Stavanger Museums taarshefte, Aarg. 35( ), s. 1-28

Transkript

1 Stavanger Museums taarshefte, Aarg. 35( ), s BYGDEBORGENE I ROGALAND.1) AV ARNE SALVESON. Bygdeborgene i Noreg forer oss i tanken langt tilbake i tida kanskje til ei tid da bygda eller bygdelaget var seg sjolv nok og retten til a leva under trygge kar jaravel dreiv ei bygd til open strid mot grannebygda. Denne striden mot sams ytre fiendar er det som har gjort mest til a samla bygdefolket, og den har fort dei til a tryggja liv og gods best rad var. Merke etter denne striden har me i bygdeborgene. Det er ikkje berre i Noreg det finst bygdeborger; heilt like eller liknande er det i heile Vest-Europa. Det var tyskarane som fyrst tok til a granska desse gamle forsvarsverka dei andre er komne etter. Professor O. Rygh la grunnen til arbeidet med bygdeborgene i Noreg da han i Ab. f. N. F. B samla alt det som fyrr var meldt um bygdeborger og bad folk rokja etter om stadnamn samansette med borg og slot (slatt) skreiv seg fra bygdeborger. Arbeidsmaten var gjeven, det verdfulle i a fa full greida pa desse vare «eldste offentlige byggverk» hadde han understreka. 45 ar er gatt, lite er gjort fa nye borger er komne til og ikkje halvparten av dei borger O. Rygh peika pa, er kartlagde og nogjare skildra; berre ei er tidfest. Dei nye borgene, som er komne til etter 1882, ligg mest alle i Rogaland. Hadde det vore gjort sa mykje i dei andre fylka, kunde me idag vore langt pa veg til a loysa det forvitnelege spursmalet bygdeborger i Noreg som venteleg vil storveges hjelpa til a kasta ljos over busetjing og levevilkar i ei tid me enna kjenner lite til. Den fyrste som melder om bygdeborger i Rogaland, er amtmann de Fine i sin «Beskrivelse over Stavanger Amt» Neste mann er Jens Kraft i «Det vestenfjelske Norge» I «Innberetning om Oldtidsminner formentlig i Christiansands Stift» 1859 kartlegg kapt. E. Lund «Borshau» i Vikedal pgd. ') Dette er eit utdrag av eit storre arbeid som er skrive for 5 6 aar sidan. 1 2

2 Dei som seinare har meldt om borger i Rogaland, er skulestyrar I. Ross og konservator T. Helliesen. Kring fjerdeparten av dei borger me idag veit om, ligg i Rogaland. Kva er det sa me kallar for ei bygdeborg? Det er ein fjellknaus som er stupbratt pa ei eller fleire sider. Denne brukte dei til verjestad. Der det er rad a sleppa op, er murar eller restar av murar. Alle bygdeborger i Rogaland med undantak av 3 4 ligg langt borte fra heimeboen. Stein og stubb, urd, bekker og myrar, bratte bakkar og tronge, urlendte skar ma me baska oss igjenom for a koma op eller ut til borgene. Vil me over til Nadeslotte eller Barholmen, lyt me i bat. Nar eg har vore ved borgene i Ryfylke og Dalane, har eg ofte spurt meg sjolv: kvifor har dei ikkje valt den knausen der til borg; han er liksa lagleg til verjestad, ligg naermare og er lettare a koma til. Svaret har vorte: det er meir ufort op til borga. Nar dei skulde finna ein hoveleg stad til bygdeborg, ma dei saleis ha teke umsyn til lendet op til borga. Det ufore lendet har seinka fienden og ofte har bygdefolket av den grunn fatt meir tid pa seg til a ordna seg til i borga. Nar fienden ikkje kom overlag bratt pa og ikkje var serleg overlegen i styrke, har dei vapenfore menn nar dei gav op striden nede i bygda og trekte seg tilbake til borga havt hove til a troytta fienden enda meir ut og i beste fall gjera ende pi nokre av dei. Gar me ut ifra at fienden oftast var ukjend eller mindre kjend, har lendet op til sume av borgene vore ei rein fella for dei. Det er ikkje utrulegt at dei ved aer, ved skar, fra toppen av bratte bakkar o.s.b. har havt haugar med stein liggjande til a kasta eller velta ned pa fienden. Ei roys kastestein pa ei skrent ved Rapstadana (sja Rapstadborjae) nett der det er best a koma over peikar kan henda pa dette. I stykket om Borgasen i Hjelmeland pgd., er ogsa nemnd ei liknande roys over eit skar tett ved borga. Kring 11 av borgene i Rogaland er det vatn (sjo) pa ei eller fleire sider. Ei er ein holme. Ved mest alle borgene er det myr. Desse myrane er truleg sjeldan stengsle, men dei har nok vore til mein for fienden. Det same gjeld ogsa dei store steinurdene som er sa vanlege kringom borgknausane. Me kjem sa til sjolve borga. Som fyrr sagt er det naturlege verjestader, fjellknausar som hadde vern i seg sjolv. (I Rogaland veit me ikkje av bergholer som er nytta til verjestad). Murverket vart dermed mindre og tryggleiken storre.

