Eit barn for lite. Marie levde ikkje sitt korte liv forgjeves. Ho lærde oss mykje, seier f. 18 Reportasje

Transkript

1 18 Reportasje Eit barn for lite Dei små som berre får leva ei lita stund set óg djupe spor i foreldra sine liv. I denne serien blir vi nærmare kjent med nokre av dei som miste sine kjære så altfor tidleg. STERKT: Minna strøymer på for far Lars Håbrekke når han les sine eigne papir frå 20 år tilbake. Alle foto: Irene Mjelde Marie levde ikkje sitt korte liv forgjeves. Ho lærde oss mykje, seier f

2 Reportasje 19 DEL 1: Lars Håbrekke. DEL 2: Rønnaug Holmefjord. DEL 3: Solveig Bremnes. ar hennar, Lars Håbrekke (56). Irene Mjelde Den 12. september 1990 var ein lukkeleg dag for familien Håbrekke. Marie vart fødd, velskapt og fin. Trudde dei. Ho vart berre fire månader. Ein blir nok aldri heilt ferdig med sorga om ein misser eit barn. Lars Håbrekke reinsar stemma. Eg hadde ikkje trudd at eg kom til å reagera så sterkt då eg las desse papira om att. Eg trudde eg var ferdig med det. Men der tok eg feil. Det var sterkt lesestoff no óg, etter over 20 år. Men det er ikkje lenger med oss i kvardagen. 56-åringen sit ved bordet i den koselege spisestova og blar i papir frå den gongen han heldt foredrag for dei tilsette ved barneklinikken ved Haukeland sjukehus. Om korleis dei som foreldre opplevde den tida då dottera levde, og døydde. Familien Håbrekke er busett på Trengereid. Der har dei overtatt barndomsheimen til kona til Lars, Kjersti. Her, med vidt utsyn til fjord og fjell, har tre søner boltra seg i oppveksten. Her skulle óg Marie ha vakse opp. Men slik blei det ikkje. Det var å få diagnosen som var verst. «Mikrosefali». Hjerneskade med utsikter til eit kort liv med store funksjonshemmingar. Då gjekk eg rett i kjellaren, fortel Lars. Han hadde tidligare arbeidd i fem år som lærar for handikappa born, og visste kva foreldra deira hadde å stri med. Han hadde sett fortvilinga og slitet som foreldra til desse borna gjekk gjennom. Dei slit seg ikkje berre ut i arbeidet med borna sine, men og i kampen mot det offentlige, for å få det dei har krav på av rettleiing, avlastning og økonomisk støtte. Alt blir lagt til rette for borna, men foreldra blir gløymde. Eg visste så altfor godt kva denne diagnosen innebar, seier han. Dei fire månadane Marie levde var harde månader for Lars og Kjersti. Dei såg for seg alle tenkelige utfall. Ei lita jente i rullestol, som ikkje kunne eta og ikkje kunne sitja. Som fekk mat gjennom ein sonde. Er du glad for at de likevel fekk dei fire månadane i lag med henne? Ja. Eg sit igjen med ei takksemd for den tida. Livet til Marie var ikkje bortkasta. Ho gav oss ei innsikt som har styrka oss. Dei to foreldra var opptatt av at ikkje storebroren Vegar, som då var tre år, skulle bli tilsidesett, men dei var litt i stuss på korleis dei skulle forhalda seg til han. Han såg jo at vi grein og var triste. Han sørgde jo han óg. På borns vis. Ei tid etter at Marie døydde var han engsteleg for oss. For at vi skulle døy. Det gjekk opp for han kva «død» var. Men han trøysta seg med si eiga forklaring: Foreldre døyr ikkje når dei har små born. For dei skal jo passa på borna sine. Har du nokre råd til andre som er usikre på korleis dei skal forhalda seg til søsken som misser ein liten bror eller søster? Dytt ikkje på borna dine eigne vaksne tankar om døden, svarar Lars kontant. Ver der når dei har spørsmål og undrar seg. Undra dykk i lag med dei, svar så naturleg som mogeleg. Og sei for all del ikkje at barnet som er død «søv», understrekar han. Rett før Marie døydde fekk ho smertestillande. Den vesle kroppen som var så full av spasmar slappa endeleg av. Det å halda sitt eige barn i fanget og sjå henne døy... eg trur eg kan seia at det må vera noko av det verste ein kan oppleva. Men det var godt å sjå henne slik. Å sjå henne så avslappa trøysta oss. Vi visste jo ikkje om ho hadde hatt smerter. Lars sit stille ei stund og berre tenkjer. Kanskje det var det beste for jenta vår? Kva slags liv ville ho ha fått? Kva slags liv ville vi ha fått, undrar firebarnsfaren. Eg får dårleg samvit når eg tenkjer desse tankane, seier han. Stemma til Lars utstrålar tryggleik, nærvær og ro når han fortel. Det som skjedde den gongen gjer ikkje lenger så smerteleg vondt. Sorga har forandra seg mykje i løpet av desse 22 åra. Det er ikkje lenger så vanleg at vi snakkar om Marie med andre. No er det som oftast berre eg og Kjersti som pratar om henne. Kva er det som utløyser praten? Til dømes datoen då ho vart fødd, eller datoen ho døydde. Eller om vi blar i fotoalbum. Men vi har ikkje så mange bilete av henne. Det var så mykje anna å tenkja på dei få månadane ho levde. Samtalane kjem óg om vi er på gravplassen ved Takvam kapell. Då må vi nedom å sjå til grava hennar. Det er spesielt å ha ein gravstein med namnet til ein av ungane sine. Det strir imot det som er naturleg.

