Innleiing. Europa i endring. Demokrati. Opplysningstida - Nye tankar - Fire filosofar

Transkript

1 Innleiing Demokrati Europa i endring Opplysningstida - Nye tankar - Fire filosofar Den amerikanske revolusjonen - Koloniar i Nord-Amerika - Sjuårskrigen - Bostonmassakren - Teselskapet i Boston - Frigjeringskampen - Frigjeringserklæringa - Det amerikanske flagget Den franske revolusjonen - Uro i Frankrike - Eit delt samfunn - Opprør i Paris - Ny grunnlov - Menneskerettserklæringa Menneskerettar - Den amerikanske frigjeringserklæringa - Den franske revolusjon - Noreg si grunnlov FNs verdserklæring om menneskerettane - Menneskerettskonvensjonar

2 Moderne tid Kva er eit demokrati? Grunnlova Kommune Fylke Storting - Representantar velges - Kva gjer stortinget? - Ei lov vert til - Presidentskapet - Maktfordeling Regjeringa Sametinget Røysterett/Valdeltaking Folkeavrøysting Organisasjoner Aksjonsformer - Demonstrasjonar - Underskriftskampanjar - Avisinnlegg - Lobbyverksomhet Noreg og EU

3 Innleiing Demokrati Dette kapitlet handlar om demokrati i Europa. Vi skal sjå på historia om korleis demokratiet voks fram i Europa. Vi skal også sjå korleis det er å leve i eit demokratisk land. At eit land er demokratisk, betyr at folket som bur der, har rett til å seie kva dei meiner. Det er fleire måtar å påverke korleis eit land vert styrt. Ein kan t.d. røyste ved val. Ein annan måte er å vere med i organisasjonar som kjempar for ulike saker. Lat døveskulen leve!.. gjer slik at døveskulen overlever. Kjære dykk, lat døveskulen leve! Når du går på skule, kan du vere med på å påverke gjennom elevråd. Du kan også kjempe og seie di meining på andre måtar. Her får du sjå eit eksempel: Matstreik ved Bjørkåsen vidaregåande skule Noko som er spesielt og typisk med Bergen, er at ein et mykje fisk. Etter kvart oppdaga vi at vi åt fisk tre gonger i veka! Til slutt sa vi: Kanskje vi skal ha matstreik?! Det var då vi starta matkrigen mot kjøkkenet. Alle elevane skreiv namnet sitt på eit ark som vi gav til kjøkkenet og styret. Men dei var stae og sa nei. Då sa vi, elevane: Ok, då dreg vi til Nesttun og et der. Seinare på kvelden, då vi kom attende, såg vi at dei måtte kaste all maten. Til slutt vann vi krigen og fekk fisk berre to gonger i veka. I dagens norske samfunn og i mange andre land i Europa, føler vi at vi har lov til å seie kva vi meiner. Slik var det ikkje for år sidan. Dei som styrte landet den gongen, bestemte alt. Etter kvart begynte somme å stille spørsmålsteikn ved om dette var rett, og det sette i gang endringsprosessen. Det var filosofane som starta denne prosessen. No skal vi sjå korleis Europa har endra seg i demokratisk retning. Kongen og folket (rollespel)

4 Europa i endring Opplysningstida Nye tankar Store delar av 1700-talet vert kalla opplysningstida. Tidlegare meinte folk at det var Gud som gav kongen makt, han kunne dermed bestemme alt. I opplysningstida begynte dette å endre seg. Fleire filosofar og forfattarar var usamde i at det berre skulle vere kongen som hadde makt til å bestemme over og styre samfunnet. Filosofane meinte at alle menneske var verdfulle, hadde rettar, og at folket sjølv skulle få velje kven som skulle styre landet. Filosofane formidla kunnskap. Det gjorde dei blant anna ved å skrive leksikon. Desse filosofane blir kalla opplysningsfilosofar. Dei nye tankane om korleis samfunnet skulle styrast og fungere, spreidde seg, spesielt i Frankrike. På den tida kunne dei fleste franskmenn lese, det betydde at dei fekk tilgang til filosofane sin bodskap. Filosofane sine idear spreidde seg og fungerte som inspirasjon til endring hos folket. Kongar og fyrstar i Europa likte ikkje at filosofane sine tankar vart spreidde, fordi det kunne føre til at dei mista makt. Dei forsøkte derfor å stoppe filosofane gjennom forfølging og ved å beslagleggje eller brenne bøkene deira. Sjølv om kongar og fyrstar forsøkte å stoppe dei, klarte filosofane sine tankar å påverke mange land slik at dei endra måten å styre landet på. Dei nye tankane førte også til at fleire land tok menneskerettar inn som ein del av lovverket sitt. Kvar filosof hadde sin idé og sitt prinsipp om korleis samfunnet skulle fungere betre. Alle filosofane meinte at kvart menneske hadde individuelle rettar og fridom. Det betyr at menneska har rett til å tru og tenkje kva dei vil. Voltaire Jeg er uenig i hva du sier, men jeg vil inntil døden forsvare din rett til å si det (Hellerud / Moen: Matriks. Historie 8, 2006 ) Locke Det er folket som skal bestemme hvem som skal styre! (Hellerud / Moen: Matriks. Historie 8, 2006 ) Montesquieu Makten må deles mellom flere (Hellerud / Moen: Matriks. Historie 8, 2006 )