3 Nar dei skulde finna ein hoveleg verjestad, ma dei ha teke omsyn til folketalet, storleiken og murverket stadfester det. Til Borghammaren og Veshobdaborjae t. d. kan det ikkje ha sokna sa serleg mange. Vitnar det da ikkje om stort gloggsyn at dei har valt desse knausane til borg. Dei har nok set at murverket vart lite, at det vart lett a verja seg, at hogda pa bae sider av skaret gav dei den finaste verjeplass og at der dessutan var livd, goymsle og vatn i skaret. Pa dei stader der tilgangen var lett, har dei sett murar. Murane er laga av vanleg grastein store og sma steinar er nytta. Dei har ikkje brukt leir eller anna til a binda steinane ihop og dermed ogsa gjera det verre a entra murane.1) Men noko i denne leid er gjort. Ytre sida av dei storste, solidaste og viktigaste murane stengjemurane er alltid loddbein og nokonaer slett. Millom dei store steinane er skort med smerre. Ja det ser jamvel ut til at ytre sida av stengjemuren i Borghammaren, Steinsveo og Berjusf jedle er hoggen til og sletta av. Alt dette ma vera gjort, forat det skal verta verre a fa fotfeste. Steinane er alltid sett op i mur.2) Ofte er stykke av murane nedvelte og ligg i rays; men ser me naermare etter i reysa, finn me det underste laget av muren. Murane har ikkje vore tillaga av stein og jord, og dei har heller ikkje brukt jordvoll til skanse.3) Dei har lagt felt mykje arbeid pa murane. Fleire murar er liksa fine som nokon husmur na til dags. Og det er just ikkje sma steinar i dei solidaste murane det er ofte hestelass og vel det i dei. Kvar har dei sa fatt steinen? Berre fa stader kan dei ha funne han i sjalve borga. Den meste steinen er nok teken fra urdene ved foten av borga eller enda lengre borte. Steinane skulde dei draska op bakkane og sa laga til mur. Dette ma ha teke lang tid og kravt stort mannskap. Spursmalet om lagleg stein ma difor ha vege noko i vissa i dei mindre bygdelag nar det galdt valet av f jellknaus til bygdeborg. Staden murane er sette pa, er vald med stor omtanke. Upser, skrenter og humpar er det murane star pa murverket vart da mindre, snarare gjekk det a fa det ferdigt og tryggleiken vart storre. Dei har stoda murane til store steinar som lag der. Me kan skilja millom 4 slag murar. ') Det er gjort i borgene pa 01and og Gotland. Bror Schnittger: «Die vorgeschichtlichen Biirgsvalk in Schweden». 9) I borgene i Bohuslan er det ikkje teikn til mur segjer W. Berg i obidrag til kannedom om Geteborgs och Bohuslans Fornminnen och Historian 3)_Jfr. Oscar Almgren: osveriges fasta fornlamningar fran Hednatiden*. Jfr. ogsa Ab. f. N. F. B (s. 301).

4 Stengjemurane er dei stuttaste, men breidaste og hogaste. Breidda er i'/» 2'/* og hogda idag op til a'/a ni. Dei star der tilgangen er lettast vanleg tvers over eit sokk eller eit skar. Borga var veikast her og det var om a gjera a «stengja» tilgangen best rad var. Det er desse murane dei har lagt mest arbeid pa, og i desse er dei storste steinane. Alltid har dei sett dei slik at dei fra upsa (upsene) pa sida (sidene) av muren har havt fullt radvelde over lendet framfyre. Ofte er ein stengjemur berre eit stykke av ein storre mur. Resten av muren star da pa skrenter og upser og trong difor ikkje vera sa solid. Breidda er kring i m. og hogda som rettar seg etter lendet, op til 1,70 m. Reknar me med hogda pa upsene kan me fa store tal 5 6 m. Star muren oppe pa brotet av knausen, er breidda berre '/» "/4 m. Desse murane star der det gar an a koma inn i borga og fra desse har dei verja tilgangen; difor kallar eg dei verjemurar i skildringa av dei einskilde borger. Sa er det murar oppe pa knausen som star pa stader der det er urad a koma op. Dei er kring '/> m. breide. Desse har dei nok brukt til vern og til skyts. Hindringsmurane star i bakken op til borga ofte ved foten av borga; men alltid slik at dei kan rekka dei med pil eller stein fra hogd eller mur ovanfor. I Storberget pa Uskja, Nadeslotte og Barje er det 2 hindringsmurar ovanom kvarandre. Breidda er kring '.',- m. Desse skulde seinka fienden. Det er rimelegt at dei har lagt greiner oppa hindringsmurane og elles kringom i bakkane optil borga for a seinka fienden enda meir. I Ab. f. N. F. B skriv prof. H. Schetelig om nordre muren i borga pa Vad i Etne: «ovenpa er den flat og skraner jevnt innover til den meter fjellet. Muren er altsa ikke anlagt som et vern, men som et lite stup». Slike serskilt tillaga stup er det ikkje i borgene i Rogaland. I ei borg i Sverike Odensten i 0sterg6tland er det vollgraver. R. Svendsen meiner at han har funne vollgraver i ei borg i Ringsaker (jfr. ab. f. N. F. B. 1901). I Rogaland er det ikkje teikn til det. Er det inngongar (portar) i murane? I 1908 hadde me pa ei vis greide pa 118 borger i Noreg. I 14 av dei er det peikt pa opningar i murane. 3 av desse ligg i Rogaland: Borgasen i Strand pgd., Borshau og Berjusfjedle. «Inngongen» i Borgasen har eg set. Her stod det underste laget av muren att og steinar lag nedvelt. Her har det ikkje vore opning. Sa stutt og lausleg mange av desse 14 borgene er skildra, er det all grunn til a tvila om det er inngongar i fleire av dei. Ein slik opning samsvarar

