatt. Språkrådet er blitt eit direktorat. Det var den politiske frustrasjonen. Men artikkelen min gjeld påstandane som ligg innbakt i mandatet rettskrivingsnemnda fekk. Skriftkulturen er prega av tydelegare normer enn talemålet er det. Difor er refleksjon kring normer relevant for arbeidet ved Ivar Aasen-instituttet. Indirekte formidlar sjølve mediet som skriftspråket er, ideal og verdiar som uttrykkjer klåre ideologiar. Der skriftkultur er studieobjektet, bør det tematiserast og analyserast. Eit sentralt tema må-då vere autoriteten i språket. Ivar Aasen-namnet gir ikkje opplagt støtte til den diskusjonen. Ivar var klår på at språkforma burde vere stram og trong. Dét er idéhistorisk svært forståeleg. I samtida var einskap i det nasjonale kjennemerket sjølvsagt, og dei europeiske skriftspråka (ofte omtalt som «kulturspråka») hadde relativt nyleg utvikla einskap - som ein parallell til den stadig sterkare einskapsstaten. Men Ivar Aasen hadde samtidig ein grunnleggande demokratisk ideologi om språket, og dét blei svært tidleg kimen til det som utvikla seg til å bli den faktiske nynorsktradisjonen: variasjon og fridom. Altså eit tvisyn på normene. Eit nynorsk skriftkulturstudium bør tematisere den indre spenninga kring autoriteten som ligg i nynorsk-tradisjonen. Denne teksten verken har hatt eller far noko å seie for mitt faglege liv. Men kritikken av normer og autoritet har cg vore oppteken av frå den politiske opp-

3 120 HELGE SANDØY vakninga i Den har speia ei stor rolle i faglivet mitt. Spørsmål om normer (og dermed språk og politikk) har til dels styrt interessefeltet mitt, og dei har gitt politisk perspektiv på det daglege arbeidet.

4 Stramt språk? Mytar om nynorsk Helge Sandøy Språk er fasinerande. Språkevna som menneska har fått som gudsgåve, har uendeleg mange utformingar i dei språka i verda. Nei, forresten: Det interessante er at det ikkje er uendeleg stor variasjon; det er mønster som går att i dei fleste språka, og som dermed kan seie noko om sjølve språkevna. Det er eit forskingsperspektiv i den strukturelle språkvitskapen. Men tankane folk gjer seg om sprale, er ikkje mindre interessante. Det er eit fasinerande emne for språksosiologien. Både språkidéane og språkideala skiftar frå samfunn til samfunn, og dei skiftar frå tidbolk til tidbolk. Dei treng ikkje ha så mykje med sjølve spraket å gjere. Ideane fortel mest om korleis menneska eller samfunnet dyrkar språket som kulturfenomen. Om noko blir sett på som eit eige språk. Om det har prestisje eller ikkje. Om det er viktig å vise fram at ein sjølv har greie på språket. Språket er på den måten eit kulturelt objekt, til liks med andre kulturobjekt som måleri, musikk, arkitektur, mat osv., der interessa for fenomenet er like interessant som sjølve fenomenet. Det interessante her og er når ein ser mønster i tankane, verdiane og i dyrkinga. Styret i det nye Språkrådet vedtok hausten 2009 for andre gong at nynorsknorma skulle reviderast. Bakgrunnsmusikken for vedtaket var diskusjonar gjennom fleire år om valfridommen i nynorsk (Fretland 2007), og styremedlemmer hadde der vore med og prega debatten med å framheve ulemper med valfridommen. Det nye Språkrådet (etter 2004) markerte eit tydeleg stemningsskifte frå 1980-talet då klimakset blei nådd for den sanninga at skriftmålet blei lettare å bruke viss det låg nær talemålet. Sanninga om at variasjonen var ein rikdom, varte i år. Så blei det motsette sant. Gjengangaren i dei ymse fråsegnene frå språkdirektør og språkstyre etter 2004 var innstramming, innstramming, innstramming. Dette er fagleg problematisk, for premissen for den nye politikken har ikkje grunnlag i nokon påviselege ulemper med nynorsken slik han er i dag (dvs. før 2012). Politikken og mandatet for den oppnemnte rettskrivingsnemnda byggjer på mytedanning. Mandatet var: 1) På grunnlag av utgreiinga om nynorsknorm i 2003, seinare offentleg ordskifte, språkmeldinga frå 2008 og drøftinga av denne i Stortinget våren 2009 set styret

5 122 HELGE SANDØY,gang årboka med A lag, ei tydeleg, enkel og stram norm for nynorsk, utan sideformer. Denne nye norma skal vera eit tilbod til alle som ynskjer å skriva korrekt nynorsk, og ho skal gjelda fbraue som pliktar åskrtva innanfor ei norm j?* ** cableraei norm som gjerdet lettare i vera nynorskbrukar, som er tydeleg for alle som bruker nynorsk som sidemål, og som er stabil over tid Norma skal vern len A bruka uavhengig «vfbrmeu utdanning og sprakkompe- 3) Norma skal vera slik ai nynorsken framleis kan appellera til språkbrukarar over heile landet og gi rom for former som er i allmenn bruk blant breie grupper av nynorskbrukarar. Breitt talemålsgrunnlag, mykje brukte former og ord, geografisk spreiing og sknfrspraktradisjonar er difor blant dei viktigaste faktorane som skal balanserast i den nye norma. (Rettskrivingsnemnda 2011: 27.) Stikkorda i dei to brste punkta er *W* Wf/og dnzm. Desse orda har ikkje oppkgc^e r^dningan dd sw tredje pudkcet opnar for.at nynorsken framleis skal appellela» breitt, altså tradisjonell nynorskideologi, fekk utgrciingsnemnda ei temmeleg umuleg arbddsoppgave. rf Myte 1; For stor variasjon i nynorsk Somme har som ideal,t det prinsipielt ikkje «W Gana* visjon i språket. Det sw me komme WW«dl. Ay mwbrmene i Norge «r det nynorsken som 6rst og knm bur skuld, ror «or «Irridom. Det er eigentleg ^lyforskyldt,, (br me W bgt vekt pa an malideologi som nettopp sw h, brei ippeu. St»mm^ ein inn reduserer ein appellen. Argumentet mot valrndommcn går ut pa at han skaper eit forvirrande skriftåstist%u^ ulempe (Hoel %99Q. Men^r WWeU^flL oteti^ norsk? Det blir underforstått at bokmålet er uproblematisk fordi det ikkie har val- Mom og variasjon i skriftbildet. Nynorsken skal vere vanskeleg å lære fordi han i stor variasjon og YWWom,<%dt fast s^ Første spørsmålet kan då vere: Er den skriftlege verkelegheita slik? Kodaer det skrmudetle^ mu^a6rmekttutom.%tokemdag6^ pralms^lrtcnremkrrvingg^

