Beitebruksplan for Hol

Transkript

1 Beitebruksplan for Hol Fotograf: Lars Bry. Randehøgda ca Buskapen til Gunhild, Margit og Pål Larsgard. Kvinne ukjent. Planfremmar: Hol sankestyre Vedtatt i Kommunestyret den , saksnr 06/08.

2 SAMANDRAG Utanom dei mest høgtliggjande områda finst det knapt natur som ikkje er beitepåvirka i Hol. Beiting i utmark er ein berekraftig produksjonsmåte fordi ein nyttar lokale og fornybare ressursar til produksjon av høgverdig og bortimot økologisk dyrka mat. Omlag småfe, og over 600 storfe/hest går kvart år på utmarksbeite i Hol. Så godt som all sau og geit og 80% av storfeet går meir enn 8 veker på utmarksbeite i Hol. Verdien av fôret som blir tatt opp på utmarksbeite er om lag 4,2 mill kr årleg. For å produsere den same fôrmengda må ein bruke nær halvparten av dyrkamarka i Hol. Verdiskapinga på utmarksbeite var om lag 8,24 mill kr i Dette er ca 20 % av den samla verdiskapinga i landbruket i Hol. Utan utmarksbeite ville det ikkje vore areal nok for å produsere grovfôr til so mange dyr som ein har i dag. Sjølv om sauetalet dei siste tiåra har auka viser den høge tilveksten til lam på utmarksbeite at beitepresset er under middels. Beitedyr i utmark hindrar attgroing og fremmar det biologiske mangfaldet. Utmarksbeitene er dessutan relativt rovdyrfrie, difor kan dei avlaste område som har store tap av beitedyr på grunn av rovdyr. Stølsdrifta er viktig både for mjølkeprodusentane, kulturlandskapet og reiselivet. For at denne driftsforma skal ha ei framtid, må ho ha eit godt arealvern. Ein må ta omsyn til område som er godt eigna for støling, ikkje berre dei områda som er i bruk til dette pr i dag. Det vil styrke næringa dersom beitebruken blir drege direkte inn i plansamanheng. Når ein utarbeider arealplanar er dei digitaliserte temakarta eit godt hjelpemiddel for å synleggjere beiteinteressene. Mange av temakarta kan lett oppdaterast ved behov på grunnlag av årlege statistikkar. Eit vegetasjonskart for heile kommunen vil vere eit verdifullt hjelpemiddel når nye utbyggingsareal skal veljast. Beiteretten må kartfestast i utbyggingsplanar. Ein må fortsette arbeidet med å trekke skogbruk og andre landbruksaktivitetar inn i planlegginga. Beitenæringa må bli høyringsinstans både på kommuneplan- og reguleringsplannivå. Det mest skadelege for fleirbruk av utmarksområda i kommunen er spreidd utbygging i LNFområda. Spreidd utbygging set store krav til vegar, vatn, avløp osb. Det må satsast på å fortette eldre hytteområde som alt er vanskeleg å bruke som beiteområde, slik at ikkje nye område blir bandlagde. Eksisterande og planlagde installasjonar som vedkjem beitebruken må kartfestast med eige symbol i areal- og reguleringsplanar. I utbyggingsplanar for hytter der beiteretten ikkje er avløyst, må det stå i vedtektene at tomta ikkje kan gjerdast inn. Problema ved denne strategien kan løysast ved å opne for at litt av tomta kan gjerdast inn. Sperregjerde mot hytte- og bustadfelt er aktuelt der konfliktar med beitedyr kan oppstå, då slike område er lite tenlege som beite alt i dag. I Hol er vårbeite ein minimumsfaktor. I slike område er det vesentleg at utbygging skjer på lite produktive areal, og at beitedyras trekkvegar ikkje blir sperra. Erstatningar for tapt beiterett må ta utgangspunkt i arealets beitekvalitet og bruksverdi. Beitebrukar/beiterettshavar har krav på at problem for beitinga blir løyst t d ved jordskifte. 1

3 Forord B akgrunnen for planen var ein forespørsel frå teknisk sjef til næringsavdelinga om ein plan over beiteforholda i kommunen som planverktøy i arealbruken. Norsk Sau- og Geitalslag laga i 1995 ein disposisjon for planar som tek opp beiting i utmark. Med grunnlag i dette tok Hol sankestyre initiativ til arbeidet med denne planen. Fylkesmannens landbruksavdeling i Buskerud har sidan komme med innspel til utforming av beitebruksplanar i kommunane. Hol Sankestyre var styringsgruppe for arbeidet. Medlemmene i styringsgruppa var Magne Henry Eide Skurdalen og Dagali sankelag, Knut Erik Sveingard Hol østre sankelag og Jon Øen Geilo småfelags sankelag. Hol Sankestyre engasjerte Jon Lilleslett til å starte opp med planen. Næringsavdelingen har bidratt med opplysningar. Ingebjørg Grostølen var engasjert av Hol Sankestyre til å oppdatere planen for sluttføring. Sankelaga har sjølve stått for dei registreringane i felten som var nødvendige for å få planen til. I fyrste rekkje gjeld dette kartdelen. Arbeidet er finansiert slik: Hol Sankestyre Husdyrtrygdelagsfondet Kommunalt tilskot til landbruket i Hol Organisert beitebruk Næringsavdelingen Bygdeutviklingsmidlar (SND/FMLA) I alt Beitebruksplanen består av ein tekstdel med mål og tiltak og temakart som viser sankefelt, tapsprosent, dyr pr km 2, viktige trekkvegar/driftevegar og installasjonar og biologisk mangfald. Beitebruksplanen vil vere eit viktig verktøy for politikarar og administrasjon ved forvaltning av utmark. Målet er at den vil auke forståelsen for beitebruken som ein viktig del av kommunen sine ressursar. Difor må den innarbeidast i kommuneplanens arealdel som er juridisk bindande, ved neste gongs rullering. Høyringsutkast av 25. november 2004 Revidert 21. november Magne Henry Eide Jon Lilleslett Jon Øen sign. sign. sign. 2