5 Fire filosofar Locke John Locke var britisk. Han vart fødd i 1632 og døydde i Han introduserte folkesuverenitetsprinsippet. Folkesuverenitetsprinsippet betyr at menneske som bur i eit land er med på å velje kven som skal vere øvste styresmakta. Det betyr at dei får vere med å styre landet. I den perioden Locke levde, trudde mange at det var Gud som bestemte kven som skulle styre landet. Dette var Locke imot. Han meinte at kongen skulle få makta frå folket. Han meinte også at kvart einskilt menneske skulle ha politisk og økonomisk fridom, utan innblanding frå staten. Eit slikt samfunnssyn vert kalla liberalisme. Montesquieu Charles-Louis de Montesquieu var fransk. Han vart fødd i 1689 og døydde i Montesquieu var adelsmann, forfattar og filosof. Han syntest ikkje det var rett at makta skulle samlast på ein stad som til dømes hos kongen. Han meinte det var viktig å dele makta på tre instansar: Den lovgjevande makt, den utøvande makt, og den dømmande makt. Denne inndelinga vert kalla maktdelingsprinsippet. Inndelinga var viktig for å unngå misbruk av makta og verne om rettane til folket. Den lovgjevande makta besto av nasjonalforsamlinga. Det var dei som skulle fastsetje lovene. Den utøvande makta besto av regjeringa. Når nasjonalforsamlinga tok opp ulike saker, vart dei gjeve vidare til regjeringa, som hadde ansvar for å gjennomføre vedtak. Den dømmande makta var domstolen. Dei hadde ansvar for å dømme folk som ikkje følgde lovene. Rousseau Jean Jacques Rousseau var fransk. Han vart fødd i 1712 og døydde i Han var forfattar og filosof. Tidlegare trudde folk at det var Gud som hadde gjeve kongen all makt; og det var han som skulle styre landet. Rousseau meinte at folket skulle bestemme. Han var også opptatt av barneoppseding og skulesystem. Mange av tankane hans er moderne i dag og. Voltaire Francoise-Marie Arout Voltaire vart fødd i 1694 og døydde i Voltaire var forfattar. Han kjempa for ytringsfridom. Han meinte alle hadde rett til ytringsfridom. Dersom folk skreiv noko og ønskte å gje det ut, kravde kongen å godkjenne det først. Det var Voltaire svært usamd i. Han skreiv fleire humoristiske soger om "dumme" adelsmenn, og han kritiserte kongen. Til slutt vart Voltaire sett i fengsel.

6 Den amerikanske revolusjon Koloniar i Nord-Amerika På 1600-talet var det mange i Europa som var fattige eller som kjende seg forfølgde fordi dei hadde ein annen religion eller andre meiningar enn dei som styrte landet. Mange av desse drog til Amerika med håp om å få eit betre liv der. Frå starten av 1600-talet vart det oppretta 13 britiske koloniar på austkysten av Nord-Amerika. Dei som budde der på denne tida, blir omtalte som kolonistar, og dei fleste av dei kom frå England, Skottland og Irland. Frankrike hadde også herredømme over nokre koloniar i Nord-Amerika. Dei fleste av dei låg i det området som i dag vert kalla Canada. Sjuårskrigen I 1756 starta ein krig mellom Storbritannia og Frankrike. Det var fleire årsaker til krigen. Ei av dei var spørsmålet om kven som skulle ha herredømme over alle koloniane i Nord-Amerika. Krigen varte i sju år og er derfor blitt kalla sjuårskrigen. Kolonistane og dei britiske soldatane sloss saman mot franskmennene. Storbritannia vann, og Frankrike måtte gi frå seg alle koloniane sine. Krigen vart dyr for Storbritannia, og dei tykte at folket som budde i koloniane skulle vere med å betale. Det vart innført ei rad skattar og avgifter. Dette likte kolonistane dårleg. Dei tykte ikkje det var rett at dei skulle betale skatt til dei britiske styresmaktene når dei ikkje var representerte i det britiske parlamentet. Dei britiske styresmaktene ville blant anna krevje toll på varer som vart innført til Amerika. Dette protesterte folket i Amerika mot, og dei fleste avgiftene vart fjerna. Til slutt var det berre tollen på te som stod att. Bostonmassakren I åra etter sjuårskrigen vart forholdet mellom dei britiske styresmaktene i Nord- Amerika og kolonistane dårlegare og dårlegare. I 1770 braut det ut uro i Boston. Frå starten var det ein krangel mellom eit par privatpersonar, men fleire blanda seg inn etter kvart. Britiske soldatar vart utkommanderte for å stanse uroa. Dei opplevde etter kvart situasjonen som trugande og skaut inn i folkemengda slik at fem kolonistar vart drepne. Dette skapte eit bittert fiendskap mellom sivilbefolkninga og styresmaktene og vart etter dette kalla "Boston-massakren". Teselskapet i Boston No ville ikkje folket i Amerika godta noka form for toll til dei britiske styresmaktene, ikkje ein gong ein liten toll på te. Ein kveld like før jul i 1773 låg tre britiske skip lasta med te på hamna i Boston. Rundt 150 menn frå ein organisasjon som kalla seg "Fridomens søner" kledde seg ut som indianarar med fjør på hovudet og sot i ansiktet. Dei gjekk om bord på skipa og kasta all teen i sjøen som protest mot den britiske avgifta. Dette vert kalla Teselskapet i Boston. Frigjeringskampen "Teselskapet" vart starten på eit organisert opprør som utvikla seg til full krig mellom koloniane og Storbritannia. Dei tretten koloniane oppretta ein eigen hær, og dei valde George Washington ( ) som leiar.