5 ikkje med alt det arbeidet som er gjort for a tryggja borga. Var opningen sers smal kring /> m. og han var pa ein stad det var lett a verja han (det er tilfelle i sume av dei 14 borgene) skulde han ikkje vera serleg til meins. Men eg har vondt for a tru at folket som laut vinna over sa mange hindringar fyrr dei kom til borga, skulde trengja ga igjenom ein port. I ringborgene pa 01and og Gotland har det vore inngongar; det trongst der, da murane er sa vonde a koma over. Vilkaret for at det skal ha vore opning i murane i dei norske borgene, ma vera at ogsa krotera serleg kyr og hestar har halde til der under fiendtleg atak. Borga ma da vera stor der ma vera dekning for krotera og beite og vatn. Berjusfjedle fyller desse krava og det ser ut til at det har vore opning der. Borgasen i Ogna fyller ogsa krava, men her er det ikkje inngong. Det kunde tenkjast at det har vore inngong i Borgasen, Hjelmeland pgd. (sja skildringa). I dei andre borgene i Rogaland har eg ikkje set teikn til opningar. Kvar har forsvaret vorte fert fra? I Borgasen i Strand pgd. og pa Risnes er forsvaret berre fert fra murar. Desse borgene er lage og heilt flate venteleg har dei havt mur kring heile borgflata. Hovudforsvaret i Lysefjedle og Borgasen, Hjelmeland pgd. er fert fra muren. I dei andre borgene er forsvaret fert bade fra murar og hegder innanfor. Dei einaste «vdpn» me kan sja dei har nytta er kastestein (jfr. Rapstadborjs og Kvednhusborjae). Der er ting som tyder pa at dei har vore budde pa a verta litt lengere tid i borga. Vatn er det i alle borger sa naer som i 5; men i desse 5 har dei vatn eller myr nedunder borgknausen. Det er oftast kjelder. Desse er na for det meste tilgrodde. I andre borger er der naturlege kan henda for ein del tillaga groper i fjellet; dei vert i regnver fyllte med vatn; berget hallar utover dei og gjev skugge. «Hustaft» er det i Ytraberg, Nadeslotte og Berjusf jedle (?) (sja ogsa skildr. av Slade). Pa Finnborg er det rester av hus og batste nedunder borga. Nedunder Nadeslotte og Borgarasen pa Finney er det ogsa batste. I mest alle borger er det livd og geymsle anten i skar, i delder eller attunder upser og store steinar. Kor gamle er borgene i Rogaland? Me veit ikkje inga borg er tidfest. Dr. H. Gjessing har grave i ei borg pa Lista og ved fund tidfest henne til 5. ha. Fra denne tid skal ogsa borger i

6 Sverike skriva seg. Me torer tru at borger kan henda borgene i Rogaland har vore til i denne tida. Det har kosta bade tid og krefter a setja op murane i borgene og stort mannskap skulde det til a verja dei meste av borgene. Ein einskild gard kunde ikkje ha makta dette ein einskild gard vilde heller ikkje ha trong til ein serskild tillaga verjestad. Det ma ha vore fleire gardar oftast mange gardar om ei bygdeborg. Det ma vera bygdelaget som har ferda til og att borgene. Med bygdelaget meiner eg da alle dei gardar som har kjent seg knytte ihop og som har havt sams ytre fiendar. Bygdelaga kunde difor vera store eller sma, ha mange eller fa gardar. Borgene skulde etter dette vera ulike i storleik og det ser me dei er (sja vidd og murverk i dei einskilde borger). Namnet bygdebotg hover saleis. Kven kan sd fienden ha vore? Me kan gissa pa folk utanfor fylket men ogsa pa folk fra andre bygdelag i Rogaland. Dei kan ha kome for a rova. Det kunde vera for, brodkorn, kroter dei vilde ha tak i. Var grunnen til ravarferdene uar tru? Gar me med pa det, segjer me vel med det same at fienden ma ha hoyrt heime utanfyre fylket, da me vandt kan tenkja oss at uar berre skulde rama ein del av Rogaland. Men matloysa og* serleg forloysa kan skriva seg fra anna enn nett det me meiner med uar og me kan difor heller ikkje i denne samanheng sja bort fra at fienden kan ha vore fra andre stader i fylket. For- og mat loysa skulde heist melda seg pa varparten, og pa den arstid vil lendet op (ut) til og kringom borgene tryggja serleg mykje. Men borgene i Rogaland ligg ikkje sa isolert. Reint for seg sjolv ligg berre Borjo i Suldal, borgene attmed Eigersund og borgene i Helleland: Godt utsyn er det fra alle borger. Me kan jamvel sja fra borg til borg dette gjeld for 18 av borgene i Ryfylke og pa Jaren altsa mest alle borgene i desse to store lutene av Rogaland. Dei kunde saleis fra sjalve borgene varsla mest alle bygde lag (med borger) nar fiendar kom. Fra Vara-fjedle, -asen, -berje (Rygla) namn som finst i mest alle bygdelag kan dei ogsa ha set kvar fienden heldt til. Fienden trong saleis ikkje ha kome uventa pa. Dei har havt hove til a halda auga med han kan henda gjort seg op ei meining om kor mannsterk han var og tid har dei ogsa havt til a samla seg jamvel i dei storste bygdelag. Det eine bygdelaget kan ogsa ha havt hove til a hjelpa det andre. Dette talar for at fienden har hoyrt heime utanfor fylket og i det tilfellet nar fienden var ukjend eller lite kjend vilde borgene vera til storst nytta. Fienden var kan henda pa ravarferd eller det var landnam som var malet. 6