4 INNHALD side SAMANDRAG FORORD INNLEIING 4 BEITEBRUK I HOL I DAG Tilbakeblikk Beitedyr i Hol Stølsdrift Attgroing Biologisk mangfald Utvikling i tilvekst til lam på utmarksbeite RESSURSGRUNNLAGET Areal Naturgrunnlag og beitekvalitet Verdi av utmarksbeitene Organisering av beitinga Tap og tapsårsaker Radioaktivitet Aktuelle beiteområde i Hol for beitedyr frå andre fylke UTMARKSBEITE I PLANSAMANHENG Beitebruk og arealplanar Tidlegare planar Beitenæringa som høyringsinstans Inngjerding av fritidstomter Sperregjerde Fortetting av eksisterande hyttefelt minimal spreidd bygging i LNF Arealvern for stølane og for tidlege beiteområde for sau Konsekvensanalyse og faktakartlegging Vegetasjonskartlegging ved verdivurdering av beite Erstatning for tapt beiterett Kvar går me framover UTVIKLING AV BEITENÆRINGA Tiltak Oversyn over tiltak LITTERATUR OVERSYN OVER VEDLEGG OG TEMAKART 25 3

5 INNLEIING Denne planen tek for seg bruken av utmarka som beite for husdyr. Me finn spor etter beite og drift i fjellet her i landet attende til 6000 år f Kr. Kultur- og beitelandskapet er meir opprinneleg som naturtype i Norge enn dei fleste andre naturtypar, og Norge er eit av få land i Europa som framleis har utstrekt bruk av utmarka. Utanom dei mest høgtliggjande områda finst det knapt natur som ikkje er beitepåvirka i Hol. Alt er kulturlandskap forma i samspel mellom menneske, dyr og natur. Hvis beiting og jordbruksdrift opphører, gror jordbruksareala etterkvart til med skog og kratt. Også i dag er utmarksbeitene ein svært viktig ressurs for husdyrhaldet. Beiting i utmark er ein berekraftig produksjonsmåte fordi ein nyttar lokale og fornybare ressursar til produksjon av høgverdig og bortimot økologisk dyrka mat. Dyr på utmarksbeite får god kondisjon og helse. Beitebruk i utmark er ei arealkrevjande, men ikkje arealforbrukande verksemd. Ved å nytte utmarka til beiting kan ein best ta vare på den produksjonsreserven som utmarka er. Kommuneplanen for Hol seier følgjande om beitebruk i utmark: Prinsipper for landbrukets forvaltning Gis muligheter for å ta vare på og videreutvikle kulturlandskapet og opplevelsesverdier og slik skape et levende og brukervennlig kulturlandskap. Ta vare på og videreutvikle lokalsamfunnene sitt særpreg blant annet ved arealplanlegging. Opprettholde stølslandskapet/-miljøet ved å stimulere til stølsdrift med melkeproduksjon. Utnytte grasressursene i fjell og utmark ved husdyrbeiting. Beitedyr skal prioriteres i forvaltningen av kommunens utmarksområder. Ta vare på det biologiske mangfoldet. Finne en balanse mellom utnytting og vern av naturen ved å utvikle bruksformer i landbruket som gir varig nytte både for natur og samfunn. Ivareta miljøet i landbruket slik at det er en kilde til rekreasjon, gode opplevelser og utfoldelse for allmennheten og at det gir levelige vilkår for bonden. Eit av tiltaka i Handlingsplan for landbruket i Hol 1998 er å sikre god utnytting av utmarka ved planmessig beitebruk. Beitebruksplanen har tre hovudmål: Å dokumentere omfanget og verdien av beitinga i dag Å sikre at beitenæringa har tilgang på areal og ressursar også i framtida Å koma med tiltak som styrker beitebruken og reduserar konfliktar 4