7 Washington var ein flink leiar, men han hadde ei vanskeleg oppgåve. Dei fleste soldatane i hæren hans var vanlege bønder som gjorde teneste som soldatar berre nokre veker eller månader om gongen. Dei måtte også sjå etter korleis det gjekk med gardsbruka sine. Disiplinen var ofte dårleg. Denne hæren skulle no kjempe mot veltrena britiske soldatar. Washington og hæren hans tapte mange slag i starten av krigen. Men så vann dei nokre viktige slag. Frankrike, som framleis var i strid med Storbritannia, skjøna at det kunne vere klokt å samarbeide med koloniane og gjekk inn i ein allianse med dei mot Storbritannia. Koloniane fekk no hjelp av franske soldatar og krigsskip. Frigjeringserklæringa Medan krigen mot Storbritannia rasa, kom representantar frå koloniane saman i byen Philadelphia. 4. juli 1776 gjorde dei eit vedtak der koloniane erklærte seg uavhengige av Storbritannia. I erklæringa stod det at alle menneske er fødd like, dei har rett til liv, fridom og rett til å trå etter lykke. Regjeringar skal byggje sin rett til å styre på samtykke frå folka dei styrer over. Denne frigjeringserklæringa vart starten på USA, United States of America. På norsk: Sambandsstatane. Datoen 4. juli er seinare blitt USAs nasjonaldag. I krigen mot Storbritannia fekk koloniane hjelp av franske soldatar og krigsskip, og dei fekk etter kvart overtaket. I 1783 underskreiv kolonistane og britane ein fredsavtale i Paris, og Storbritannia måtte godta at koloniane vart sjølvstendige. I 1787 vedtok dei ei grunnlov for dei amerikanske statane. Lova tok utgangspunkt i frigjeringserklæringa som var bygd på opplysningsfilosofane sine tankar om det enkelte menneskes rett til fridom og folket sin rett til å påverke dei som styrer. Grunnlova slo fast at alle menneske har rett til å bestemme over seg sjølve og sine liv. I den nye nasjonen skulle det vere ytringsfridom, og folk skulle ha rett til å dyrke den religionen dei sjølv ville. Folket skulle velje kven som skulle styre landet, og makta skulle delast på tre institusjonar: Kongressen (nasjonalforsamlinga) skulle vedta lover, presidenten og regjeringa skulle setje lovene ut i livet, og domstolane skulle dømme etter dei. Landet skulle vere republikk, og George Washington vart valt til USAs første president. Mange europearar følgde med i det som skjedde og såg med beundring på USAs fridomskamp. Ideane om at alle var fødd frie, at dei hadde rett til å påverke korleis landet skulle styrast og ha rett til å seie sin meining, spreidde seg. Nokre år seinare gjekk folk i Frankrike i gang med å gjennomføre dei same ideane i sitt eige land. Det amerikanske flagget Det amerikanske flagget fortel mykje om landet si historie. Då krigen starta, tok dei i bruk eit flagg med 13 striper. Stripene var symbol for dei 13 koloniane som hadde gjort opprør. Firkanten øvst var henta frå det som den gongen var det britiske flagget. Mange ville gjerne markere at dei hadde band til England på trass av krigen.

8 Då frigjeringserklæringa skulle underskrivast, hadde dei laga eit flagg med 13 stjerner i staden for det britiske flagget. Unionen med Storbritannia var no oppløyst, og koloniane hadde vorte tretten uavhengige statar, USA. Dette flagget var det offisielle flagget for Sambandsstatane frå 14. juni I dag har den blå firkanten 50 stjerner. USA har fått fleire nye statar, og flagget er etter kvart endra slik at det er like mange stjerner som statar. I dag består USA av 50 statar, og flagget har derfor 50 stjerner i den blå firkanten. Den franske revolusjonen Uro i Frankrike Den franske revolusjonen starta i I tida før var det mykje uro i Frankrike. Kongen og adelen var usamde, og grunnen til usemja var pengar. Den franske stat hadde lånt pengar av rike borgarar i Frankrike og i utlandet, og hadde stor gjeld. No var det problem med å betale tilbake låna. Derfor fekk dei ikkje nye lån. Låna var brukte til krigar Frankrike var med i, først kolonikrigen i Amerika frå , og seinare den amerikanske fridomskrigen frå Mykje pengar gjekk også med til drifta av kongehuset. Dette førte til at statskassa var tom på slutten av 1700-talet. Hausten 1788 var kornavlingane dårlege, og dette førte til at prisen på brød gjekk opp. Mange hadde ikkje råd til å kjøpe brød, og berre få hadde råd til å kjøpe kjøtt. Høge prisar og stor arbeidsløyse gjorde folk misnøgde. Bøndene måtte betale avgifter til adelen og tiande til kyrkja. Adelen var finare folk. Dei var ofte rike, og mange av dei hadde store jordeigedommar. Adelen slapp å betale skatt, og dei hadde særlege rettar som andre folk ikkje hadde. Kvifor var det slik at adelen hadde så mange særrettar som vanlege folk ikkje hadde? Folk begynte å ta til seg opplysningsfilosofane sine tankar, og dei ville ikkje lenger godta forholda slik dei var. Folkemassane gjekk ut i gatene i Paris og protesterte mot matpolitikken. Dei kravde at kongen og staten skulle ordne opp. Kongen følte seg pressa, og trong støtte frå store grupper i samfunnet. Derfor innkalla han til generalstenderforsamling og håpa at det ville løyse problema. Eit delt samfunn Før den franske revolusjonen var det vanleg å dele samfunnet i grupper. Den som hadde mest makt i samfunnet, var kongen. Dernest kom ei lita gruppe - kyrkja. Ho hadde visse fordeler i samfunnet og hadde også politisk makt. Denne gruppa vart kalla førstestanden. Deretter kom ei litt større gruppe som bestod av rike folk, adelen, som vart kalla andrestanden. Dei hadde mindre politisk makt. Den største gruppa bestod av bønder, arbeids-, forretnings- og fattigfolk. Dei tilhøyrde tredjestanden. Eit samfunn inndelt på den måten vart kalla eit stendersamfunn. Generalstenderforsamlinga bestod av representantar frå alle stendene, til saman var dei 1139 menn. Frå førstestanden var det 291 representantar, frå