7 Fig. 1..Rapstudborje". Bygdeborga kan ha vore ein trygg tilhaldstad for kvinner, bora og vabenufore menn goymsle for verdfulle ting pg tryggaste staden for dei vabenfore menn a trekkja seg tilbake til nar dei laut rema for fienden. * * * Me skal sa hoyra om dei einskilde borger. Eg lyt skildra nogje dei borger som eg sjolv har «funne» dei andre vert oftast berre nemnde med tilvising til kvar dei er skildra. Me skal ta til sor i fylket. Segner om sume borger i Rogaland vil ein finna i «Folkeminne» av Amund Salveson. Rapstadborjx, Sldde og Kvednhusborjs, Hetteland pgd. Desse borgene ligg kring ei mil sydaust for Helleland stasjon. Dei ligg merkeleg naer kvarandre. Millom Rapstadborjae og Slade er snaut ei '/, mil, og millom Slade og Kvednhusborjae m. Dei ligg eit godt stykke fra heimebeen; aer, myrar og ufert lende hindrar tilgangen til borgene.

8 Fr.i desse borgeiie kan dei sja langt vest- og soretter. i. RapsiadborjcV (fig. i) ligg i utmarka at garden Rapstad. Hogda over Borgardalen er kring 30 m. Storste lengd kring 120 in. og breiddc 70 m. Tvers over gar eit skar. Her er livd; men ikkje i nordanvind. Del er vasslciult her, sa det bar vore god rad a fatt vatn. Der dct er rad S koma op, bar dei sett mtirar. I sw bar det vore stengjemur. Denne muren har siengt eil skar som er 12 m. breidt, Dei som star att av muren, er 8 m. langt, 1,20 m. br. og ' 1 m. hogt; stein ligg ncdvcll. Resicn ligg i rays 2,5 m. br. Mindre steinar er nytta. Muren i aust (b) hnr vore 32 in, lang. Det midterste stykker ro tn. langt - har vore «atengjemur»; det som star att av denne er '<v 1 m. hogt og 1', m. br. Resten av muren ligg i roys 4 m. br. men det er tydeleg a sja at stykkja pa bae sider av stcnrjemuren har vore smalare kring 1 m. br. I sicngjemuren er sv.xrt store steinar; 1 resten av muren jamt over steinar ein k.m lyfta. 8

9 Fig 3.,,Kvednluisborjiew. Muren i nord (c) ligg for det meste i roys. Etter mengda og storleiken pa steinen a doma har denne muren vore lag truleg berre brystvern. Dette ser ein ogsa av det at det ikkje er far etter mur der det er naturleg brystvern. Murrestane er 56 m. lang. I skaret lengst vest er det nedunder den andre muren ein «hindringsmur» (d) kring 6 m. lang og '/, m. hog. Kastestein: Pa hogda millom mur b og c er ei roys med smasteinar som venteleg har vore brukt til kastestein. Slade og Kvednhusborjse ligg ovanum gardane Skeipstad og Polden. 2. Slade (fig. 2). Hegda over Fossen er m. Storste lengde 100 m. og 50m.br. Lettaste tilgongen er i skaret i sor. Her har vore ein veldig stengjemur (a). Det som star an av muren, er 24 m. langt, 1"... m. br. og ', 1 m.*hogt. All steinen til 4 sumarfjos 4 m. X 4 m. som er sette i hallet framfor denne muren, er teken fra muren. (Kaptein Polden, Roydland, fortalte meg dette). Svsrt store steinar er der i stengjemuren. I austre enden er det pa indre sida

10 BOROAR OAL Af JO Ml-,: Fiff. 4. Vrjhobdaborj.V eit firkanta rom 2 m. X 2 m. murhogda 1,20 m. og breidda '/, m. Ingen opning er der. Halve romet er fyllt med nedrivne steinar. Denne «hus»-muren stod den gongen dei bygde sumarfjosa. Muren i aust (b) er 30 m. lang, '/, V* m. hog og kring 1 m. breid. Av murane c og d er berre fa steinar att. Vatn: Pa to stader er det vasslendt. 3. Kvednhusborjs (fig. 3) eller Kvednhusknut er den hogaste av desse 3 borgene, og det er den som har vore lettast a verja. Fra aust er tilgangen; men her er det stygge urder. Hogda over ^Erekjerrmyran er kring 50 m. Storste lengde 110 m. og breidde 60 m. Mur a er 8 m. lang, mur b 20 m., mur c 25 m. og mur d 10 m. Murhegda er ingen stad over "U m. Store steinar er nytta. Etter murbreidda 10