6 Tal dyr 1.0 BEITEBRUK I HOL I DAG 1.1 Tilbakeblikk «Folk og fortid i Hol» dokumenterer ein svært omfattande bruk av utmarka til beite. Beitinga går langt attende i tid, men hadde eit høgdepunkt i åra då både dyretal og tal gardsbruk og husmannsplassar var høgt. Figur 1 viser utviklinga i husdyrhaldet frå 1657 til i dag. Sauetalet hadde ein topp i 1998, medan dei andre dyreslaga har gått jamt attende sidan slutten av talet År storfe sau geit hest Fig 1. Utviklinga av husdyrhaldet i Hol (Folk og fortid i Hol I og II, Landbruksteljinga, søknad om produksjonstillegg). Kvar gard kunne ha fleire langstølar i fjellet og ein eller fleire heimstølar i åsane/liene. På stølane vart storfe, geit og sau gjett i lag. Heimstølane vart beitt vår og haust. Parallelt med nedgangen i tal aktive gardsbruk, har det vore stor nedgang i tal stølar i drift siste hundreåret. I 1935 var så mange som 375 av 686 registrerte stølar i bruk, sommaren 2003 var 22 stølar i drift. På dei mest høgtliggjande beitene - Iungsdalen, Raggen, Ynglesnutlægra, Nygardshamnane m fl - var det drifter av storfe, sau og hest. Mange tok også imot hamnefe og sau frå flatbygdene for å ha dei på stølen heile sommaren. Tamreindrift var til tider ei viktig driftsform. I alt har det vore tamrein i Hol litt over tredjeparten av tida sidan oppstarten i Det er kjent at det var tamreindrift i Iungsdalen, Urevasssbotn, Fødalen, Finnebotn, Nygardshamnane og Høgåsen. Kraftutbygginga i Hol starta i 1940 og førte til at 28,7 km 2 vart neddemt i fjellet. Dei mest omfattande neddemmingane er Strandavatnet med 9,2 km 2 og Stolsvassmagasinet med 9,8 km 2. Mykje av dette omfattar stølar og gode beite som no er tapt. Vedlegg 1 gir oversyn over regulerte 5

7 Tal dyr vatn i Hol. På den andre sida vart gamle vegar utbetra og nye vegar bygde, også erstatningsvegar. Slik fekk ein god tilgang til store areal i ei tid der det ofte var vanskeleg for privatpersonar å sette i gang med vegbygging i fjellet. 1.2 Beitedyr i Hol Storfe, geit og hest Storfebeiting med ungdyr, ammekyr og mjølkekyr som ikkje mjølkar er omfattande. Attåt stølar som er i drift, slepper nesten alle storfeprodusentane ungdyr og kyr som ikkje mjølkar i utmark. 85 % av alle mjølkekyr og ammekyr og 80 % av ungdyra er på utmarskbeite meir enn 8 veker. For storfe er nær sagt alle former for utmarksbeiting i bruk; inngjerda utmarksbeite, streifbeite med tomme kyr og ungdyr, streifbeite med mjølkekyr på stølane og ulike grader av tilsyn/gjeting av dyra på stølane. Alle geiter og nær halvparten av hestane er også på utmarksbeite (fig 2) År Mjølkekyr Andre storfe Geit Hest Fig 2: Utviklinga i beiting med storfe, geit og hest (Søknad om produksjonstllegg) Sau I dag er sau det viktigaste beitedyret, og om lag alle sauene i Hol går på utmarksbeite. Sauebeitinga omfattar både lokal sau og beitelag med medlemmer frå andre delar av fylket (fig 3). Fjellbeita i kommunen høver godt til sau, og ein kan vise til høg tilvekst og låge tap gjennom mange år. Helsetilstanden for sauen i området er no svært bra. Det er gjort omfattande kontrollar m h t mædie, og besetningane følger kontrolltiltaka for scrapesjuke (Mattilsynet 2004). 6

8 Tal sau År Sau frå Hol Sau i alt Fig 3. Utviklinga i sauebeiting (Organisert beitebruk, Søknad om produksjonstillegg). 1.3 Stølsdrift Det har vore liten reduksjon i tal stølar i drift i Hol det siste tiåret. I 2003 var 18 mjølkeprodusentar på eigen støl, og fem var på fellesstøl. Tre av produsentane har geit, dei andre har mjølkekyr. Det er ein fellesstøl for geit og ein for kyr, ein produsent er på fellesstøl i Ål. I tillegg er to stølar ved Strandavatnet bortleigd til geitebesetningar frå Vestlandet. I dag er ingen stølar i drift innanfor vedtatt nasjonalpark og landskapsvernområde. Fotograf Lars Bry. Buskapen til Gunhild, Margit og Pål Larsgard i Randen i Urundlia. Kvinne ukjent. 7