6 STRAMT SPRÅK? MYTAR OM NYNORSK 123 lom to nynorskjournalistar i Romsdals Budstikke 17. januar 1997 var det knapt 12 rettskrivingsforskjellar per spaltemeter. Desse skilnadane gjeld nesten berre formene blir blei mot vert vart, og dei bør nok ikkje reknast for rettskrivingsvariantar, men som ulike synonyme ord. (Det presiserte det gamle Språkrådet.) I same nummeret av avisa var det to bokmålsjournalistar som per spaltemeter hadde 28 rettskrivingsawik frå NTB-bokmålsnorma, som og rar god plass i avisa. (Av dette utgjorde halvdelen hokjønnsartikkel ei/en og hokjønnsendinga -a/-en.) Desse tala vil seie at eit bokmålsauge må venje seg til dobbelt så stor variasjon som nynorskauget. Førestillinga om at bokmålet er meir einsarta enn nynorsken, er dermed ikkje rett. Samanliknar ein mellom to aviser, blir bildet og interessant. Den som kostar på seg Dagbladet og Aftenposten same dagen, blir like forvirra som den som berre les f.eks. Romsdals Budstikke. Sjølv etter at Aftenposten i løpet av 1990-talet gjekk bort frå riksmål, er spranget over til det moderate Dagblad-språket markert. I Bergens Tidende er språkhomogeniseringa (eller språksensuren) sterk. Her var tala den aktuelle dagen vel 4 forskjellar per spaltemeter blant nynorskjournalistane og 2 blant bokmålsjournalistane. Det som kan skape ein stor forskjell i den praktiserte nynorsken, er infinitivsendinga, som er svært frekvent i tekstar. I Bergens Tidende kunne ho ha vore årsak til 28 rettskrivingsforskjellar per spaltemeter viss det hadde dukka opp ein a-målsbrukar i materialet 18. januar 1997, den dagen eg gjorde granskinga. Den som trur variasjonen i skriftbiletet øydelegg for nynorskstrategien, veit dermed kvar offensiven bør setjast inn! Korfor kjem det ingen offensiv når det gjeld infinitivsendinga? Truleg pga. at ein erkjenner at begge endingane er nødvendige for den breie appellen, og at valfridommen neppe skaper lærevanskar. (Derimot hugsar eg det skapte problem då læraren min på folkeskulen ville «tvinge» oss e-målstalande til å bruke a-infinitiv! Ein praktisert manglande valfridom var eit problem.) Situasjonen i dag er nok at dei fleste vel det eine alternativet ein gong for alle i sin eigen skrivepraksis, og deretter lét ein andre sine skriveformer flyge forbi auget utan å bli noko forvirra. Argumentet om det faste skriftbildet ramlar saman når ein skal prøve det ut på konkrete tilfelle, og det fortel nok at det går bra når me far skrive morsmålet vårt ut frå det talemålet me allereie meistrar. Og slik bør det vere. Parallellfører me dette i bokmålet, lean ein seie at det der må vere mykje verre med variasjonen mellom -a og -en i hokjønn bestemt form {sola-solen osv.), for i tillegg til at det gir eit «kaotisk» skriftbilde, overlet ein til skribenten å ta ubehagelege val i ein kulturkonflikt på kvar femte linje. (Dei fleste skribentane seier jo -a, men skriv -en.) Men ingen seier at bokmålet er forvirrande. For å dokumentere endå grundigare korleis faktisk språkbruk og tankane (eller påstandane) om språkbruken er vidt forskjellige, kan eg og ta med dette eksperimentet: Eg skreiv i januar 2009 ned ein dagsnyttbuueteng på eitt minutt. Den var tesen på moderat bokmål (BM1), dvs. det som lenge har dominert nyheitsopples-

7 124 HELGE SANDØY inga. Så skreiv eg same teksten om til det folkelege bokmålet (BM2) som no fleire og fleire opplesarar brukar. Det blei 24 forandringar. Når ein skriv same teksten om til ein nynorsk som ligg så nær bokmålet som muleg (NN2), men innafor læreboknormalen for å vere akseptabel etter språkreglane i NRK, må ein forandre på 37 stader i teksten i forhold til den folkelege bokmålsvarianten. Men denne forma for nynorsk høyrer ein knapt; opplesarane legg seg heller etter ein midtstraumsnynorsk (NN1) eller ein meir markert nynorsk med avstand frå bokmålet. Me held oss framdeles innafor læreboknormalen, og den siste dagsnyttopplesaren har laga 9 forandringar i tillegg til den første nynorsklesaren. Dei fire tekstversjonane kan dermed plasserast på ei linje der me får fram variasjonen i dei to normerte talemåla våre: BM1 BM2 NN2NN W 70 Største forskjellen (på 37 forandringar) ligg sjølvsagt mellom bokmål og nynorsk. Men forskjellen på dei to bokmålsvarietetane er 24, og dei to på nynorsk er berre 9! Oppfatningane om variasjonsbreidda i bokmål og nynorsk stemmer altså dårleg med faktisk språkbruk. Nynorsken er altså temmeleg homogen når ein samanliknar med tilstanden i det praktiserte bokmålet. Konklusjonen er at Språkrådsstyret har formidla ein myte. Eit kultursosiologisk spørsmål etter siste rekneøvingane er: Korfor skal den vesle variasjonen i nynorsk framstillast som eit problem når den store variasjonen 1 bokmålet er uproblematisk. Eller like godt: Korfor er bokmålet alltid uproblematisk og nynorsk problematisk? Kven styrer tankane våre? Korfor formidlar Språkråds-leiinga eit gale bilde? Myte 2: Det blir så mange feil i nynorsk pga. valfridommen Dette er vidareføringa av førre punktet, og argumentet har vore formulert uendeleg mange gonger. Men er det sant? Jan Olav Fretland, styremedlem i Språkrådet då mandatet blei laga, har fleire gonger fortalt at han som forskar ser denne samanhengen mellom valfridommen og problema med å skrive nynorsk rett (m.a. i Aftenposten s. 13 og Norsk Tidend 2-200$). Men han har foreløpig ikkje vist korleis han har forska på dette. Vi er fleire som har vore nysgjerrige på slikt, og eg tok hausten 1996 bunken av eksamenssvar eg skulle rette på grunnivået i universitetsfaget nordisk, og laga ei oversikt over alle nynorskfeila. «Nynorskfeila» kan stort sett setjast i to grupper:

8 STRAMT SPRÅK? MYTAR OM NYNORSK 125 1) ord som nynorsknorma ikkje godtek, 2) bøyingar/bokstaveringar som vik av frå skriftnorma på det aktuelle punktet. Denne siste gruppa kan så delast i to underpunkt: a) avvik som kan seiast å ha støtte i bokmålet (f.eks. fortid leste), eller som kan seiast a vere «tenkte» ut frå bokmål (f.eks. historikarné), og b) avvik som har støtte berre i talemålet (f.eks. byggjing, markerar). I tillegg kjem også ein del feil som ikkje Kar med nynorsken å gjere. Ordfeila under punkt 1 blei det opplagt mange færre av etter vedtaket i 1999 om å utvide nynorskordlistene med ei mengd kvardagsord frå dialektane. Statistikken for dei to typane under 2) er mest interessant, og han viser: a) Former som samsvarer med eller er tenkt ut frå bokmålet, utgjer heile 80 % b) Avvik med støtte berre i talemålet utgjer 20 %. Dette er ei svært enkel oppstilling, men ho viser det interessante i denne diskusjonen. Det er nemleg heilt umuleg ut frå ein slik feilstatistikk a seie at årsaka til «elendet» er den store valfridommen i nynorsk. Viss det er muleg, skulle eg gjerne ha fått demonstrert metoden og resonnementet. Derimot er det lett å seie at viss nynorsknorma hadde utvida valfridommen, ville talet på feil i eksamenssvara ha gått ned, og frustrasjonen hos elevar og studentar hadde truleg blitt mindre. Ein kunne fått ned feilprosenten med heile 20 utan å «gi etter» for bokmålet, slik tala ovafor Me kan forresten sjå på feiltype b): Dei som skriv demonstrerar, er mest sannsynleg slike som seier nettopp demonstrerar eller demonstrera i notid. Dette er den forma som dominerer i talemålet i Nynorsk-Norge, og språkbrukarane er vane med at -ar er god nynorsk, og dei trur at nynorsken skal nettopp vere uttrykk for slik dei snakkar. Norma har her laga ei unødvendig felle for skriftmålsbrukarane, og det er ei meiningsløyse at ar-bøyinga ikkje er tillaten. Og det prinsipielt viktige: Det er faktisk større valfridom som her gjer nynorsken enklare. Skulle ein på språkteknokratisk vis lage ei enkel og stram norm, kunne ein f.eks. innført ein regel om at presens av verb aldri kan ha -ar, for det er muleg å øve seg opp i at presens på -a i talen skal bli til -e i skrift så lenge det er konsekvent. Men eg håpar ingen foreslår den innstramminga, for så lenge nynorsken skal avspegle talemålsgrammatikken, må ein godta og den grammatikken. Det enklaste å skrive kan vere det grammatisk mest kompliserte - som her med klassebøying av verba. Eksempelet ovafor viser at Språkråds-styret blandar saman enkelt oppsett av grammatikken med enkelt å Ure å bruke. I sjølve mandatet er det formulert retorisk: «Målet er å etablera ei norm som gjer det lettare å vera nynorskbrukar.» Ein må gå ut frå at det er rettskrivinga styret har i tankane ettersom det gjeld mandatet for

9 126 HELGE SANDØY ein rettskrivingsrevisjon. Men det er nok mangt anna enn rettskrivinga som gjer det vanskeleg å vere nynorskbrukar i landet vårt. Dette anna skulle ikkje den aktuelle nemnda arbeide med. Min påstand her er at diagnosen som styret i Språkrådet har lagt til grunn, er fullstendig feil. Derfor føreskriv det også galen medisin. Det er jo faktisk ein annen ikkje ukjent faktor som kan forklare mange av problema med å skrive feilfri nynorsk: Elevar og studentar les for lite av målforma. Kanskje berre 5 % av leseinnputtet hos elevane er på nynorsk, 95 % er på bokmål. 2 Korleis kan ein då få «rein» nynorsk som utputt frå læreprosessen? Det er ikkje underleg at ein får feiltype a ovafor. Ein kan heller seie at det er imponerande at så mange greier å lære denne målforma så godt med dette magre nynorskinntaket. Kanskje det er fordi nynorsken er så lett å lære? Det trur eg er tilfellet - under elles like vilkår. Ein kan og resonnere slik: Når elevar og studentar greier å skrive nynorsk utan å lese så mykje nynorsk, kan ei årsak vere at dei nettopp byggjer på talemålet sitt. Feiltype b) {byggjing og demonstrerar) er ein indikasjon på det, for slike former ser dei aldri i lærebøker. Me ser altså at hjertespråket betyr mykje for skriveferdigheka, og det bør ikkje normer årane oversjå eller stagge. Det har nettopp med enkelheit å gjere, det og. Trude Hoel (1996) har jamført skriveferdigheita hos elevar som har gjennomført vidaregåande skule / gymnas i dei tre skandinaviske landa. Dette er eit perfekt laborarorium, for her er mykje likt utanom akkurat det ein skal teste: effekten av valfridom. I dansk og svensk rettskriving er valfridommen minimal, i norsk nokså stor. Viss myten her skulle vere rett, skulle norske elevar ha mange fleire feil i skrivearbeida sine enn elevane i nabolanda. Men det har dei ikkje. Tilstanden er lik i alle tre landa. Denne typen resultat grev grunnen vekk unna dei som vil legge om den norske språkpolitikken. Det blir ført fram ymse feilregistreringar og resonnement kring denne påstanden, men det er utført berre éi grundig gransking i Norge som er så stor og systematisk at ho her er relevant: «Første lese- og skriveopplæring på dialekt» var eit stort prosjekt gjennomført på solid laboratoriemåte (Bull 1985). Tove Bull legg i rapporten nøkternt fram resultata, for dei er som i anna pedagogisk forsking ikkje slik at ein kan seie ein har pålitelege bevis. Men konklusjonen er at slik opplæring srimulerer elevane til å bli flinke språkbrukarar meir enn vanleg undervisning som legg vekt på korrektheit. Resultata frå denne granskinga må motseiast før ein snur om nynorsken til å bli eit stramt språk. 2. Aanes 2010 s. 87f har tal frå ei spørjegransking, og dei viser overraskande liten kontakt rned nynorsk sjølv på Sunnmøre. Men tala lét seg ikkje overføre til ei berekning av lesemengd. Eiksund 20] 1: 54 har ein del kvantifiseringar frå utvalte skular, og elevar på Sunnmøre les naturleg nok meir nynorsk enn elles, men tala frå Eiksund tyder nok på at dei 5 % eg antydar her, er for høgt anslag for landet som heilskap.