3 20 Reportasje OVERRASKING: For få dagar sidan kom sønene til Kjersti og Lars heim med denne gåva til foreldra. Utom stoveglaset varmar vintersola. Herifrå er det utsikt over det meste av Trengereid. Eit par, tre lange steinkast borti lia ligg skulen. Her skulle óg Marie ha vore elev i barneåra. Har du sett for deg korleis livet ville vore om Marie hadde levd og vore frisk? Ja, det har vi filosofert over mange gonger, seier Lars og smiler. Spesielt når eldstemann har hatt bursdag. «No ville Marie ha vore så og så gamal». Dette har vi snakka om ilag med gutane óg. Dei ser jo biletet av henne som står i stova. Men for dei to yngste er dette berre ei forteljing. Dei blei rådde til sjølv å delta i arbeidet med førebuingane til gravferda. Det synest Lars i ettertid var godt at dei gjorde. For oss foreldre var det ikkje gravferda som var verst. Men for familien rundt; besteforeldre, onklar og tanter, var det eit sjokk å sjå den vesle kista. Dei hadde ikkje følgd dei prosessane som vi hadde vore igjennom. Lars hugsar då sjukehuspresten kom og ville snakka med dei rett etter at Marie var død. «Eg håpar han ikkje seier det er ei meining med alt», tenkte eg. Eg kunne ikkje sjå noko meining i det som var skjedd, då. I ettertid har vi gjort oss opp den meininga at tida med Marie betydde mykje for oss. Fortset på side 22 >> HELDIGE: Lars og Kjersti har alltid hatt god støtte i kvarandre i sorga over dottera.

4 Reportasje 21 Utdrag frå Lars Håbekke sitt foredrag for tilsette ved barneklinikken ved Haukeland sjukehus, vel eitt år etter at Marie døydde: Etter gravferda byrja eigentleg ein ny fase. Vi hadde ikkje lenger Marie, men ein masse tankar, og stort behov for å prata. Heldigvis hadde vi kvarandre, men vi hadde óg behov for å prata med andre. Det verkar som om sorga på ein måte kan pratast ut av kroppen. Jo meir ein pratar, jo betre. Vi blei aldri leie av å prata om det vi hadde opplevd. Andre treng ikkje vera redd for at dei ikkje veit kva dei skal seia. Ein treng ikkje seia så mykje. Det er nok at ein viser forståing og er villige til å lytta. Det er dei som har opplevd noko vondt som har behov for å snakka. Heilt ferdig blir vi aldri. Det vil alltid vera ein del av livet vårt. Men eg trur vi har gått styrka ut av det vi har opplevd. Vi veit kanskje betre korleis vi skal forhalda oss til andre. Vi har oppdaga kor stor betydning andre personar kan ha. Kor godt det er å ha personar rundt seg som bryr seg. Det gjeld ikkje minst dei personane vi møtte her på sjukehuset. Alt dette kan vi takka Marie for, og vi trøystar oss med at ho tross alt ikkje levde forgjeves. Vi har lært masse gjennom Marie. Eg håpar det eg har fortalt no kan vera til hjelp for andre. Ingenting ville gleda meg meir. Det er hjelp å få Trine Giving Kalstad er fagsjef hos Landsforeningen uventet barnedød (LUB). Organisasjonen tilbyr støtte til pårørende og etterlatte som ønsker hjelp etter å ha mistet et barn, eller barnebarn. Hvilken hjelp kan LUB tilby? Alle mennesker er ulike, og det er stor forskjell på hva den enkelte trenger i ettertid av et barnedødsfall. Erfaringsmessig vet vi at samværsgrupper der en kan møte andre i samme situasjon er en viktig hjelp å gi. LUB kan også tilby individuell likemannstøtte. Likemenn er personer som selv har opplevd å miste barn, men som nå har fått det litt på avstand, og som er kurset i sorgarbeid, forklarer fagsjefen. Hun fastslår at støtte fra familie og venner er det aller viktigste når krisen rammer. Denne støtten er kvalitativ annerledes enn den som profesjonelt hjelpeapparat kan gi. Jo bedre støtte en har fra sine nærmeste, jo mindre trenger en ofte av profesjonell hjelp, sier hun. Om sorgen blir for uhåndterlig råder Kalstad til å ta kontakt med psykolog, psykiatrisk sykepleier eller familieterapeut. Sorg er en naturlig reaksjon på et betydningsfullt tap. En er ekstremt sårbar i en slik situasjon. Selvbildet til den enkelte påvirkes og rutiner endres. Det er ikke til å undres over at det påvirker samspillet i familien. Da kan det ofte være godt, og nyttig, å få hjelp utenfra. Kalstad presiserer at det er store individuelle forskjeller på hvordan mennesker opplever sorg. Her er det mange ting som spiller inn; tidligere erfaringer, personlig nettverk, personlige egenskaper og hvor mye støtte en har i nærmiljøet. Noen har andre tap i bagasjen som trigges, andre har tidligere opplevd depresjoner som kan dukke opp igjen. En del mennesker trenger å snakke, og behøver noen som lytter. Andre kjenner lindring ved å engasjere seg i noe, være i aktivitet. Men det er en myte at alle må få ut sorgen. 