11 ikkje over i m. og lendet a doma har murane a, b, c vore verjemurar, mur d hindringsmur. Kastestein: Pa brotet millom raur c og d er ein stor haug mindre steinar. Vasslendt er det pa ein stad midt i borga. 4. Veshobdaborjd, Eigersund pgd. (fig. 4). Ab. f. N. F. B Veshobdaborja eller berre Borja som ho ofte vert kalla ligg i utmarka at garden Veshovda pa skiftet millom Kolldal og Skara; men langt fra desse 3 gardane. Ho er godt goymd; berre fra nord er ho synleg. Fra Holmavatnet til borga er det kring 200 m. og toppen av borga ligg kring 80 m. over Holma vatnet og 240 m. o. h. Bakken op til borga i nord er svjcrt bratt og fyllt av urder. Fra sor op Borgardalen er det greidt a koma til. I ovre enden av Borgardalen, nedunder borga, er det myr. Storste lengd og breidde pa borga er kring 65 m. Borgflata er liksom kloyvd i to ved skaret A V og sore helvta att i to ved eit skar (sja krokiet). I desse skara er det livd og vatn. Fra nord og aust er det urad a koma inn i borga. Heilt lett er det ikkje fra sor heller, for her er det reine svadberget. Her i sor nede ved foten av borga avmerkt med «sokket» pa krokiet var det far etter mur. Muren (a) i skaret er 6 m. lang, 1 m. breid og kring 'I, m. hog. Aust denne muren oppe pa brotet ligg det stein ser ut til a ha vore mur. (b) har vore ein mindre mur breidda er kring V, m. [venteleg berre til brystvera og i tilfelle kastestein. Den nordste enden av (b) er breidare og har venteleg vore hogare og svingar innover truleg for a kunna flankera muren (c) herfra. Muren (c) har vore stengjemur; det underste laget star att og er kring 17, m. br. I dette skaret er lettaste tilgangen til borga. Teikn til mur er det ogsi pa nordvestre sida (d). 5. Borgdsen, Eigersund pgd. Denne borga ligg ten attmed huset til Kaspar O. Skara pa garden Skara. Dei har dyrka mykje pa Skara den siste mannsalderen. For kring 20 ar sidan var det myr bade pa austre og vestre sida av borga. Fyrr i tida var ein sti den vanlege vegen til Skara fra Arstaddalen. Me skal ikkje venta a finna mykje igjen av murverket; borga ligg for naer husa til det. Men bade namnet og dei sma murrestane syner at det har vore ei borg. 11

12 Toppflata er kring 40 in. A V, 25 in. N S. Hogda over flata i nord er in. I nordvesr har del vorc ein mur som bar stcngt tilgangen der; berre dei storsce steinane ligg att 7 m. lang, ', m. br. og ', m. hog stykkevis. Stein ligg ncdvelt. I sor er det pa to stader murrestar. Dcsse murane har i manns minne vore niykje hogare og det har vore mur langs heilc sore kantcn av toppflata. Vain er det ikkje i borga. 6. Bnrgasen i Ogna, Eigersund pgd. {fig. 5). Borgascn ligg i utmarka at garden Linijorn kring 2,5 km. fra Ogna stasjon. Like ved austre enden av Helgavatnet ligg han, og cr avmerki pa rektangclbartet med 87. Innanfbr Borgasen er fjellknaus i fjellknaus. Me ser difor ikkje langt austetter M borga; fienden kunde lett koma austanfra og mest til foten av borg.i utan a bli set; men mot sor og serleg nordetter J.-cren ser me overlag langt. Mot vest cr det fritl ntsyn utover Nordsjoen. Pa iiordrc sida av Borg asen er ei stor og blaut myr. Pa vestre sida er berre plass til vegen som forer til torvskjera i myra. Til flata aust for borga kjem ein lettast med a ta op h.ikkcn i sor. Me ser murar pa 4 stader pa austre sida av borga det er berre her det er rad a koma inn i sjolve borga. Borga er vcikast 1 skaret 1 sor. Her har dei sett stcngjemur. Muren g.ir tvers over heile sokket, er 24 m. lang, 1,20 m. breid og er midt i skaret 1', m. hog. Det undersie laget er som vanleg store steinar og fint mura. Muren er svarrt nedriven serleg i bae endar. Morten Lindtjorn sa, at d.i han var smagut, var muren i mykje betre stand. Her i skaret er del vatn og livd i nordan- og sunnanvind. Tilgangen til skaret fra vest er vanskeleg. Pa dei indre m. nxrmast fjellveggcn, der det ettcr krokict skulde vera lettast a koma til, cr det naturlege jordterrasser 3 5 m. liage og vridne a entra. Pa eit par av dei er det synlege merke etter murar. I bakkane syd for terras- Sene og syd for borga cr det merke etter murar flcirc stader. Borgfiata sor for skaret er Hta og fiat. Flat er ogsa den store flata i nord. Der er det niyrlendt pa eit par stader og ogsa vasskulpar pa to stader. Stcngjemurcn i skaret skal truleg fyrst og fremst hindra fienden i a avskjera verjarane pa sore borgflata. Borgasen er kring 300 m. N S og 300 m. A V og 70 m. hog. 12