10 STRAMT SPRÅK? MYTAR OM NYNORSK 127 Myte 3: Så vanskeleg å Ka oversikt i nyorsken Ikkje sjeldan blir det framheva at det blir så vanskeleg å ha oversikt over valfridommen når han er stor. Det kan jo vere rett. Men treng me alle ha oversikt? Det er spesialistarbeid. Igjen må me stille oss spørsmålet: Kor mange har oversikt over valfridommen i bokmålet? Det kjem ikkje fram i debatten, for bokmålet er uproblematisk for dei som definerer problemstillingane i samfunnsdebatten. Eg blir stundom spurt av norske studentar i faget nordisk om det verkeleg er «lov» å skrive blei på bokmål. Dei som spør, har hatt bokmål som hovudmål i opplæringa i 13 år. Ein kan komme seg feilfritt gjennom 5 års studium og bli norskekspert utan at det er blitt kontrollert kva ein student kan om valfridommen i bokmålet. Det blir ikkje fokusert i noko debattoppslag. Det er berre «normalt» å ha valfridom utan å vete om han. Korfor skal det vere viktigare å ha slik oversikt i nynorsk enn i bokmål? Det er i alle fall ikkje språklege grunnar til det. Dette fortel berre om kven som får definere debatten. Språkrådet burde ha vore eit kritisk korrektiv til kulturhegemoniet i Norge i staden for ein katalysator - som det no var. Hos dei som har vilja latterleggjere valfridommen, har det vore ein sport å finne fram ord som kan skrivast og bøyast på fleire måtar. Er det både valfrie endingar og valfrie skrivemåtar i same ordet, kan det bli mange mulege kombinasjonar. Når ein kan skrive både såter og seter, og dessutan har både a-mål og i-mål, blir det i bestemt form sjølvsagt fire mulegheiter: sætra, sætri, setra, setri. Lagar ein så ordsamansetningar eller ordkombinasjonar, kan talet på mulegheiter auke nærast eksponensielt. Denne sporten kan rettast like mykje mot bokmålet. Ein høyrer lite om ulempene med at den korte setninga Barna lovde han beina kan skrivast/bokstaverast på 48 forskjellige måtar i bokmål. Og desse valmulegheitene er verken komiske eller meiningslause. Det kan heller framstillast som ein stor fordel å sleppe mange stemmer til i språket. Valet mellom setra og setri i nynorsk er neppe annleis enn mellom a- og e-infinitiv. Valet treng ein ikkje gjere meir enn ein gong. Helge Omdal har interessert seg for kva studentar kan om rettskriving, og han fann at 65 % av kullet han undersøkte, retta forma spørsmålene til spørsmåla i bokmål og 42 % retta komma til koma i nynorsk (Omdal 1996: 141). Dette er sjølvsagt nedslåande med tanke på den intoleransen dei kan komme til å vise når dei skal rette elevarbeid i framtida. Derfor er slike resultat eit argument for litt rettskrivingslære for dei som skal bli lærarar. Det kostar ikkje mykje tid å lære seg hovuddraga i «bøyingsfridommen», og dei bør ein lærar kunne. Den ortografiske valfridommen i oppslagsformene er derimot meir slikt også ekspertane bør få bruke handbok til. Sjølv ekspertar må slå opp i ordbøker heile livet for å sjekke betydningsvariasjon, bruksområde, preposisjonsbruk osv, og korfor ikkje og skrivemåtar (som i praksis gir innsikt i variasjonen i norsk språk). Andre språkbrukarar treng ikkje ha denne typen kunnskapar så present, og derfor er det ikkje rett å måle