20 prosent har ikke kjente, sterke sorguttrykk. Det er ikke «feil» om noen ikke viser ytre, kjente tegn til sorg, redegjør fagsjefen. Hva med besteforeldrene? Det er viktig å huske at også de går gjennom en stor påkjenning. I tillegg til å ha mistet et barnebarn må de se at sitt eget barn har det vondt. De opplever slik en dobbel sorg. LUB tilbyr egne likemenn for besteforeldre, opplyser Kalstad. Hun understreker at det kan ta lang tid å bearbeide sorg, og at det er viktig å ha kontinuitet i støttepersoner både i hjelpeapparatet og i det frivillige nettverket. Sorgprosessen har store svingninger. En har det ikke nødvendigvis bedre fem måneder etter dødsfallet, enn en hadde det etter to måneder. Ofte kan sorgen faktisk være verre å takle når det har gått en stund. Kanskje det først da går opp for en at barnet er borte for alltid. Nettverket rundt, og gjerne også en selv, forventer at sorgen skal avta når det har gått en stund. Disse forventningene kan det være vanskelig å leve opp til. Hvor langt i forløpet av sorgprosessen har personene som kontakter LUB kommet? Noen tar kontakt rett etter dødsfallet, andre etter ett år, atter andre etter fire år. Mange som har fått god hjelp fra familie og venner, kjenner at støtten «stilner» etter ett års tid, og trenger å snakke med noen som har gått gjennom det samme, og som vet at sorg tar tid, forklarer Kalstad. Hun forteller at mange tar kontakt fordi de er gravid igjen. De har erfart å være på feil side av statistikken, og er gjerne avventende med å føle tilknytning til barnet i magen. Redselen for å miste også dette barnet kan være stor. Hvor lang tid er det vanlig at det tar, før de som opplever å miste et barn føler at livet er i gjenge igjen? Her er det veldig store forskjeller. Mange sier at det tok tre år før de igjen kunne kjenne ekte glede. For andre tar det langt kortere tid før de er kommet så langt i sorgprosessen at sorgen ikke overskygget alt i hverdagen. Noen er tilbake i arbeid etter to uker, mens det for andre kan ta flere år. Dette avhenger av arbeidsplassen og arbeidsklimaet, hjelpen en får, og hvor lang tid en kjenner at en trenger før en igjen er klar for arbeidslivet, sier Kalstad. Hun forklarer også at sorgprosessen ikke bare handler om å håndtere tradisjonelle emosjoner som sinne, angst eller frykt. En må lære å leve på nytt, vandre i et nytt landskap. En må ta tilbake hverdagen, skape en ny mening med livet, og det er et møysommelig arbeid. En skal redefineres til å være mor eller far for et barn som ikke lenger lever. En del av sorgarbeidet er å akseptere hva tapet betyr for deg, og hvilke konsekvenser det gir deg. det som er felles for dem som tar kontakt med LUB er at de alle har mistet et barn. Under svangerskapet, i krybbedød, av sykdommer eller ved ulykker. Sorg er en subjektiv opplevelse, og vi i LUB graderer aldri sorg, påpeker Kalstad. Å miste et barn i for eksempel 30. svangerskapsuke skaper ikke nødvendigvis mindre sorg enn om barnet var eldre da det døde. En mister fremtiden en har sett for seg. Det er det mange som ikke forstår, og foreldrene opplever at sorgen deres degraderes av det sosiale nettverket fordi at de ikke har rukket å bli kjent med barnet. Mens for dem selv kan det være ekstra smertefullt at de ikke fikk oppleve å bli kjent med ham eller henne. Fagsjefen i LUB har ofte hørt mennesker som har gått gjennom sterk sorg fortelle at livet i ettertid har tatt en ny vending. De får andre verdier i livet, og mange omskolerer seg til et arbeid som de nå finner mer meningsfullt. Ifølge en studie av Kari Dyrgrov uttaler faktisk 80 prosent at de har opplevd positiv vekst, fem år eller senere etter et slikt tap. En tar ikke lenger livet for gitt. Det kan vokse frem noe positivt av prosessen det er å gjennomgå en så dyp sorg, sier Kalstad.