9 andrestanden 270 representantar. Dei resterande 578 var representantar frå tredjestanden. Representantane frå tredjestanden var rike advokatar og forretningsmenn. Det var ingen bønder eller landarbeidarar med, sjølv om dei fleste franskmenn levde av å dyrke jorda. Generalstenderforsamlinga var inga demokratisk nasjonalforsamling. Det var kongen som bestemte når forsamlinga skulle kallast saman. Franske kongar opp gjennom tidene hadde ikkje vore så glade for denne forsamlinga, derfor hadde ho ikkje vore innkalla til møte på over 150 år. Generalstenderforsamlinga diskuterte i fleire dagar. Representantane frå tredjestanden tykte ikkje dei fekk noko gjennomslag, og braut ut for å ha sitt eige møte. Dei meinte det var dei som skulle representere det franske folket, og ikkje første- og andrestanden. Opprør i Paris 14. juli 1789 starta eit opprør i Paris med at folket storma Bastillen. Bastillen var tidlegare ei gammal borg, men vart no brukt som fengsel. Folk hata Bastillen fordi det var eit symbol på kongen si undertrykking av folket. Tidlegare var det slik at dersom folk protesterte mot kongen, vart dei sette i fengsel. Då folket storma Bastillen, fann dei sju fangar. Ein av dei hadde sete der i 30 år utan dom. Seinare same kvelden kunne ein høyre jubelrop frå folk som drog rundt i gatene i Paris med kommandanten sitt hovud på ei stong. Folket hadde teke kontrollen. Kongen torde ikkje bruke soldatane sine, ettersom mange av desse var einige med folket. Hadde han brukt soldatar, kunne det ha ført til eit langt blodigare opprør, og han kunne ha risikert å tape. No forstod kongen kva som hadde skjedd. Han reiste til Paris for å forsone seg med folket. Han godkjende den nye nasjonalforsamlinga, og ikkje lenge etter kunne ein sjå eit nytt flagg i gatene. Det var raudt, blått og kvitt. Det raude og blå var Paris sine fargar. Det kvite var kongehuset sin farge. Flagget var revolusjonen sitt flagg, og det har fått namnet "Trikoloren". Trikolor betyr tre fargar. Slagordet for revolusjonen var "fridom, likskap og brorskap". Frå no av var 14. juli Frankrikes nasjonaldag. Ny grunnlov Då den nye nasjonalforsamlinga var oppretta, laga dei ei ny grunnlov. På eit møte 4. august 1789 oppheva forsamlinga alle adelen sine særrettar. Frå no av skulle alle franskmenn ha like rettar. Kongen var ikkje lenger eineveldig. No måtte han dele makta med nasjonalforsamlinga. Det gamle stendersamfunnet som folk var vane med, var no avskaffa. Opprøret blant folket førte til at Frankrike fekk ei nasjonalforsamling. Den nye forsamlinga arbeidde aktivt for å lage ei ny grunnlov, og kongen prøvde ikkje å stoppe arbeidet eller blande seg inn. Opprøret førte også til at fleire byar i Frankrike fekk ei meir moderne og demokratisk styreform. Borgarane overtok makta, og politi og domstolar følgde nye retningsliner. Menneskerettserklæringa Nasjonalforsamlinga vedtok ei menneskerettserklæring. Ho hadde mange av dei same prinsippa som den amerikanske uavhengighetserklæringa, mellom anna

10 prinsippet om at "alle menneske er fødd frie og har medfødde rettar som ingen kan ta frå dei". Menneskerettar Den amerikanske frigjeringserklæringa Då amerikanarane skreiv si frigjeringsserklæring i 1776, tok dei også med ei erklæring om borgarane sine rettar. Men den amerikanske erklæringa gjaldt berre dei kvite borgarane i dei amerikanske statane. Slavane frå Afrika og indianarane var ikkje omfatta av rettserklæringa. Den franske revolusjon Den franske erklæringa frå 1789 var den første generelle erklæringa om menneskerettar, det vil seie at den omfatta alle menneske, utan omsyn til rase, økonomi, religion, nasjonalitet eller politisk syn. Erklæringa var meint som retningsliner når nasjonalforsamlinga skulle utarbeide grunnlova. Omgrepa fridom og likskap var særleg viktige i den franske erklæringa. Første paragraf lydde: Menneska vert fødde og held fram å vere frie og med like rettar. Som individ skulle alle menneske ha rett til å gjere alt som ikkje skada andre. Alle skulle ha rett til å meine kva dei ville og gje uttrykk for det i tale og skrift. Alle skulle ha rett til å velje religion og livssyn. Ingen skulle setjast i fengsel utan å vere dømd av ein domstol, og ingen skulle straffast for noko han eller ho hadde gjort utan at det var ei lov som forbaud det. Alle skulle ha rett til å eige noko. Og alle skulle også ha dei same plikter, for eksempel plikt til å betale skatt. Tankane om desse rettane la grunnlaget for den moderne rettsstat. Som borgar i eit samfunn skulle alle ha lik rett til å vere med i styre og stell. Opphavet til all makt ligg hos folket, stod det i den tredje artikkelen. Det var ikkje lenger slik at nokon var fødd til å styre og bestemme over andre. Samfunnet skulle organiserast slik at det sikra borgarane dei individuelle rettane. Det er denne ideen som er grunnlaget for det moderne europeiske demokrati. Men heller ikkje den franske menneskerettserklæringa kom til å omfatte alle. Kvinnene fekk ikkje lov til å vere med i styre og stell sjølv om dei hadde vore aktivt med i revolusjonen. Først mange år seinare fekk også kvinnene stemmerett. Noreg si grunnlov 1814 Likevel fekk menneskerettserklæringa mykje å seie for utviklinga i mange land, blant anna då den norske grunnlova vart utforma 25 år seinare. Dei viktigaste prinsippa vart også teke med i vår grunnlov av FNs verdserklæring om menneskerettane Dei Sameinte Nasjonane vart oppretta i Den 10. desember 1948 vedtok og kunngjorde FNs generalforsamling Verdserklæringa om Menneskerettane. Denne erklæringa peika ut eit mål for korleis forholda i samfunnet burde vere, men var ikkje juridisk bindande for nokon stat. Ho var likevel ein viktig inspirasjon for arbeidet med å betre forholda for menneske i heile verda.

11 Menneskerettskonvensjonar I 1950 vedtok Europarådet ein europeisk menneskerettskonvensjon som bygde på FNs menneskerettserklæring. FN vedtok ein liknande konvensjon i Konvensjon betyr avtale, og er forpliktande for dei statane som har underteikna han. Noreg har underteikna begge konvensjonane, og i 1999 vedtok Stortinget ein eigen menneskerettslov. I den er det slått fast at det som er bestemt i dei to konvensjonane, og tillegg som har kome til seinare, skal gjelde som lov i Noreg. Moderne tid Kva er eit demokrati? B: Hei! Han skriv på ei oppgåve om demokrati A: Å, fint du er her! Eg lurer på om du kan hjelpe meg. B: Ja, ordet demokrati er eit gammalt gresk ord. Det betyr folkestyre A: Men kva betyr folkestyre då? B: Det betyr at alle skal få vere med å bestemme. A: I klassen vår bestemmer Nils og Siri veldig mykje. Er det demokrati? B: Nei, dersom det er sånn, ser det meir ut som diktatur. Diktatur er det motsette av demokrati. I eit diktatur er det ein person eller ei gruppe som har teke makta, ofte med hjelp frå militære. A. Ok, eg skjønar også at dette med demokrati og diktatur har noko å gjere med korleis eit land vert styrt. Men du, korleis styrer ein eigentleg eit land? B: Dei som styrer eit land må ta stilling til kva som skal vere lov og ikkje lov, kva innbyggjarane skal ha plikt til, og kva som skal skje dersom nokon bryt lovene. Dei som styrer må også passe på å ha eit godt forhold til andre land. Alt dette vert kalla politikk. A: Noreg er eit demokratisk land, ikkje sant? B: Ja, Noreg er i dag eit demokratisk land. Men det har ikkje alltid vore slik. Den oppgåva du held på med, dreier seg nok om korleis Noreg utvikla seg til eit demokrati. Grunnlova A: Her står det noko om Grunnlova og året B: Det er nokså naturleg. Grunnlova er viktig for demokratiet i Noreg. Frå 1380 til 1814 var Noreg i union med Danmark.