11 128 HELGE SANDØY språkferdigheita i målformene våre etter rettskrivingskunnskapar. Det er faktisk to vidt forskjellige ting. Myte 4: 'Utydeleg norm' i nynorsk «Tydeleg norm» heiter det i mandatet. Kva er det? I sosiolingvistikken er det tale om saliente drag, og ein siktar då til språkdrag som folk legg merke til og har stor bevisstheit om. Slike drag kan ein f.eks. bruke ril å identifisere seg med. (Eller dei kan og brukast til stigmatisering.) Det med identifisering kunne ha vore eit relevant perspektiv å dra inn, for særleg nynorskbrukarane legg ikkje lite identitet i skriftmålet, og ikkje berre i talemålet. Men dette perspektivet var ikkje å spore i mandatet for rectskrivingsaibeidet. Formuleringa i mandatet tyder heller på at 'tydeleg er eit synonym til 'stram norm', og her er nok vinklinga at det stramme skal vere tydeleg for bevisstheita for dei som skal lære språket. Her er det sidemålsopplæringa som er viktig; det kom fram i debattane. At sidemålselevar kan ha pedagogiske særbehov, er forståeleg. Skal ein lære eit nytt og fremmendt språk frå botn, begynner ein med enkle kategoriar og system. Eg har stor sans for tanken om esperanto som felles fremmendspråk i verda, for det har eit system der kvar grammatiske kategori har berre eitt uttrykk. Og ingen valfridom. Dette esperanto-prinsippet som tydeleg ligg i mandatet dg, er sterkaste argumentet for å halde på tonivå-systemet nynorsken har hatt fram til no, for der er det nettopp ein trong læreboknormal, som ein f.eks. kan bruke i opplæringa i nynorsk sidemål. Men me kan ikkje normere eit morsmåuxxsx esperanto-prinsippet. Då gjer styret nynorsken til sidemål for oss alle. Morsmålet er eit levande og naturleg språk, og skal brukarane identifisere seg med nynorsken, må nynorsken i utgangspunktet akseptere morsmålet slik det er. Dermed blir det fullstendig gale å bruke begynnar undervisning i sidemålet som mal for korleis me andre skal skrive morsmålet. Dessutan bør me ha ei offensiv holdning om at dei som lærer nynorsk som sidemål, skal og kunne oppdage at det kan utviklast til å bli det skriftlege morsmålet deira. Der har nynorsken eit stort potensial som ikkje blir godt nok utnytta. Det kan me sjå av statistikken nedafor, som viser kor stor prosentdel av elevane i vidaregåande skule synest nynorsk ligg nærast dialekten deira, og kor stor del synest det same om bokmål (Skog o.fl. 1997: 47 ):

12 STRAMT SPRÅK? MYTAR, OM NYNORSK 129 Talemål Liknar nynorsk Akershus og Oslo Resten av Austlandet Agder og Rogaland Vestlandet Trøndelag Norge Liknar bokmål Anna språk enn norsk K= z 2 z z Her bør ein merke seg det store fleirtalet for nynorsk heile vegen frå Agder i sør til landsenden i nord. Når ein jamfører med kva som er det faktiske hovudmålet åt same elevane, jf. tabellen nedafor (6g frå Skog o.fl. 1997: 47 ), oppdagar ein eit avvik som skulle tilseie ein god strategisk posisjon for nynorsken. Men ein må vise klokskap i strategien; ein må appellere til identitet og til nærheit mellom talemål og skriftmål. Ein esperanto-strategi er ikkje vegen å gå. Hovudmål Nynorsk Bokmål Anna språk enn norsk Sum Akershus og Oslo : 100 Resten av Austlandet 7 ; 100 Agder og Rogaland : 101 Vestlandet 5 ; 1O0 Trøndelag 101 Norge Myte 5: Nynorsken manglar stabilitet Siste stikkordet i oppdraget er at norma skal bli stabil over tid. Her er det ikkje mange grunngivingar å finne i bakgrunnsdiskusjonane. Men me høyrer gjenklangen av sukka frå 1900-talet om at det har vore for mange rettskrivingsforandringar i Norge. Det blei ei tid terpa så mykje frå riksmålshald på dette klagemålet mot offentleg språkplanlegging at folk har trudd på det. Unge studentar hevdar av og til at nynorsken er vanskeleg fordi det har vore så mange endringar. Dei greier sjølvsagt ikkje å gi meg eksempel, og dei blir overraska når eg seier at det ikkje har skjedd noka vesentleg omlegging sia (På det tidspunktet var endå ikkje foreldra deira begynt på skulen.) Altså ein myte om nynorsken igjen. I normeringshistoria etter 1959 er det i nynorsk knapt nokon som har tronge forandre skrivevanane sine pga. innskjerpingar, for tendensen i småjusteringane har vore

13 130 HELGE SANDØY auka valfridom. Stabiliteten har slik sett vore svært stor i eit par generasjonar. Bokmålet fekk derimot ei utviding av valfridommen i 1981 og ei lita innstramming i Det var i første halvdel av 1900-talet at dei store omleggingane skjedde - og me skal vere glade for dei, for her skapte offentleg språkplanlegging to meir demokratiske skriftformer. Sjølve idealet om stabilitet over tid er underleg. Det viktige er at skriftmålet er i samsvar med talemålet i samtida, og det har vore hovudgrunnen til omleggingane på 1900-talet. I norsk samanheng er det faktisk talemålet som har vore mest stabilt - sjølv om ikkje-språkvetarar gjerne trur noko anna. Deretter kjem nynorsken som nest-mest stabil. Viss ein tek tekstar på kvar av målformene frå 1911 og fører dei over til dei dominerande formene av nynorsk og bokmål i 2011, kan ein telje opp og finne det! Det er bokmålet som har vore minst stabilt. Og har det vore nega- Heile ideen om stabilitet manglar sakleg grunngiving, og han ser mest ut til å ha utgangspunkt i gammal riksmålspropaganda. Paradoksalt nok er ått Aftenposten som har vore minst stabil i skriftforma siste generasjonen. Autoritær ideologi Mandatet frå styret er ikkje underbygd. Rettnok viser det til innstillinga frå 2003 {Nynorskrettskrivinga), men der var ikkje konklusjonen at norma må eller bør vere stram. Fleirtalsinnstillinga der gjekk berre inn for visse oppryddingar, slikt som høyrer med i eit vedlikehaldsarbeid. Å framheve det stramme så sterkt fortel om eit ønske om større språkleg disiplin og større språkleg autoritet. Me høyrer igjen ekkoet frå gamle språkdebattar der klagemåla har gått på at dei unge no ikkje lenger veit kva som er rett og gale. Jo mindre ein har lov til, jo tydelegare er norma. Er berre ein ting korrekt, blir han og svært korrekt, og alt anna feil. Er fleire ting korrekte, må korrektheita fordelast litt, og «det blir mindre autoritet på kvar». Korrektheita blir dermed mindre fokusert. Og kva er så mest skadeleg? Normhistorisk og idéhistorisk er forestillingar om det korrekte interessante, for dei fortel om korleis språket blir dyrka og utnytta politisk til ulike tider. Korrektheitsideologien er uttrykk for at ein ønskjer å utøve makt gjennom skriftkulturen. Det moderne normomgrepet om at noko er rett og noko er gale når ein skriv, er relativt nytt. I mellomalderen hadde skribentane tydelegvis glede av å skrive same ordet på varierande måte gjerne på same linja. Det fanst rettnok skriveskular, og ein kan sjå mønster i skrivemåtane frå skule til skule, men den moderne tanken om rett og galen bokstavering ser ikkje ut til å ha plaga dei skriveføre. I seinmellomalderen dukkar derimot nye tendensar opp i land etter land, og ein ser tydelege