5 22 Reportasje Å ha sitt døyande barn i fanget trur eg er noko av det verste ein kan oppleva. Det er naturstridig å overleva sine eigne born. Lars Håbrekke INNSIKT: Lars Håbrekke er takksam for tida han fekk i lag med dottera Marie. Etter eit barnedødsfall blir naturleg nok omgjevnadane fortare ferdig med det som har skjedd enn foreldra. Det var Lars og Kjersti bevisste på. Etter at Marie døydde fekk vi tilbod om samtale hos sosionom. Vi takka ja til det og hadde ein fast kontaktperson som vi gjekk til samtale hos i omtrent eitt år. Vi sat igjen med mykje vi måtte prata om og brukte desse samtalane godt. Det var mykje sorg i kroppen som skulle ut. Heldigvis er eg ein open person. Lars meiner at personlegdomen vår avgjer korleis ein taklar ei slik oppleving. Om ein lukkar seg inne og ikkje klarar å bearbeida sorga, får ein problem. Det gjeld alle former for sorg. Ein må vera bevisst på korleis ein skal bearbeida det som tyngjer. Den lærdomen har Marie gitt oss. KJÆRT: Bildet av Marie har ein sentral plass i stova. Har du eit godt råd å gje til dei foreldra som opplever å missa eit barn? Lars tenkjer. Lenge. Pass på å ikkje vera aleine med sorga. Søk hjelp hos andre. Det finst eit slitt, men godt uttrykk: «Delt glede er dobbel glede, delt sorg er halv sorg». Jo oftare ein deler, dess fortare får ein det betre. Det som har skjedd har skjedd. Det blir inga endring på det uansett kva ein gjer. Lars trur at menn fortare får eit realistisk syn på tinga enn det kvinner gjer. At mødrene i større grad blir styrt av kjensler. Han meiner at her har dei to kjønna mykje å læra av kvarandre. Dei fire månadane Marie levde var ho på sjukehuset det meste av tida. Kjersti hadde dårleg samvit om vi for heimom ein tur, men eg såg at om vi skulle klara dette måtte vi ta oss inn litt innimellom. Ei mor går til ho stupar. Hennar eigne behov kjem heilt til slutt. Kvinner må læra at det ikkje berre er ok, men heilt nødvendig å ha omsorg for seg sjølv, og menn må læra at det ikkje er galt å visa kjensler. For mange naboar og sambygdingar kan det vera vanskeleg å møta sørgjande foreldre. Lars hadde vondt av dei han såg skygga unna han på butikken. Kva i all verda seier vi i ein slik situasjon? Ein treng ikkje seia så mykje. Berre visa at ein forstår. Eit «vi tenkjer på dykk». Eit lite klapp på skuldra... Spør gjerne korleis ein har det, så blir det opp til den det gjeld å velja korleis ein vil reagera på det. Nokre dagar er det kanskje greitt å fortelja, andre dagar ikkje. Men då har ein vist at ein bryr seg. Før Marie vart fødd såg Lars rosenraudt på livet. Det var jo slik livet hadde vore til då. Han hadde aldri opplevd store sorger. Når ein er ung ser ein ikkje for seg at livet kan bli annleis enn slik ein har tenkt. Plutselig skjer det. Men ein kan ikkje gå rundt og førebu seg på katastrofar. Då kunne ein berre late vera å stå opp om morgonen. Vart du forandra etter denne opplevinga? Personlegdomen min vart ikkje prega av dette, og eg trur ikkje at nokon vil seia at eg forandra meg. Men... eg fekk verdifull kunnskap om det livet som ikkje går på skjener. Det er så mange som opplever sorg og fortviling. Eg har fått stor forståing for andre som bearbeider noko vondt. Marie gav oss ei innsikt og forståing som vi ikkje ville hatt utan henne.