12 I 1814 vart kongen av Danmark og Noreg tvinga til å gi frå seg Noreg til svenskekongen. I april same år samla 112 menn seg på Eidsvoll. Dei ville gjere Noreg til ein sjølvstendig stat, og då trong Noreg ei grunnlov. Dei møttes kvar dag i fleire veker. Så, den 17. mai, var dei ferdige med å utarbeide grunnlova. A: Kva var så viktig med grunnlova, då? B: Den nye grunnlova gjorde Noreg meir demokratisk enn dei fleste land i Europa den gongen. Men heller ikkje i Noreg fekk alle vere med å styre. Berre menn over 25 år fekk røysterett, og dei måtte anten eige jord på landet, ha eigedom i ein by, eller ha eit embete. Det vil seie ein viktig jobb. A: Berre menn? Fekk ikkje kvinnene lov til å røyste? B: I 1913 fekk kvinnene røysterett! A: Du sa grunnlova gjorde Noreg til eit meir demokratisk land. Det tykkjer ikkje eg! B: Jau, men grunnlova er seinare endra mange gonger og er blitt meir demokratisk etter kvart. Noreg var faktisk det første landet i verda som innførte allmenn røysterett for kvinner i A: Noreg først! Bra! Men du, kvifor heiter det grunnlov? B: Ei grunnlov er ei lov som ligg til grunn for andre lover og regler i samfunnet. Vi kan samanlikne samfunnet med eit hus. Dersom vi skal byggje eit hus, må det ha ein grunnmur. Så kan vi byggje heile huset. Samfunnet må ha ei grunnlov, så kan ein lage andre lover og regler. Noregs grunnlov byggjer på tre viktige prinsipp: Folkesuverenitetsprinsippet Maktfordelingsprinsippet Prinsippet om menneskerettane A: Det hugsar eg! Men kvar har eg det frå?... Jau, frå kapitlet om Europa i endring. B: Hugsar du kven som snakka om folkesuverenitetsprinsippet? A: Det var Locke! Det er folket som skal bestemme hvem som skal styre! (Hellerud / Moen: Matriks. Historie 8, 2006 ) B: Kven snakka om maktfordelingsprinsippet? A: Det var Montesquieu Makten må deles mellom flere (Hellerud / Moen: Matriks. Historie 8, 2006 )

13 B: Montesquieu sa at makta må delast. Slik måtte det vere for å unngå at ei lita gruppe som hadde makt i samfunnet skulle misbruke ho. Lova deler makta på tre: Stortinget gir lover, bestemmer kor mykje som skal krevjast inn i skatt og avgifter, og korleis disse pengane skal brukast. Kongen eller regjeringa skal gjennomføre det Stortinget har bestemt. Domstolane har den dømmande makt. Domstolane skal avgjere om nokon har brote lovene, avseie dommar over dei dei meiner er skuldige, og avgjere tvistar (usemje). A: Det må eg hugse, storting, regjering og domstol. No er det lett å seie kven som snakka om menneskerettar. Det var Voltaire, for det er berre han att. Jeg er uenig i hva du sier, men jeg vil inntil døden forsvare din rett til å si det (Hellerud / Moen: Matriks. Historie 8, 2006 ) B: Grunnlova i dag slår fast at staten skal sikre at dei som bur i Noreg får oppfylt bestemte menneskerettar. Det betyr at innbyggjarane har rett til å seie kva dei meiner om korleis landet vert styrt og andre forhold i samfunnet utan å risikere straff for det. Det er likevel ikkje lov å krenkje andre, heller ikkje å gi opplysningar til andre statar om ting som er viktige for landet sin tryggleik. Grunnlova slår også fast at alle har rett til å ha den religionen dei sjølv vil og rett til å skipe forsamlingar og organisasjonar. Ingen må dømmast for ting dei har gjort utan at det er ei lov som forbyr det, og ingen må setjast i fengsel utan at det er bestemt av ein domstol. Kommune A: Du sa at dette med demokrati er eit spørsmål om korleis eit land vert styrt. Du nemnde også Stortinget og regjeringa. Men det er vel ikkje dei som styrer alt her i landet? B: Nei, ikkje alt. Noreg er delt inn i 434 kommunar. Utsira er minste kommunen i landet. Utsira hadde 209 innbyggjarar 1. jan Oslo er største kommunen i landet med innbyggjarar 1. jan same år. Stortinget har vedteke ei eiga lov for korleis kommunane skal styrast. Kvar kommune kan bestemme mykje korleis det skal vere i kommunen deira. A: Eg har ein onkel som er med i kommunestyret! B: Ja, i kvar kommune skal det veljast eit kommunestyre. Det er kommuneval kvart fjerde år. No er det slik at dei som er over 18 år og har budd i Noreg i minst tre år, har røysterett.