9 Eit livskraftig miljø for stølsdrift er avhengig av tilgang på nødvendig beiteareal, men ein er også avhengig av å følgje utviklinga i kvalitet på produkta. God beitekvalitet gjennom sesongen, god vasskvalitet osb er stikkord her, men det viktigaste er at sluttprodukta held mål. Det meste av mjølka blir levert på meieriet, men fleire stølar driv eigen foredling med ysting, kinning, sal av rumme med meir. 1.4 Attgroing Det er dokumentert gjennom eldre bilete at store område har vakse til med kratt og skog dei siste tiåra. Fôrsanking, vedhogst og høgt beitepress var sterkt medverkande til avskoginga som foregikk mot siste del av 1800-talet. Det var beitedyr på alle bruk og stølar også ut gjennom åsar og lier. Ofte er det dei mest produktive beiteområda i utmark, tidlegare vollar og utslåtter som no har gått over til berre å bli brukt til beite. Verknaden av attgroing på beitekvaliteten varierar alt etter dei lokale tilhøva. Mindre tilgang på lys og næring vil minke produksjonen av beiteplanter samstundes som beitekvaliteten går ned. Høveleg beitepress kan halde vedlike opne område og hindre at attgroinga startar. Heimstølane er ofte utsette for å gro att slik at desse kulturminna er i ferd med å forsvinne. Gjennom STILK-ordninga - Spesielle tiltak i landbrukets kulturlandskap - er mange heimstølar rydda og merka. Det største prosjektet har vore på Holsåsen. 1.5 Biologisk mangfald I Kommuneplanen er eit av måla for landbruksforvaltninga å ta vare på det biologiske mangfaldet. I perioden vart det etter pålegg frå Fylkesmannens miljøvernavdeling i Buskerud, utført registreringar av biologisk mangfald i alle kommunane i Hallingdal. Spesielle lokalitetar i kulturlandskap, skog, fjell, myr og langs vassdrag vart kartlagt, sjå temakart. Mange sjeldne og truga arter finn ein berre i kulturlandskap der det enno er beiting som i stølsområda. Det viser seg at middels beitetrykk gir størst artsmangfald, særleg planter. For å klargjere kva konsekvensar sauebeiting har på vegetasjon, smågnagarar og virvellause dyr vart det sett i gang eit 10-årig forskningsprosjekt i 2002; Bærekraftig bruk av utmark til husdyrbeiting: Økologiske effektar av sauebeiting i høgfjellet. Både næringsrike og næringsfattige fjelløkosystem blir undersøkt. Prøvefeltet for det næringsfattige økosystemet ligg i Setesdalen i Vest-Agder. Eit inngjerda prøvefelt på 2,7 km 2 ligg ved Strandavatnet i Hol og representerer det næringsrike fjelløkosystemet. Resultata så langt viser at det er graden av beiting som bestemmer dei økologiske effektane. Lågt beitetrykk (25 sau/ km 2 ) gav lik eller betre rekruttering av urter samanlikna med fråver av beite, medan høgt beitetrykk (80 sau/ km 2 ) gav lågare rekruttering. Berre høgt beitetrykk gav lågare vekst i smågnagarbestanden. Det er ikkje haldepunkt for å si at sauebeiting fører til at plantene produserer antibeitestoff som hindrar smågnagarane i å ete dei (Mysterud et al 2003). 1.6 Utvikling i tilvekst til lam på utmarksbeite Tilveksten på utmarksbeite varierar frå år til år. Gjennomsnittleg sommartilvekst i kontrollerte buskapar i Hol i perioden var 278 g/dag/lam; i perioden var tilveksten 298 8

10 G/dag g/dag. Tilveksten til lam på fjellbeite i Hol ligg på eit høgt nivå i forhold til landsgjennomsnittet som i perioden var 274 g/dag. Den totale tilvekst pr søye har auka pga høgare lammetal. Dette tilseier at trass i auke i sauetalet dei siste tiåra, er beitetrykket i Hol under middels i høve til beitegrunnlaget Tilvekst g/dag/lam År Fig 4. Sommertilvekst Hol kommune basert på sammendrag frå sauekontrollen. Fotograf ukjent. Frå ca Raggedrifta på sørsida av Hallingskarvet. 9

11 2.0 RESSURSGRUNNLAGET 2.1 Areal Hol er ein fjell- og utmarkskommune. Den er på km 2 i alt. 91% av arealet ligg høgare enn 900 m o h; berre 1% er dyrka mark, 8 % er produktiv skog og 9 % er vatn. Som beitekartet dokumenterer er stort sett heile kommunen utanom dei aller høgaste fjellpartia og dalbotnane, i bruk til beite i dag. 2.2 Naturgrunnlag og beitekvalitet. Kvaliteten på utmarksbeitene varierer både lokalt og regionalt. Berggrunnen er opphav til jordsmonnet og angir hovudtrekka i vegetasjonen. Dei beste produksjonsområda i fjellet finns der me har dei lettforvitrelege og ofte kalkrike fyllittane (kambrosiluriske sedimentbergartar). Det er grovt rekna i områda rundt Hallingskarvet, men øyar av fyllitt ligg spreidd rundt i hele kommunen. Bergartane i grunnfjellsområda forvitrar lite og er fattige på næringsstoff. Når det likevel er gode beite her, skuldast det at næringsrike lausmassar er tilført med is og vatn, samt sigevatn frå fyllittområda. Beiteverdien til eit område er fyrst og fremst avhengig av tre faktorar: Produksjon av beitepanter, kg tørrstoff pr daa. Næringsverdi, fôreiningar pr kg tørrstoff. Utnyttingsgraden, den enkelte dyrearts beitevanar. Det kan vere ulikskap heilt ned til individnivå. Variert terreng gir gode beiter gjennom heile beitesesongen. Beitevekstar i fjellet har høgare proteinverdi gjennom heile veksttida samanlikna med skogsbeiter. Snøleievegetasjonen er ein viktig vegetasjonstype fordi dyra her får tilgang på ferske planter etter kvart som snøen smeltar i ein periode då vegetasjonen elles fell raskt i næringsverdi. Jorddjubde, vasstilgang og topografi (eksposisjon, høgd over havet) er viktige faktorar for beitekvaliteten. Fordi vatn ofte er ein mangelfaktor er vegetasjonen gjerne rik langs elver, i fuktige område og i snøleier. 2.3 Verdi av utmarksbeitene Utmarksbeitene er ein avgjerande ressurs for landbruket i Hol. Dei frigjer innmarka til vinterfòrproduksjon, og dei er ein fornybar ressurs der ein verken nyttar sprøytemiddel eller kunstgjødsel. Fôropptaket i tabell 1 er rekna ut etter standard fôrnormar. FEm står for fôreining mjølk. Ein FEm utgjer næringsverdien i 1 kg bygg som tilsvarar 1,7 kg høy eller 5,5 kg surfôr. Fôropptak for sau er sannsynlegvis litt større enn 1 FEm/dag sidan tilveksten er så god. 10