14 STRAMT SPRÅK? MYTAR OM NYNORSK 131 normeringgtendensar (Milroy & Milroyl985, Mugglestone 1995, Sandøy 2000 I>umen6c\bwbmbwwA<2O0%.Dkm:gksaaMn*dunddMgaavA%,»^ ^mgrepet, som har som id<( at statmsw vere sterk egewv og tut^ for blir det viktig å markere einskap innafor statsgrensene - også kulturelt Kongeriket Damnark-Norge hadde og slike einskapsambisjonar, som nettopp Wei understreka i handfestinga &å 1536 der det gir Gam at Norge ikkje lenger ^ re eit eige rike, men bem ein dd av M ^ T ^ ^ ^ ' ^= ^pråkkulturelle parallellen til denne ambisjonen ser me i den (Wke bibelomsetcinga : Sjølv om språkforma der 6g ser nokså kaotisk ut tra var systad, viser ho teikn på «innstramming,. Språket har altså no Att ein ny politisk nmksjon; å demonstrere einskap og å skape felles identitet og lojalitet i61w.is^ skjedde det d awtwetkunnenåutnyttastibw Daa^YariWqe^^LogsvensWvarikkj^^ posisjonen uttrykt gjennom språket var f.eks. at svensk så konsekvent brukte a_in- De overga^ Wtur. Fullt utvikla blir ikkje ideologien 6r under nasjonalromantikken, som mr =myn^atenkjeomspråkpå,eueråoppr^sprakpld«krsteeratspr^ blir Språk, dvs. at ein begynner å identinsere språkbruken med ei eiga dem<%ra_ ^g^^ein^m^^eit namn, og det står imotsetnm^ rolk skal alca opp&tte dansk og svensk som ulike sprik, ikkje berre som didande overgangar i eit stort skandinavisk språkvarlasjonsområde. Språka Ar på denne miten ein symbol&mksjon, som blir tydelegast om dei nb«r bcgyn«i &imh ovcrkwespråkt i København som det IxsK :pdw og d«m«d kunoe i(wrt bli tydd^ (Sandøy 2000, Knstianen 2003). D«sutJ kkk det den WlcggdWynen ««kt kunne rep«=ni=e ein kwcdwnksjon; da Mt«8«dts, k«l# pi kik. og dei ^le«ie pnvileg^r Gr ogd «kii&prlt som SiK pnvdcgium. Stadcg lumricct b& kopla med sosial krskjcllsbcaandling alt umykt gennom «it abstrakt spdkidcal. Den nye versjonen av kristendommen kom W oss med dette sprakidealet, og eit par hundreår seinare & me spirane til e,t skuleverk som kan innprente i kvar sjel dette idealet som det mest sjølvsagte i olveret. Opplysningstida og Gamstega blei formidla gjennom denne språkleg autont«en Den dommerwckrartaiprosessen er tydeleg, og reswtatet er dctmaktog demokratiutgreimga & (Østerud o.b. 2003) kallar mmw ^ 6» ^,, ein giennomsyrande ideologi der dei dominerte i samfunnet også gjennom språkkulturen aksepterer at dei er underlegne. Jo meir sjølvsagt skriftnormene er, o* jo meu sjølvsagt standardspråket er, jo større er faren for slik mental kolonisering

15 132 HELGE SANDØY Denne historia skal her gjerast kort sjølv om utviklinga tok tid. Det var f.eks. ikkje før i 1775 at første fastsette norma kom for det danske skriftspråket, og kunngjeringa frå kanselliet gjekk ut på at skriftidealet skulle vere skrivemåten i den patriotiske (nettopp!) historieboka Store og gode Handlinger af Danske, Norske og Holstenere av Ove Mailing. Neste fase i utviklinga var nasjonalromantikken, som gjorde det endå meir naturleg å framheve einskap i språket, for språket representerte ein innebygd (essensiell) eigenskap i nasjonen. Språkomgrepet blei ideologisk knytt til nasjonsomgrepet og fekk endå djupare og meir mystisk innhald. Dette omgrepet kunne sjølvsagt Ivar Aasen og landsmålsrørsla dra taktisk nytte av, for då måtte norsk vere noko anna enn dansk. Ivar Aasen gjennomskoda det sosiale i den mentale koloniseringa under dansken og argumenterte skarpt imot den, men einskapsprinsippet heldt han fast på. At eit skriftmål kunne vere noko anna enn einskapleg, var truleg vanskeleg å tenkje seg i situasjonen hans. Derfor argumenterte han imot tilhengarane sine som alt tidleg begynte å skrive landsmålet annleis enn slik Aasen ville ha det. «Nystavarane», som m.a. Arne Garborg og Steinar Schjøtt blei kalla, var nødvendige for landsmålsrørsla, men dei skapte tidleg språkleg sprik. Parallelt skjedde tilsvarande med norsk-dansken, som på vegen over til norsk form og opplevde å ha fleire tillatne former. Den vidare norske språkhistoria er dermed eit eksempel på korleis det blei ei opning for å tvile på autoriteten, på einskapstanken og det eigentlege i Språket. Språket blei demokratisert, og nordmenn oppdaga at me sjølve kunne skape skriftspråket. Språkstriden, eller den norske politiseringa av språkforma, har ført til at det autoritære preget («'berre ein skrivemåte er rett') er blitt svekt, og Norge har fått utvikla ein annan språkkultur enn mange andre europeiske land. Reklamen nedafor for kurs i engelsk standardtale kunne knapt vore brukt av seriøse marknadsførarar i Norge: You are judged by the way you speak and write Just as you judge other people by the way they speak and write, so they in turn judge you. You are continuously judged by your employer, your supervisor, your friends, customers - everyone. If you know your work and do it well, if you have good ideas and can talk them over easily with others, if others are impressed by your knowledge and ability - then your future is assured. Promotions and higher earnings are sure to come. (G«N/&%&6 1989: 5.) A rich, full social life can so easily be yours Yes, it is indeed true that if you want many friends, if