14 A. Kva gjer kommunestyret då? B: Kommunestyret har mellom anna ansvaret for å byggje og drive grunnskular. Andre oppgåver kan vere å halde orden på parkar og idrettsanlegg, drive ungdomsklubbar, kino og bibliotek. Kommunen skal syte for at innbyggjarane får eit godt helsetilbod, og at det vert gjeve ei god eldreomsorg. Kommunen har også plikt til å hjelpe funksjonshemma og andre med spesielle behov. Kommunen får det meste av inntektene sine frå skattar, avgifter og tilskot frå staten. Fylke B: Noreg er delt i 19 fylke. Dersom du vil vite meir om kommunar og fylke, kan du gå inn på internett og bruke adressa du ser på skjermen. Eit fylke er eit område som femner fleire kommunar. Når vi snakkar om korleis eit fylke vert styrt, seier vi gjerne fylkeskommunen. Stortinget har gjeve fylkeskommunen ansvar for å drive vidaregåande skular, offentleg tannhelseteneste, viktige kulturoppgåver og å vedlikehalde fylkesvegar. B: Fylkestinget er øvste styre i fylkeskommunen. Fylkestinget vert valt kvart fjerde år. Valet skjer samtidig med kommunevalet. Storting Representantar velges B: Det er stortingsval kvart 4. år. Det vert valt til saman 169 representantar. Kvart fylke vel eit bestemt tal representantar til Stortinget. Det er folketalet som er utgangspunktet for kor mange stortingsplassar (mandat) kvart fylke får. For å sikre representasjon frå fylke med få innbyggjarar, vert det brukt ei utrekning som kombinerer folketal med areal. Slik har dei kome fram til at Finnmark skal ha 5 representantar, medan Oslo får 17. A: Dersom det var berre folketalet som var utgangspunktet for kor mange plasser eit fylke skulle få, kor mange plasser hadde Finnmark og Oslo fått då? B: Dersom vi ser bort frå arealet, ville Oslo ha fått 19 og Finnmark 3 representantar. Ved valet røystar veljarane på politiske parti, og talet på røyster kvart parti får, avgjer kor mange representantar partia får på Stortinget. Når vi veit kor mange av dei 169 representantane kvart parti får, veit vi også kva for parti som får danne regjering. Slik var fordelinga mellom partia på Stortinget etter valet i Korleis det er no, kan du finne ut sjølv.

15 Kva gjer Stortinget? A: Kva gjer dei som er på Stortinget? B: Jo, stortingsrepresentantane vert fordelt på 13 fagkomitear. Dei fleste saker som vert tekne opp til avgjerd i Stortinget, vert først sende til ein av komiteane. Saker som gjeld skulen, vert til dømes sendt til Kyrkje-, utdannings- og forskningskomiteen og diskutert der før dei vert tekne opp i Stortinget til avgjerd. Det meste av arbeidet med sakene går føre seg i disse komiteane. A: Gjer Stortinget noko meir? B: Ja. Stortinget vedtek lover og budsjett, kontrollerer regjeringa og behandlar andre saker. A: Budsjett? B: Ja, kvart år vedtek Stortinget eit budsjett. Gjennom budsjettet bestemmer dei kor mykje som skal krevjast inn i skattar og avgifter, og kor mykje pengar som skal brukast til miljøvern, forsvar, helse, kultur, skule osb A: Javel.. B: Statsbudsjettet er den første store saka Stortinget arbeider med om hausten. Dei bruker heile tida fram til jul på dette, og budsjettet vert gjerne vedteke like før Stortinget tek juleferie. Ei lov vert til A: Du sa Stortinget også vedtek lover? B: Ja, altså - når ei lov skal utarbeidast, vert ho først førebudd av regjeringa. Regjeringa lagar eit framlegg. Dette framlegget vert kalla ein proposisjon og vert sendt til Stortinget. Der vert framlegget først diskutert i ein av komiteane. A: Ok regjering, framlegg framlegg til Storting diskusjon i fagkomité. Ok, då er eg med. Kva skjer vidare? B: Jau, når Stortinget skal behandle lovframlegget, vert Stortinget delt i to: Odelstinget med 127 representantar og Lagtinget med 42. Lovframlegget vert først behandla i Odelstinget, og dersom det er fleirtal for framlegget der, vert det sendt til Lagtinget for endeleg vedtak. A: Kva! Eg såg i avisa at ordninga med å dele i Odelsting og Lagting skulle ta slutt.

16 B: Du er flink til å lese aviser! Det er rett! Frå 1. oktober 2009 er det slutt på å dele i Odelsting og Lagting. Då skal lovframlegg behandlast i samla Storting. Og då må lovframlegget vedtakast to gonger før lova er gyldig. Stortinget kan også be regjeringa greie ut saker som ikkje gjeld lover eller budsjett. Desse sakene vert diskuterte i Stortinget slik at regjeringa får vite kva Stortinget meiner om dei. Stortinget har også møte der representantane får stille spørsmål til regjeringa. Presidentskapet B: Har du høyrt om stortingspresidenten? A: Nei trur ikkje det? B: Stortingspresidenten er den øvste leiaren for Stortinget, og den i landet som har høgast rang etter kongen. Stortingspresidenten og visepresidenten er valt av Stortinget. Odelstinget og Lagtinget vel også kvar sin president og visepresident. Desse seks utgjer Stortingets presidentskap. Når ordninga med å dele i Odelsting og Lagting tek slutt i 2009, skal det veljast ein stortingspresident og fem visepresidentar. Presidentskapet si hovudoppgåve er å leggje Stortinget si arbeidsordning og møteverksemd til rette. Det er til vanleg presidenten eller ein av visepresidentane som leier møta i Stortinget. Maktfordeling B: Kongen opnar Stortinget i oktober, og stortingsrepresentantane har møte, konferansar, høyringar og spørjetimar fram til juli. A: Du sa at Stortinget vedtek lover er det dei som har siste ordet? B: Vi seier Stortinget har lovgjevande makt, regjeringa har den utøvande makt og domstolane har den dømmande makt. Ingen kan gjere om det den øvste domstolen (Høgsterett) bestemmer, ikkje eingong Stortinget eller regjeringa. Men Stortinget har makt til å forandre lovene. Dersom mange i Stortinget tykkjer domstolane er for strenge eller for milde, kan dei forandre lovene slik at nye saker vert avgjort i samsvar med Stortinget sin vilje. Stortinget kan også forandre sjølve grunnlova, men då er det mellom anna eit krav at minst 2/3 av stortingsrepresentantane røyster for endring. Regjeringa A: Når vi snakkar om stortingsval og sånn så har eg høyrt ordet reint fleirtal kva betyr det? B: Reint fleirtal vil seie at eit parti har meir enn halvparten, det vil seie 85 eller fleire representantar på Stortinget. Dersom eit parti får reint fleirtal ved