12 Tabell 1: Fôropptak på utmarksbeite Hol fordelt på dyreslag i Dyreslag Tal dyr Beitedagar på Fôropptak Totalt Verdi i kroner utmarksbeite FEm/dag fôropptak Hest Storfe Sau Geit SUM Rekna frå ei normalavling på 300 FEm pr daa tilsvarar fôropptaket på utmarksbeite grasavlingar på daa dyrka mark. Det er ca 40 % av det dyrka arealet i Hol som er daa. Ved ein pris pr FEm på kr 3,- er verdien av fôropptaket på utmarksbeite omlag 4,2 mill kr. Utan utmarksbeite ville det ikkje vore areal nok for å produsere grovfôr til so mange dyr som ein har i dag. Utmarksbeitene er difor ein føresetnad, ikkje berre for den enkelte sin økonomi, men for landbruket i Hol samla noko tabell 2 viser. Tabell 2: Fyrstehandsverdi av landbruksprodukt produsert på utmarksbeite i Hol 2000, beløpet er avrunda til nærmaste hundre kroner (Tine Meieriet Øst BA, Gilde Fellesslakteriet BA). Vare Mengde Pris Beløp i kr Kjøt, sau/lam kg 28,80 kr/kg Ull, haust kg 43,35 kr/kg Mjølk, kyr levert frå støl l 4,41 kr/l Mjølk, geit levert frå støl * l 5,30 kr /l SUM * Eit par produsentar har kvote for heimeforedling og tel difor ikkje med i tabellen. Produksjonstilskotet er ein del av bondens inntekt og skal medverke til at dei landbrukspolitiske måla blir nådd. Vilkåret for å få tilskot til dyr på utmarksbeite er at dyra er minst 8 veker på utmarksbeite, og ein må vere minst 4 veker på stølen for å få stølstilskot (tabell 3). Nesten alle bruk med storfe, hest, sau og geit har dyra på utmarksbeite meir enn 8 veker. Tabell 3. Produksjonstilskot til dyr på utmarksbeite og stølsdrift i Hol i 2003 (Søknad om produksjonstillegg). Kr Tilskot til dyr på utmarksbeite Tilskot til stølsdrift m/mjølkeproduksjon SUM Som tabell 4 syner, var verdiskapinga på utmarksbeite om lag 8,24 mill kr i Dette er ca 20 % av den samla verdiskapinga i landbruket i Hol (Handlingsplan for landbruket i Hol). Ein omfattande beitebruk har stor betydning for sysselsetting i og utanfor næringa, tenesteyting og kulturlandskap. 11

13 Tabell 4. Samla verdiskaping på utmarksbeite i Hol i Verdi av produkta Produksjonstilskot SUM Organisering av beitinga For sauebeitinga sin del er kommunen delt i 20 sankefelt, i tråd med kommunale reglar for felles sank. Desse felta er ordna innunder 4 beitelag; Skurdalen og Dagali sankelag, Geilo småfelags sankelag, Hol øystre sankelag og Iungsdalen beitelag. Beitelagsgrensene følgjer ikkje alltid kommune- og fylkesgrensene som i Halne, Tunga og Iungsdalen. Frå fyrst på 1960-talet har det i Hol vore reglar for sams sauesank, vedteke av jordstyret og gjort forpliktande for alle saueeigarar med heimel i jordlova. Desse reglane har medverka til eit effektivt opplegg for sanken. Ordninga Organisert beitebruk vart etablert i 1970 og er basert på overeinskomst mellom jordbruksavtalepartane. Ordninga gjeld for sau, geit, storfe og hest på utmarksbeite. Føremålet med Organisert beitebruk er å - leggje til rette for ei rasjonell utnytting av utmarksbeitene, - redusere tapet av dyr på beite gjennom målretta tiltak i beitefelta. Det vert stilt krav til beitelaga når det gjeld tilsyn, dokumentasjon og samarbeid. Samstundes gjev beitelagsordninga plusseffektar på samarbeid (fellesarena og effektivisering), driftsresultat (reduksjon av skader/tap), dokumentasjon/kvalitetssikring og økonomi (drift og investeringer). Beitelaga samarbeider om tilsyn, sanking, investeringar som samle- og skillekveer, sankefeller, sperregjerde og andre målretta tiltak. Nesten alle saueeigarane i Hol er meldt inn i Organisert beitebruk i dag. 2.5 Tap og tapsårsakar Tap av dyr i utmark kan førekoma for alle dyreslag, men er oftast eit problem på sau. Tapsårsakene kan delast inn i sjukdom, ulukker, rovdyrskadar og andre årsaker. Sauenæringa i Hol kan vise til svært låge tap i mange år (fig 6). Normal tapsprosent på fjellbeite er 1,55 for sau og 2,33 for lam, blandingsbeite 1,65 for sau og 3,66 for lam, skogbeite 2,04 for lam og 3,93 for lam (Organisert beitebruk). Det er eit klart mål å redusere tap av dyr på beite både av etiske og økonomiske omsyn. Sjølv om dyr på utmarksbeite oppnår god helsetilstand, vil det alltid vere tap som me ikkje kan rå med. 12