16 STRAMT SPRÅK? MYTAR OM NYNORSK 133 ^uwmanchandmkxwli&dothinbb^ most always &r above average in their speaking, writing, and conversational ability. Ttey continually widen their circle of friends and acquaintance, by using their command of bnglisn to attract and influence others. {GoodEnglish 1989: 6) MeatonaromatNorgcWdesda^ turnasjonane», har me høyrt rett som det er, me* frå riksmålshald Då blir det argummtea med omgrep som W^ og W ^ ^ovtrklassespråket.r)råra fokuset på desse omgrepa poliokk. Somme tyr og tu språkvitskaplege smikturmodeliar over register, snllag og sjangrar, som kategorisere ^ " ^ Blir ein 6smcft av de^mmwar^l^ em lett gu over tuåmcir^ et funksjoneft (altså positivt) med at det er forskjell pi skria og tak - og norak språkstrid er altså parkert på skraphaugen. BeskrivingsmodeUen er dermed blitt normaav. Men slike andre fokuseringar troer da som a^eiingsmanøvrar, for sduaea og registera er like rulle symbolske uttrykk ror sosiale forskjellar. Det nye Språkrådet nar og slått inn på denne linja med å påstå at språk ikkje er politikk. Etter at Kulturdepartementet hadde bedt Språkrådet om innspel til ei ny språkmelding, utarbeidde rådet i 2006 ei utgreiing som språkdirektør Sylfest Lomheim sendte til oppdragsgivaren. Utgreiinga tek utgangspunkt i Valerij Berkov ane kommentarar til den norske språksituasjonen der han tek som utgangspunkt den europeiske normaltilstanden* og så rettar kritikk mot det unormale Norge Det r^nnale'eumpciske er nettopp autoritetrnispråk^ er gode eksempel på den politiske motsatsen til det språkdemokratiet me bar kjempa &am i norsk språkstrid. Berkov - og altså Språkrådet og språkdirektøren -avviser at språknormeringa har med demokrati å gjere. Argumentet er ikkje vidløftig: Norm er tvang, og «[e]n rvang kan pr. dennisjon ikke vatre demokratisk,! (Lomheim 2006: 4). Ønsket er at Norge skal komme i takt med Europa Oppsummeringa s. 5 og den negative &amstillinga av den norske språksituasjonen uttrykkjer cm lengt etter fastheit og autoritet. (I utgreiinga er manglande autoritet omtalt som at norma ikkje har «den nødvendige prestisje». Dette gjeld ikkje prestisje' i sosiolingvistisk forstand, men autoritet.) Her reknar ikkje Språkrådet det som relevant å ta med innsikta &å det store havet av språksosiologi^ litteratur om emnet. 3

17 134 HELGE SANDØY Same autoriteten i tre styrkegradar Grad 1: Logikken i autoritets ideologi en skulle tilseie at eit samrinn ikkje berre treng eit einslaga og standardisert skriftmål, det må 6g ha eit homogent standardtalemål. Slik er 6g det normale i europeiske land, «i kulturnasjoner det er naturleg å sammenligne seg med», som me har høyrt fleire gonger. Tendensar til dette har me hatt i Norge 6g; me kjenner godt til standardtalemålet i NRK som skulle gjere alt enkelt å forstå over heile landet. Det interessante her er at utviklinga dei siste åra så tydeleg har bevist at det ikkje skaper problem for forståinga med stor talemålsvariasjon. Det tek no også NRK konsekvensen av. Situasjonen når det gjeld talemålet, viser nettopp kor stor evna vår er til å tolke og forstå språkleg variasjon. Ja, den nye situasjonen gjer variasjonen til ein resurs. Det finst ingen grunn ril å tru at det er annleis nål det gjeld skriftmålet. Språkevna, eller evna til å tolke eit system med ein del variasjon, er neppe mindre i skriftmediet. Det kan vere vanen vår som er problemet. Dessutan er me jo opplært til å vere intolerante, til å reagere negativt på «avvik». Då skal me kalle det for feil og dårleg språk, og me kan vise kor flinke me sjølve er samanlikna med andre. Rettskriving er verkeleg eit kulturelt adels- og elitemerke. Det er mange feinschmecker-nykkar som hindrar oss å ta imot det språklege uttrykket med toleranse og ope sinn. Det er desse nykkane som er problemet, ikkje litt språkleg fridom. Grad2: Sjølve einskapsargumentet har hatt mange former. Den litt milde varianten har som premiss at det er forvirrande å lese eit språk i ulike variantar. Den argumentasjonen brukar ein del «respektable» aviser som sensurerer språkforma på sidene sine med eigne husnormer. Dette gjeld ikkje berre overfor journalistane, for også lesarbrev blir retta. I Aftenposten er det blitt drive så langt at etterkommarane etter døde ikkje rar skrive a-endingar i dødsannonsane. Det skal vere einskap og konsekvens, har det lydd i forsvarstalen. Dei mange mindre avisene i landet som ikkje har resursar til slik språkleg strigling, beviser at det ikkje er noka ulempe omdai<^artikwstlrwdoginktew^^ - for å bruke eit nynorsk-eksempel. Dessutan bør alle nynorskfolk vere Idar over at det er dette same einskapsargumentet som blir brukt når man^hovu&tao^viserw/smyw^m, Dag&bdkog VG) har yrkesforbod mot nynorskjournalistar. Dei hevdar at to målformer gir for Ute einskapleg preg over avisa. For oss som les A%cw 7%6%6, er den type argumentasjon nokså absurd, for me les ofte skiftevis bokmål og nynorsk i same spalta, og dei færraste legg merke til det. Argumentet er altså temmeleg tomt når ein prøver det ut heilt konkret; men det har politisk funksjon. Grad 3: Dessutan er me ikkje ukjent med den endå strengare forma for cinskapsønske, for det er jo akkurat same type argument som har vore ført mot det å ha to målformer i landet. Akkurat no er det ikkje heilt politisk korrekt å seie at nynorsken