17 stortingsval, vil det nesten alltid vere dette partiet som skipar regjering. Regjeringa vert då kalla ei fleirtalsregjering. A: Men kva dersom det er mindre enn halvparten? B: Dersom ingen av partia har fleirtal, kan likevel eit parti skipe regjering. Det vert kalla mindretalsregjering. Ei slik mindretalsregjering er avhengig av samarbeid med andre parti for å få støtte til forskjellige saker. A: Her står det koalisjonsregjering. B: Koalisjonsregjering betyr at to eller fleire parti går saman om å skipe regjering. Ei slik regjering kan ha fleirtal eller mindretal i Stortinget. Altså, sjølv om fleire parti går saman, kan dei ha under halvparten av representantane i Stortinget. Dei kan samarbeide med andre parti og få støtte til forskjellige saker. Frå 1961 og til no har aldri eit parti hatt fleirtal på Stortinget. A: Eg lurer på ein ting til.. du sa stortingspresidenten er øvste leiar på Stortinget, er det han som er leiar for regjeringa også? B: Nei, det er statsministeren som leier regjeringa. Formelt er det kongen som ber ein person om å skipe regjering, det vil seie å bli statsminister. Oftast veit kongen kven som har fleirtal bak seg på Stortinget. Dersom han er i tvil, kan han rådføre seg med presidenten på Stortinget om kven han bør spørje. Regjeringa består elles av statsrådar eller ministrar som leier kvart sitt departement. I 2007 hadde regjeringa 18 statsrådar i tillegg til statsministeren. A: Men kva er eigentleg regjeringa si oppgåve? B: Regjeringa skal gjennomføre det Stortinget har bestemt. Men regjeringa tek også mange avgjerder sjølv. For eksempel har Stortinget i opplæringslova bestemt at barn og unge som har teiknspråk som sitt førstespråk, har rett til å få opplæring i og på teiknspråk. Men lova seier også at det er regjeringa eller departementet som bestemmer innhaldet i opplæringa, og kor mange timar elevane skal ha. Sametinget A: Det er noko som heiter Sameting også? B: Ja, Sametinget vart opna første gong 9. oktober i Det er ei folkevalt forsamling for samane i Noreg. Valet for Sametinget går føre seg samtidig med stortingsvalet. Det vert valt 43 representantar frå 13 kretsar. Alle samar som bur i Noreg kan registrere seg og røyste ved valet. A: Møtest dei også i Oslo? B: Nei, Sametinget møtest i Karasjok. Sametinget vert styrt etter dei same prinsippa som Stortinget. Det har si eiga regjering, Sametingsrådet, som førebur saker for Sametinget og set i verk vedtak som er gjort der.

18 Røysterett/Valdeltaking A: I dei fleste demokrati er det allmenn røysterett. B: Ja, stemmer... I Noreg har alle norske statsborgarar over 18 år røysterett ved kommuneval, fylkestingsval og stortingsval. Du vert rekna som over 18 år dersom du fyller 18 i løpet av same året som det er val. A: Kva med innvandrarar? Har dei røysterett? B: Ved fylkestingsval og kommuneval har også utanlandske statsborgarar røysterett dersom dei har budd i Noreg dei siste tre åra. A: Kva får dei aldri røyste ved stortingsval? B: Jau, men dei må bli norske statsborgarar før dei kan røyste ved stortingsval. B: Demokrati betyr at folket sjølv skal styre i samfunnet. Den viktigaste måten det skjer på, er ved å delta i val. Dersom dei lar vere å røyste, vert dei heller ikkje med og bestemmer korleis samfunnet skal styrast. Dersom vi skal ha demokrati, er det avhengig av at folk deltek når det er val. A: Då er det jo viktig at folk følgjer med og er flinke til å bruke røysteretten sin? Folkeavrøysting A: Eg såg i ei avis at nokon ville ha folkeavrøysting om ei sak. Er ikkje stortingsval og folkeavrøysting det same? B: Nei, det er to forskjellige ting. Ved ei folkeavrøysting ber Stortinget alle som har røysterett om å ta stilling til eit bestemt politisk spørsmål. Det er Stortinget som bestemmer om ei sak er så viktig at ho bør leggjast fram for folket gjennom ei folkeavrøysting. A: Aha.. ok så då er det på same måten som når klassen skal avgjere kvar vi skal dra på skuletur? B: Tja, det spørs, fordi ei folkeavrøysting kan vere bindande eller rådgjevande. Dersom folkeavrøystinga er rådgjevande, betyr det at dei som røyster, gir Stortinget eit råd, men Stortinget er ikkje nøydd til å følgje dette rådet. Har Stortinget på førehand bestemt at folkeavrøystinga skal vere bindande, betyr det at det vert slik fleirtalet ved folkeavrøystinga røyster for. A: Står det i grunnlova at det skal vere slik? B: Nei, det står ikkje noko i Grunnlova om folkeavrøysting, men det har likevel vore seks folkeavrøystingar i Noreg frå 1905 til Alle har vore rådgjevande. Den første folkeavrøystinga i 1905 gjaldt spørsmålet om å løyse opp unionen med Sverige. De to siste avrøystingane i 1972 og i 1994 gjaldt spørsmålet om Noreg skulle bli medlem av EU.