14 Tapsprosent 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 Tap sau Tap lam Tap i alt År Fig 6: Tap av sau på beite i Hol (Organisert beitebruk) Rovdyr Beitenæringa bør engasjere seg i tiltak som held oppsyn med bestandsutviklinga av rovdyr. Fjellbeitene er eit viktig konkurransefortrinn for kjøtkvaliteten på sau og lam. Dette vil ein miste dersom rovdyr gjer skade og skremmer småfeet ned frå fjellet. Dei siste åra er det dokumentert tap av sau til gaupe, jerv og kongeørn i Hol. Ordninga med erstatning for tapt bufe på utmarksbeite drepne av freda rovdyr starta i Ved erstatningssøknader skal dødsårsaken dokumenterast eller vera sannsynleggjort, men kravet er ikkje absolutt (FOR , kap 3). Hol og Ål har felles rovdyrkontakt som har til oppgåve å registrere og dokumentere tap av bufe tatt av freda rovdyr. I 1995 og 2003 var det ingen søknader frå Hol, elles har tal på søknader variert frå ein til ni i året. Vedlegg 2 viser kor mange dyr som er omsøkt og erstatta som drepne av rovdyr i perioden Skogsnære beite, like mykje vårbeite som sommarbeite er mest utsett for rovdyrtap. Det er lisensjakt på jerv og kvotejakt på gaupe. Gaupefeller skal vere av godkjent type, og det skal meldast frå til kommunen før fellene tas i aktiv bruk. I tillegg kan det gjevast skadefellingsløyve på konkrete dyr (jerv, ulv, bjørn) som gjer stor skade på bufe. 2.6 Radioaktivitet Inntil Tsjernobylulukka i 1986, var radioaktivitet på utmarksbeite eit ukjent problem. Denne ulukka verka direkte inn på utmarksbeitinga. Dei fyrste åra var det mange målingar og nedfôring både med tanke på mjølk og kjøt. Sidan har radioaktiviteten avteke, og er no ikkje noko alvorleg problem i Hol. I utsette område blir det brukt saltstein med berlinerblått. Dette bind radioaktive stoff, og hindrar opptak i dyrekroppen. Særskilt nedfôring er difor ikkje lenger nødvendig. Risiko for utslepp av radioaktive stoff må utmarksnæringane leva med framover, utan i særleg grad å kunne påverke. Mattilsynet fører kontroll med beitene og fastset tiltak etter delegasjon. 2.7 Aktuelle beiteområde i Hol for beitedyr frå andre fylke Utmarka i Hol ligg midt i dei beste og mest sentrale beiteområda i Sør-Norge. Utmarksbeitene er dessutan relativt rovdyrfrie, difor kan dei avlaste område som har store tap av beitedyr på grunn 13

15 av rovdyr. I dag er det sau frå andre kommunar i Buskerud i Iungsdalen, Raggsteindalen, Bjørkedalen, Flyane og Kikut vest. I Halne sameige er det sau frå Rogaland og Hordaland, og på Storetunga er det sau frå Hordaland. Innan kommunen er det område som er mindre utnytta til beite, medan me har god utnytting i andre områder. Seterdalen i Dagali er døme på eit mindre utnytta område, medan stølsbruk og sauedrift i Iungsdalen gjer dette til eit godt utnytta område. Dyretalet må vurderast ut frå beitekvalitet og areal. For å sleppe sau frå andre fylke må det søkast om løyve frå Mattilsynet kvart år. Det må gjerast avtale med grunneigar(ar). Beiteområdet skal vere fysisk avgrensa slik at sauen ikkje blandar seg med lokal sau. Eksempel på aktuelle område i Hol kommune er Seterdalen, Nygardsnøset, Trestiklan, Storetunga og Halnetunga. Det er strenge krav til tilsyn/gjeting, og besetningane må vere smittefrie. Det er ikkje nødvendig å søke om å få sau frå Buskerud inn i drifter med lokal sau, men smittestatusen i nye besetningar må undersøkast Mattilsynet gir opplysningar om dette. Vedlegg 3 viser prosedyre ved utleige av beite til sau frå andre fylke. Fotograf ukjent. Frå 1930 åra. "Kalken" aust for Leino ved Strandavatnet. 14