13

14 BYGDEBORGENE PA JJEREN. 7. ohellebergeto, Klepp pgd. Stvgr. MI ah Denne borga har eg ikkje set. 8. Aslandsnuten, Lye pgd. Ab. f. N. F. B Jdttenuten, Hetland pgd. Stvgr. M. ah Ab. f. N. F. B Murrestane er mindre enn da T. Helliesen var der. Fig. 6. Ytruberg. 10. Myklaberg, Hdland pgd. Stvgr. M. ah Ab. f. N. F. B Det er lite truleg at dette er ei bygdeborg. 11. Ytraberg, Hdland pgd. (fig. 6). Stvgr. M. ah Ab. f. N. F. B Risnes, Hdlands pgd. Risnes eller Rissnes er eit nes pa sere sida av Halandsvatnet i utmarka at garden N. Sunde. Borgflata ligg m. over vatnet storste lengd no m. og breidde 50 m. og ho er a segja heilt flat med jordlag over det heile. Vatn er der ikkje. Kringom borga er det myr. Muren i vest er 2 3 m. lang berre underste laget star att. Det er rad a koma op der denne muren star. I eit sokk i ser har der vore ein sterre mur; svaert mykje stein ligg i rays. Like innanfor murreysa er ei tom kistegrav. 14

15 Pa heile sore sida er det god rad a koma op itborga. Pa brotet er det far etter mur. Mykje stein fra murane skal vera brukt i ein skiftesgard som gar pa austre sida av borga. 13. Berjufjedle, Hetlandpgd,(fig.7). Ab.f.N.F.B.i882. Stvgr.M.ah De Fine kallar borga Slottet; dette namnet er visstnok borte na. Kraft og T. Helliesen brukar namnet Storeberget; Storberget star det pa det topogra- Fig. 7. Murstyklte fri Bcrjutjedle. fiske kartet fra Berjufjedle eller Berjusfjedle skal vera det vanlege namnet. Storaberje kallar dei heile fjellpartiet fra Lussivatn til Grimavatn. Under Berjufjedle i sor er det ei svaer urd Berjura. Berjufjedle er den hogaste og vidaste borga i Rogaland. Storste lengd er m. og breidde kring 300 m. (T. Helliesen har andre tal.) Det er ujamt lende; bratte bakkar og snaufjell, men ogsa sterre vidder beitesmark, myr og vatn. Sjolve muren er na ingen stad over 1,70 m. hog; han er som vanleg sett pa skrenter og upser og reknar me med til muren slike upser far me pa 2 3 stader ein forskansningshogde pa 5 10 m. 15

16 H0G5FJORDEN xo 3o M/. Fijj. 8. Borghammarcn. Lettaste tilgangen er ved «porten» og difor er muren her breidare og solidare enn lenger aust og vest. Porten de Fine kallar opningen slik er 3 m. breid. (Porten er sett pa feil stad i Stvgr. M. ah.) Austre sida av opningen er loddbein muren er avslutta. Vestre sida derimot er ikkje avslutta, opningen har vore mindre. Opningen har truleg berre vore so pass stor at kyr og hestar kunde sleppa igjenom. Pa hogda 355 er ein varde na mykje nedriven. I ei glovra eit stykke fra varden ligg mykje stein kanskje har det her statt eit steinhus. 14. Borghammaren, Hegsfjord (fig. 8). Borghammaren ligg i sore enden av Selvikvagen innanfor Hole. Ser for Vagen er hoge og bratte fjell, og hogdedraget nord for Vagen er ogsa noksa hogt. Ein slarven kjoreveg forer fra dei to smabruka i Selvikvagen op bakkane til garden Selvik. Borga ligg soleis godt goymd fra landsida. 16

17 Borga er lita, men god a verja. Berre i skaret i nord og sor er det rad a sleppa inn. Men her har store murar stengt. Muren i nord er mest heilt nedriven sume stader er han enna 7s m. hog og 17S m. breid. Han har vore m. lang. Muren sor i skaret inngangen fra landsida er enno stor; men ogsa her er mykje stein nedvelt. Det som star att av muren er 15 m. langt, 2 m. hogt og mest 2 m. breidt. Svaere steinar er brukt eit hestelass og vel det i dei meste. Ikkje berre underlaget er solid, men heilt til lopps. Ein stad er muren over 2 m. hog og folk i Vagen hugsar at han har vore «ikkje lite» hogare. Det er likt til at muren i nord ikkje har vore sa solid som den til landsida. Vatn: Kjelda fann eg ikkje, men vasslendt er det midt i skaret. Utsyn: Ein ser inn til Dirdal, eit godt stykke inn Lysefjorden og utetter Hegsfjorden eit stykke. 15. Kattaborg, Eltravdg, Hetland pgd. Stvgr. M. ah Aveland, Hetland pgd. Stvgr. M. ah Truleg ikkje bygdeborg. 17. Storberget, Uskjd, Hetland pgd, Stvgr. M. ah «Gjxsberg», Amoy, Hetland pgd. Stvgr. M. ah Venteleg ei bygdeborg. 19. «Hodnenuten», Rennesey pgd. Ab. f. N. F. B og Lysefjedle, Rennesey pgd. (fig. 9). Lysefjedle ligg vest i utmarka at garden Nordbo pa Rennesoy pa skiftet med Ertenstein. Godt goymt er det. Pa rektangelkartet finn me det i nordre enden av den store myra nordvest Hestavarden. Fra Lysefjedle har me berre fritt utsyn nord og vest. Me ser Finnborg. Pa 3 sider av Lysefjedle er det myr. I dei siste ara har dei drive pa med a tappa ut og dyrka den store myra, og godt iveg er dei komne. Pa austre sida er det urad a koma op i sjolve borga; pa vestre sida kan ein entra op pa 2 stader, men her ligg det ved foten av knausen lause steinar. Fra nord ser me at tilgangen er lett. Men her har det vore ein bra mur; na er han a segja heilt jamna med jorda. Pa to stader er muren enna 1 m. hog og 1,20 m. br. Murrestane er 56 m. lange og breidda pa murroysa 4 6 m. 17 3