19 Organisasjoner B: Er du medlem av nokon organisasjon? A: Ja, eg er med i Døves idrettslag. Og mor er med i Raudekrossen, trur eg. B: Visste du at Noreg har nærare 3000 store og små foreiningar. Kvart år vert det skrive ut mellom 15 og 20 millionar medlemskort her i landet. Det betyr at kvar norske innbyggjar i gjennomsnitt er medlem av fire ulike organisasjonar! Det dreier seg om organisasjonar med svært forskjellig storleik og med svært ulike mål for verksemda si. Politiske parti er også ein type organisasjonar. A: Men vi treng ikkje vere med i noko politisk parti for å vere med å påverke dei politiske avgjerdene! Vi kan påverke politikarar og andre som har makt, ved å arbeide gjennom ulike organisasjonar og foreiningar. B: Riktig. Vi er sterkare når vi står saman enn dersom ein og ein aleine prøver å forandre noko. A: Lurt. B: Ja, og Norges Døveforbund har lenge vore den viktigaste interesseorganisasjon for døve. Tolketenesta for døve er komme i stand og utbygd mykje etter press frå Norges Døveforbund. I 1990-åra engasjerte dei seg sterkt for å bevare døveskulane, noko dei også vann fram med. A: Bra! Det hugsar ikkje eg. Men du.. eg har høyrt om fagforeining. Kva er det eigentlig? B: Jau, altså. Grunnlova seier at i Noreg har alle rett til å vere organiserte. Dei som er i arbeid kan melde seg inn i ei fagforeining. Om du for eksempel er lærar, kan det vere nyttig å vere medlem av ei foreining for lærarar. Den kan hjelpe deg om du får problem på jobben. Ei foreining kan stille krav overfor arbeidsgjevaren om lønn og andre endringar. I slike situasjonar vil ein stå sterkare i ei fagforeining enn kvar enkelt ville ha gjort om dei stilte krav berre for seg sjølve. Ei fagforeining har makt fordi mange står saman. Aksjonsformer Demonstrasjonar B: Når ei sak engasjerer sterkt, vel nokon å demonstrere for at folk skal forstå saka. Det kan dei gjere som einskildpersonar eller mange saman. A: Er du ofte med og demonstrerer? B: Nei, men vi ser det ofte på tv og i aviser. Eg hugsar at i 2006 var det ei gruppe asylsøkjarar som sveltestreika i protest mot at dei skulle bli sende ut av landet. Dei la seg ned i telt framfor domkyrkja i Oslo.

20 Etter mordet på Benjamin Hermansen i 2001 gjekk i ein stille demonstrasjon for å ta avstand frå vold og rasisme. Dei fleste demonstrasjonar i Noreg har blitt gjennomført på fredeleg vis. Underskriftskampanjar Rollespill: (Nokon kjem inn). - Vil du skrive under på eit krav om billegare bensin? - B: Ja. Einig. (skriv under) - A: Ikkje einig. De køyrer altfor mykje bil. Vil heller ha billegare buss. - B: Eg har vore med på underskriftskampanje ein gong. Vi ville ha gang- og sykkelveg langs gata der vi bur. Vi stoppa folk og spurde om dei ville stø kravet ved å skrive namnet sitt på ei liste. Einskildpersonar og organisasjonar kan starte ein underskriftskampanje. Ofte gjeld det tilhøve i nærmiljøet: mot nedlegging av bibliotek, for bevaring av arbeidsplassar eller for anlegg av gang- og sykkelveg. Avisinnlegg A: Eg har skrive innlegg i skuleavisa. B: Kvifor gjorde du det? A: Eg ville ha elevkantine på skulen slik dei har i Sverige. B: Korleis gjekk det? A: Vi har ikkje fått det enno. Men mange stødde meg. Eg trur også at dei som bestemmer, er oppteke av kva vi meiner. Lobbyverksomhet A: For ei tid sidan såg eg bilete av generalsekretæren i Norges Døveforbund. Han snakka med nokon i Språkrådet om å få ei eiga teiknspråkslov. Han ville kanskje få dei til å stø kravet om at teiknspråk skulle verte offisielt språk. B: Dette kallar vi ofte lobbyverksemd. Ordet lobby betyr gang, korridor eller inngangsparti. Ein lobby finn vi gjerne utanfor eit møtelokale. Politikarar til dømes samlar seg ofte her før eit møte, etter møtet, eller i pausar. Folk utanfor som gjerne vil påverke dei, kjem hit for å prate med dei. A: Det er altså det som vert kalla lobbyverksemd! Noreg og EU A: Det er mange som bestemmer, og mange som vil påverke dei som bestemmer. Men det er altså likevel i Stortinget det meste vert bestemt? B. Det er det nok, men Stortinget må også ta omsyn til andre når dei gjer vedtak. Ofte må vi ha dei same lover og reglar som i andre land. A: Kva tenkjer du på då?

21 B: Eit døme på dette er Den europeiske union EU. EU er eit samarbeid som oppsto etter den andre verdskrig med eitt hovudmål: Å hindre at europeiske statar igjen skulle gå til krig mot kvarandre. Frå 1. jan 2007 bestod EU av 27 medlemsland. Disse landa skal samarbeide mellom anna ved å ta felles avgjerder, ved at dei byggjer opp felles institusjonar for eksempel Europaparlamentet, og eit eige felles rettssystem som skal løyse konfliktar. EU har sitt eige parlament, Europaparlamentet, som gir lover for forhold som gjeld alle medlemslanda. Det har si eiga regjering, Europakommisjonen, som skal setje i verk vedtak Europaparlamentet gjer. Det har også sin eigen domstol, EF-domstolen som tolkar lover og avtaler. A: Men er vi med der, då? B: Nei, Noreg er ikkje med i EU. To folkeavrøystingar er blitt halde om Noreg skulle bli medlem. Ved begge avrøystingane var det fleirtal mot medlemskap i EU. Trass i at Noreg har sagt nei til medlemskap, har Noreg eit tett samarbeid med Europa gjennom EØS-avtalen (Europeiske økonomiske samarbeidsområde). Gjennom EØS-avtalen er Noreg ein del av EU sin indre marknad, som ofte vert omtala som "Dei fire fridomar". Dei fire fridomane femner fri flyt av varer, kapital, tenester og personar. Vi kan busetje oss, jobbe og handle i alle medlemslanda og reise fritt mellom landa. EØS-avtalen pålegg Noreg å vedta lover og reglar som harmonerer med det som gjeld i EU. A: Styresmakter i Noreg bestemmer kva som skjer i Noreg, men i røynda gjer dei ikkje det i alle saker. Institusjonar i land utanfor Noreg kan bestemme i ein del saker. B: Det er rett. Det viser at verda på ein måte er blitt mindre. A: Interessant! Men no må eg begynne å skrive på oppgåva. Vonar eg hugsar alt. Tusen takk for hjelpa!