16 3.0 UTMARKSBEITE I PLANSAMANHENG 3.1 Beitebruk og arealplanar Store delar av Hol kommune er avsett til landbruk, natur og friluftsområde (LNF-område) jf Kommuneplanens arealdel Det aller meste av desse områda er i bruk til beite i dag. Vidare er det kommunedelplanar for Geilo og Seterdalen. Arealbruken som i størst grad er direkte konkurrerande til beitebruken er utbygging til hytter og til dels bustader. I følgje Kommuneplanens arealdel skal det ikkje byggast bustader og fritidshus på dyrka mark og stølsvollar, men for å ta vare på og utvikle et levende kulturlandskap i Hol kommune, vil kommunen se positivt på restaurering/nyoppføring av stølsbuer/steinbuer på gamle tomter på stølsvoller, som er en del av driftsgrunnlaget på eiendommen. (Kommuneplanens arealdel ). I førehandskonferansane som blir halde ved oppstart av reguleringsplanarbeid må utbyggjar få informasjon om å finne ut kven som har beiterett i området som skal byggjast ut og elles om det er bufarvegar, salteplassar, gjetarbuer, skiljekveer eller andre planlagde tiltak som blir berørt av utbygginga. Det er viktig at utbyggjar får denne informasjonen tidleg slik at ein kan unngå konfliktar. 3.2 Tidlegare planar I dei tidlegare kommunedelplanane er beitebruken i liten grad nemnt. I enkelte av dei nyare kommunedelplanane, Ustaoset/ Haugastøl 1997 og Skurdalen rev. 1999, er særskilt nemnt at det ikkje skal byggjast på stølsvollar og at hyttetomter ikkje skal gjerdast inn. For sistnemnde plan er det også nemnt at beiteområde ikkje skal delast av som følgje av hyttebygging, og at dei mest produktive områda ikkje skal byggjast ned. Begge desse to kommunedelplanane er no avløyst av kommuneplanens arealdel Beitenæringa som høyringsinstans For at beitebruken skal bli tillagt større vekt i plansamanheng, må næringa komme på banen i arealplansaker. Lag og organisasjonar vil ha gode føresetnader for å kunne sjå større område i samanheng, og dermed stimulere til ein meir heilskapeleg forvaltning på kommuneplannivå. På reguleringsplannivå må beiterettshavar tas med som høyringsinstans. Her er det rom for detaljar som beitegrense, bufarsvegar, salteplassar, gjetarbuer og skiljekve. 3.4 Inngjerding av fritidstomter Lov om grannegjerde (Gjerdelova) regulerer først og fremst retten til å ha og plikta til å halde gjerde mellom naboeigedomar. Gjerdeplikta fell ikkje bort sjølv om eigaren sluttar med husdyr, leiger bort eller sel eigedomen til andre. Gjerde mellom eigedomar kan ikkje leggast ned utan avtale. Hovudkravet er at det ikkje skal settast opp gjerde. Dette er til fordel for både beitedyr som kan ferdast fritt og allemannsretten til fots og på ski. Ein unngår faren som dårleg vedlikehaldne 15

17 gjerde utgjer for folk og fe. Problema ved denne strategien er mange. Sau innmed hytteveggane er ikkje alltid velkomne. Ofte vil utbyggingar føre til at området ikkje egnar seg til beitedrift fordi beitearealet minkar, og det er vanskeleg å drive mellom bygningane på ein enkel måte. Det er også ei ulempe at ein slik framgangsmåte som regel ikkje gjev grunnlag for erstatningar/avløysing av beiterett sjølv om den ikkje kan nyttast som før. Ei løysning kan vere å opne for at litt av tomta kan gjerdast inn, t d x antall meter frå hyttevegg. Skal dette gjelde for heile kommunen må det tas med i Kommuneplanen. Ønskjer ein ulik praksis frå stad til stad må det tas med som eit punkt i den enkelte reguleringsplan. Det kan også vere aktuelt å gjerde inn større område, men det har ikkje vore interesse for det frå hytteeigarane til no. Gjerdene må halde for både storfe og småfe og ikkje vere farlege for folk, husdyr eller ville dyr. Beiterettshavar må kontaktast for rådføring ved oppsetting av gjerde, og han/ho kan krevje utbetring av gjerdet når det er nødvendig. Dersom beiterettshavar og gjerdeeigar ikkje blir einige, skal Mattilsynet kontaktast for å løyse konflikten. 3.5 Sperregjerde Sperregjerde er aktuelt i område der konfliktar med beitedyr kan oppstå (hytte- og bustadfelt), og er i liten grad noko tap for beitenæringa, fordi slike område ikkje er tenlege som beite alt i dag. Ved ein slik framgangsmåte vil det vera klart for alle at beiterettar, jaktrettar, vedrettar m.m. blir verdlause innanfor dei utbygde områda, og utbyggar blir i større grad nøydd til å ta stilling til erstatning til andre som har bruksrettar innan området. Kor tett eit område er bygd ut, framtidig bygging og beiteverdien vil vera viktige moment ved ei vurdering av om eit område bør delast frå beitefelt med sperregjerde. Sperregjerde kan også opne for at beiteområde trygt kan brukast f eks aust for rv 40 i Vestlia. Jordskifte har erfaring med og myndigheit til å sikre og endre ulike rettar t d ved erstatning/avløysing. Behovet for sperregjerde må vera ein del av høyringa i framtidige utbyggingar (reguleringsplanar). Det må avklarast kven som har ansvar for gjerdene. Det er ei føremon at utbyggjar tek dette ansvaret fordi då blir det ein å forhalde seg til i staden for mange hytteeigarar. 3.6 Fortetting av eksisterande hyttefelt minimal spreidd bygging i LNF Det mest skadelege for fleirbruk av utmarksområda i kommunen er utprega spreidd utbygging i LNF-områda. Spreidd utbygging set også større krav til vegar, vatn, avløp osb. Så langt som råd må det satsast på å fortette eldre hytteområde som alt er vanskeleg å bruke som beiteområde slik at ikkje nye område blir bandlagde. Det er viktig at skiljekveer, drifte- og trekkvegar og andre installasjonar som vedkjem beitebruken blir teke med i areal- og reguleringsplanane og kartfesta med eige symbol. 3.7 Arealvern for stølane og for tidlege beiteområde for sau I følgje K-planen skal ein opprettholde stølslandskapet/-miljøet ved å stimulere til stølsdrift med melkeproduksjon. Utnytte grasressursene i fjell og utmark ved husdyrbeiting. Beitedyr skal prioriteres i forvaltningen av kommunale utmarksområder.. 16