18 Hogda pa Lysefjedle cr m. og sterste lengd 70 m. og breidde 58 m. Vatn eller vasslendt er del ikkje. Dct er trtllegt at Lysefjedle er ei borg. Fjedle brukt om denne lirle asryggen tyder pa dct. Murbreidda er for stor og murrestane i det licile for store lil a ha vore bcrre stcngsle for kroter. Nord for murcn er det fleire stader vel sa lctt for krotera a stupa utfyre. I vare dagar hcitcr kroteia i borga. ai. Borgdsen, Strand pgd. (fig. 10). Ab. f. N. F. B og Rett innanfor Harholmen vestnnfor Tau og kring 300 m. fra sjoen ligg Borg.iscn. Fr.i sjoen og op er det ikkje serleg bratt, men stem og stubb gjer dct ufort. FWi landaida cr dec ogsii lagleg a koma til borga nit cin fyrst Inr baska seg op dei bratte bakkane ov.mom Tau. Oppa brotct komen ber dct a segja pa slctt mark utover til ei stor myr nord for borga. Gar cin sor for denne myra, ma em over asrygger hogare enn Borgasen gjeiiom urd og lisg bragc. Myr 18

19 er det bade S0r og nord for borga og stykket millom desse to myrane nedunder austre sida av borga er ufort mest berre urd og skogkratt. Pa austre sida er det rad a koma inn i borga. Sor for denne inngangen er det stupbratt og nordanfor skal det godt gjerast a entra op. Pa brotet ovanom inngangen ligg 3 4 storre steinar. Pa sore sida er det ogsa bratt, men rad a koma op. Merke etter mur pa brotet fleire stader, og ogsa nedvelt stein. Fig. 10. Borgascn i Strand (det meste av muren). Nordre sida er eit veikt punkt; nedvelt stein fleire stader. Muren er 55 m. lang og kring 1 m. breid; mindre steinar er nytta. ( Kronen skraner innad sa at den inderste rand tildels gar i marken» (I. R.)- Dette er rett; men det kjem seg av at steinen er nedvelt. Det same er tilfelle med stengjemuren i Borgarasen pa Finnoy (jfr. I. R.) Eg trur I. Ross tek i miss nar han finn inngang, port i denne muren. Stein ligg nedvelt bade i og attmed denne «inngangen». Det er dessutan lite truleg at det har vore «port» i denne vesle borga. Dei har visst ikkje drive buskapen hit vidda er for lita, og der er ikkje dekning a fa. 19

20 22. Nddedolte, Finnoy pgd. Ab. f. N. F. B Nadeslotte heiter dct ikkje Nadenoslott. I. Ross har ikkje lagt merke til 2 murar ved sjoen i syd og sydaust den sore 7 m. lang og den andre 8 m. lang hogda '. in. Nett der desse to murane star, er det best a koma op fra denne kanien. Lenger oppe pa same sida er det far etter ein lengre mur. I vika i sydvest cr det leivningar av ro score baistoer , Rargaravn pi - Tr 11 ^ 1.-n.u*i-r. i r.ni.i-. "! 23. Borgardsen, Finnoy pgd. (fig. n). Ab. f. N. F. B og Murverket er idag noko nsx del c sorn i Muren i sydvest og murstykket i nord cr m burie. Stengjeniuren 1 nordvest er den storste har vore i bygdeborgenc i Rogaland. Meir vanleg srengjemur er 13 m. av niuren pa austsida. Deite murstykket star sjolvsagt der det er lettast a koma ill og er 1', m. br. og Tint tillaga. Det er forvitnelegl det Ab. f. N. F. B tneldcr om Imstufter og gravfeltet millom Skiftesasen og Hamrane; men a lidfesta borga ettcr det cr urad. 20