18 STRAMT SPRÅK? MYTAR OM NYNORSK 135 er noko me skal kvitte oss med, men for ein generasjon sia var det legitimt å hevde at to målformer skapte forvirring, og det var «unaturleg» for ein og name nasjon å ha to skriftmål. Dette er logisk nok viss ein legg vekt på autoritetesideologien. Kvar står den språklege autoriteten i dag? Det er paradoksalt at Språkrådet kjem med denne autoritetsideologien no når det går ei ny bølgje i mange av dei store europeiske «kulturnasjonane». Bølgja blir i sosiolingvistikken kalla destandardisering. Standardmåla mistar eineretten på mange domene, og dialekttalande kjem til i radio og fjernsyn i fleire land enn Norge. Parallelt opplever ein at sjølve standardspråka blir folkeleggjort (i faglitteraturen gjerne kalla demotisert), dvs. at det i den skriftlege praksisen kjem inn fleire talemålsdrag. (Mattheier 1997, Kristiansen & Coupland 2011.) Den omlegginga me har vore vitne til i NRK-bokmålet siste fem åra, er uttrykk for det same. A- endingar, diftongar og det som verre er, kjem i fleng i dagsrevysendingane - det som før var det høgheilage området for moderat bokmål. Denne folkelege bokmålsforma er og på veg inn i skriftlege nyheiter på nettet. Dei kjem nok sist i papirutgavene, men det er berre neste steget. Det er ikkje urimeleg å tolke dette som del av seinmoderniteten, dvs. at det er ein del av den kulturutviklinga me har sett siste generasjonen der autoritetar av ymse slag står for fall. Danningskulturen må vike for mange populære kulturformer og for massekulturar. Konsumentsamfunnet og massemedia har endra dei kulturelle vilkåra fullstendig, og tvilen og skepsisen far utvikle seg lenger enn til å finnast berre i subkulturar. (Fairclough 2006, Kristiansen & Coupland 2011.) Det som andre land no opplever når det gjeld st^nåasåtalemålet, er gammalt nytt hos oss. No går utviklinga hos oss vidare i skrift. Å skrive tekstmeldingar og å blogge på dialekt er blitt svært utbreidd. Det er i seg sjølv eit eventyr, for før blei det påstått at det var umuleg eller så vanskeleg å skrive på dialekt. Men det greier folk tydelegvis utan opplæring når dei er motivert for det. Og dette nye språket er levande og uttrykksfullt. Variasjonen fungerer. Ja, også i etablerte aviser finn ein tekstar som verken kan kallast bokmål eller nynorsk, berre norsk. Brukarane tek sjølve over «språkautoriteten». At nynorsken skal stramme inn i slike tider, er i strid med det som er den allmenne kul tur tendensen i vår del av verda, der større språkleg demokrati og toleranse vinn fram. Skulle ikkje nynorsken heller spele på lag med denne kulturtendensen som nettopp svarar til den tradisjonelle sosiale nynorskideologien? Skal me ikkje kunne seie til dei frilyndte skribentane lenger: Sjå, det du skriv her, er jo eigentleg mest nynorsk. No vil altså somme gå vegen over i eit stramt nynorsk riksmål. Det blir ei sjølv-marginalisering.

19 136 HELGE SANDØY Referansar Bull, Tove. Lesing og barns talemål. Oslo Deumert, Ana & Wim Vandenbussche (red.). Gmwwf aaadbn&cawm. Aef A? Present. Amsterdam Eiksund, Hjalmar. 4W gmmr^ Aw&ta. Æw ^w^anmv ^%&. ^y &f«,^mzr 6W w^^on%mar/,j ^wnnmm#7f ^; 7?*m66# (Skrifter fra Ivar Aasen-instituttet Nr. 27.) Volda Fairclough, Norman. Language and Globalization. London & New York Fretland, Jan Olav. Aldri har så mange skrive så mykje for så lite...? Om ti års arbeid med nynorsknormalen. I: Gunnstein Akselberg og Johan Myking (red.), M062W7, s Oslo Good English -The Language of Success. Stockport Hoel, Trude. «Vide og tronge skriftspråksnormer - eit skandinavisk oversyn», i Helge Omdal (red), #n#wr7wm% <##vd66rk6*r,4mabr/% g& jwnwwr z*^ (^nvme&f %'.&#%,, s Kristiansand Kristiansen, Tore 6c Nikolas Coupland (red.). AewW Lzmgwgff a*/ Z^wgiwgy Standards in a Changing Europe. Oslo Kristiansen, Tore. «Danish», i Deumert & Vandenbussche (red.): Germanic Stan- <6m&z#*w. /W* /tcamt s Amsterdam Lomheim, Sylfest. «Svar på KKDs brev av 29. mai 2006 om det fremtidige normeringsarbeidet.» Brev til Kulturdepartementet datert (Ref. i departementet: KU/KU3 IE:kdp, ref. i Språkrådet: Matrheier, Klaus J. & Edgar Radtkc (red.). &MdW(»m^ w^doaw^m&^^ europdischer Nationalsprachen. Frankfurt a.m Milroy, James 8c Lesley Milroy. Æ,t6w%(y m Zarngwagy. &w#%#p%z#%*agr Arscription and Standardisation. London & New York Mugglestone, lynda. '22#A%/m%Yr: T^Awo^ÆrffMfaf &Kw/^7M^ Oiford. rettskrivinga i nynorsk. Oslo Omdal, Helge 6c Lars S. Vlkør. ^mawnrnr; A^?7gy. AWwm%yn,^^MW^4; bokmål og nynorsk. Oslo Rettskrivingsnemnda ror nynorsk. _/% nrm&å^%r2(xw-*6f. 7wum% ap^/ Oslo Sandøy, Helge. «Nation und Sprache: das Norwegische.» I: Andreas Gardt (red.), wart j Berlin

20 STRAMT SPRÅK? MYTAR OM NYNORSK 137 Sko& Bent, Anne HauWes og Roimyjørgenv% Østerud, Øyvind &: Fiedrik Engekstad 5c Per Selle. AWfM^dkw^w^t #, duttbok fra Makt- og demokmtiutredningen. Oslo Aanes, Anders. f^v,rrwg f/6rr^/fnmgf DM^it^ % MZ#%6,% M gnzw*zmg ^, dal. (Masteroppg.) Volda