21 Det ligg da nxrmare a ga ut fra ein gravhaug i sere brotet av borga men han er diverre utanfor der muren skal ha gatt i Denne borga er typisk for borger, der forsvaret er fort bade fra murane og hegder innanfor murane. 24. Finnborg, Nedstrand pgd. (fig. 12). Ab. f. N. F. B og Ute i Boknafjorden pa vestsida av Lundaroy, ei av Sjernareyane ligg Finnborg. Nokre merknader til I. Ross si skildring. Finnborg er landfast tangen er 10 m. breid og storste hogde o. h. V. m. Fig. 12. Finnborg. Ncdslrnnd. Vika pa innsida er pa sine stader 2 3 famnar djup og det smale sundet i sor er ogsa djupt. Broga fl. og grunnane innanfor gjer det vondt a koma inn i den logne hamna. Den sydvestre luten av halveya er sers lag. Sjeen held dammen i den flata fyllt. I den «vesentlig av naturen, men ogsa tildels med kunst banede vei» (I. R.) er det ei hustuft. Sydvest for denne er ein nausteplass. I sydvestre luten av sjolve borga er murrestar I. R. ikkje har lagt merke til. 25. Borgdsen, Hjelmeland pgd. (fig. 13). Borgasen ligg pa garden Fladene pa sydaustre sida av Ombo. Fladene og Rossana er dei einaste gardane i Rossadalen. Rossana ligg nedst og etter kartet 21

22 150 m. o. h. Fra den kleine lendeplassen og til gards er det faelt bratt. Varer klyvjer dei, og hesten lyt fylgja stien som krokjer seg uppetter pa bae sider av aa, Rossana. Ingen kjoreveg ferer til andre gardar. Dei naermaste gardane er Vesterso i vest og Skar i nordaust. Fra Rossana ser me sa vidt Borgasen. Borgasen ligg attmed Holmavatnet og hegda over vatnet er kring 25 m. hogda overvatnadalen i sor m. Tvers over Borga i nord syd er eitskar. Det er lett a koma inn i borga fra nord; men her har det vore ein bra stengjemur. Her ser me muren fra nord. Han tar til like pa stupet i aust. Fra austre iff. 13. Borguscn. Hjelmcland. enden og til skaret (sja fotogr.) er muren 23",. m. lang, i1/, 2 m. breid og "I, i1/.. m. hog mykje stein ligg nedvelt. Skaret er ved muren r'/4 m. br. her ligg ogsa mykje stein truleg har det der vore mur. Vest skaret star berre att 12 m. av muren same breidde og hogde som aust skaret. Muren svingar sa mot syd rettar seg etter lendet og her er det berre sma murrestar her og der. «Eg var sakte med pa a riva ned stein av muren da eg var liten. Me skulde leita etter gull- og sylvstasen, ser du. Du veit det var noko tull a leita i murane etter slikt; dei hadde da heile skaret a goyma det i. Sume tider stoytte me stein ut i Holmavatnet, det var sa gildt a hoyra og sja det plaska, sa na er det lite att av muren vestanfor skaret», sa ein gamal mann i Rossana til meg. 22

23 Steinane i denne muren er store og flate ulike dei vanlege steinane i borgmurane. Lagleg murestein har det vore. Skaret me ser pa fotografiet, vider seg ut til ei logn, lita flata. Her er det ogsa vatn opkoma. " I sydvestre enden av borga gjekk det an a entra op, men her var ikkje murrestar. Borgasen ligg beint i N S. Storste lengd er 130 m. og breidde 45 m. Fig. 14. Borjo. Suldul. Fra Borgasen ser ein heile Rossadalen og langt til alle sider, ser Fisteroyane, Fister, Hjelmeland og langt innetter Josenfjorden. Hovudforsvaret i denne borga ma ha vore fort ved muren. Der er ikkje livd for fienden framfor muren. Han ma like nedi bekkjefaret fra Holmavatnet i skaret der for a verta dekt. Pa hogda sor dette skaret er ei storre roys mindre steinar. Desse steinane har kome vel med bade nar iienden kom denne vegen, og nar han vart driven attende den vegen. Det skulde mange folk til a verja denne borga. Folket fra Fladene, Rossana og Vesterso vilde ikkje vera nok og det sporst um desse gardane er sa gamle. Men ovanom Rossadalen ligg Narstad og lenger vest Kalheim, Jorstad og Rorheim og fleire andre gamle gardar. 23

24 26. Borshaa, Vikedal pgd. Ab. f. N. F. B og Borjo eiler Steinsveo, Suldal pgd. (fig. 15). Dennc bygdeborga ligg pa garden Tjostheim i Suld.il. Underbakka og Slcine Hgg tvers over Tjostheim pa nordre sida av Suldalslagen. Desse 3 gardane ligg som i ei gryta skilt fra gardane aust og vest ved snia asrygger. Ovanom F!E. 15. Fra Burjo. Suldi], Tjosthcirn pa same sida av elva cr Sorstad og pa iiordre sida Lunde, Venja, Hofiun og Mehus. Der par ikkje veg lil Tjostheim, dei ror over fra Underbakka. Fra borga ser me gardane Underbakka og Steine og hogt oppe i Ha i nordvesl fjellgaidcn Mork. Borjo er 20 m. hog; storste lengd 90 m. og breidde 60 m. Me ser del cr stupbratt pa nordre sida og det cr a segja urad a entra op pa sor- og vestsida. Pa eit par stader kan ein greida del; og her ligg det sieinar oppe pa brotet. 24