18 Beiteområda rundt stølseigedomane kjem ofte direkte i kontakt med utbyggingar. Stølsdrifta er viktig både for mjølkeprodusentane, kulturlandskapet og reiselivet. Ein del av stølane og beitene som høyrer til desse, ligg i bjørkeskogbeltet i meir og mindre tett utbygde område. For at denne driftsforma skal ha ei framtid, må ho ha eit godt arealvern. I denne samanhengen må det takast omsyn til dei langsiktige perspektiva ved all arealplanlegging. Ein må difor konsentrere seg om område som er godt eigna for støling, ikkje berre dei områda som er i bruk til dette pr i dag. I Hol er tidleg beite ein minimumsfaktor. Beitene ligg høgt, og våren er sein. Ved å sleppe tidlegare på vårbeite i utmark kan ein avlaste dyrka mark og innmarksbeite. Dei tidlege beita til sau ligg ofte i solvendte lier i bjørkeskog og med godt jordsmonn. I slike område er det vesentleg at utbygging skjer på lite produktive areal, og at dei ikkje sperrar beitedyras trekkvegar. 3.8 Konsekvensanalyse og faktakartlegging Eit av problema denne beitebruksplanen ynskjer å peike på er at det ved utbyggingar i liten grad blir henta inn og systematisert opplysningar om andre bruksområde samla. Plan- og bygningslova - PBL - har krav om konsekvensanalyse ved større utbyggingar. Til no har ein ikkje hatt utbyggingar i Hol som kjem inn under lovas konsekvensutredningskrav. Kommunen kan difor sjølv krevje dokumentasjon av tiltakets konsekvensar i samband med planprosess. PBL og Forvaltningslova har reglar om at ei sak skal vere tilstrekkelig opplyst før vedtak blir gjort. Ein ser gong på gong at andre brukarar og næringar ikkje blir tekne omsyn til eller nemnt ved omregulering av areal frå LNF-område. Beiteretten må kartfestast i utbyggingsplanar. Ein må fortsette arbeidet med å trekke skogbruk og andre landbruksaktivitetar inn i planlegginga. Registrering av kulturminne er lagt inn som ein rutine ved all utbygging, og blir gjennomført jf Kulturminnelova. Fylkesmannens miljøvernavdeling har i enkelte tilfelle kravd ei grønnstrukturplan ved større utbyggingar. Desse skal vise bl a stølsvollar, stigar, vilttrekk, sårbare område og andre viktige bruksområde i grøntkorridorar. 3.9 Vegetasjonskartlegging ved verdivurdering av beite Vegetasjonskartlegging er eit konkret verktøy for å vurdere beite for husdyr og vilt i utmark. Eit slikt temakart er god faktaregistrering for arealplanlegging. I Hol er berre Spelemannshaugen og delar av Kvisla kartlagt, fordi desse områda hadde høg beiteverdi vart utbygging stoppa. Til samanlikning fekk Hemsedal kartlagt heile kommunen i Registreringane frå kartlegginga av biologisk mangfald i 2001 er digitalisert og gir gode opplysningar; men omfattar berre spesielle lokalitetar og dermed ein liten del av kommunens potensielle utbyggingsareal. Eit vegetasjonskart for heile kommunen vil vere eit verdifullt hjelpemiddel når nye utbyggingsareal skal veljast Erstatning for tapt beiterett Beiteretten er ein av dei eldste bruksrettane som er knytt til utmarka. Beiteretten er regulert av Lov om ymse beitespørsmål - Beitelova. Som regel er grunneigar og beiterettshavar i eit område same person, men beiterett og grunneigarrett fell ikkje alltid saman. Mange stader er det sameiger med felles beiterett. Så langt har beiteretten knapt vorte teken omsyn til ved sal av 17

19 tomter, sjølv om han i mange område ligg i sameige. Når ein fyrst har fått hytter inn i beiteområdet, oppstår ofte praktiske vanskar og konfliktar slik at beiteretten blir forringa. I praksis kan beiteretten ofte vere forringa utan at rettshavar har nådd fram med sine synspunkt. Erstatningar for tapt beiterett må ta utgangspunkt i arealets beitekvalitet og bruksverdi. Beitebrukar har krav på at problem for beitinga blir løyst. Beitenæringa vil stå på prinsippet om at tapt beiterett først og fremst skal erstattast med annan beiterett der grunneigar har dette. Det vanlege er at utbyggingsverdien i eit område ligg hjå grunneigar, men beiterettshavar kan forhandle seg fram til ein del av denne verdien. Det er eksempel på at beiterettshavar har fått tildelt hyttetomt i området eller fått lagt ut landbruksområde som erstatning. Slike saker kan også løysast ved jordskifte. Det kan vere avløysing av beiterett enten ved økonomisk erstatning eller utlagt nytt beiteområde, beiterettshavar som ikkje er grunneigar får overta den delen av beiteretten som grunneigar/utbyggar har, beiterettshavar får ein viss prosent av årleg festeavgift som grunneigar tek inn på festetomter. Kikut

20 3.11 Kvar går me framover? Som me har vist er beitebruken verdifull og omfattande i Hol. Det vil styrke næringa dersom beitebruken blir drege direkte inn i plansamanheng. Jordbrukssjef/skogbrukssjef skal vurdere utbyggingsplanar i forhold til denne beitebruksplanen. Dei digitaliserte temakarta er eit godt hjelpemiddel for å synleggjere beiteinteressene når ein utarbeider areal- og reguleringsplanar. Mange av temakarta kan lett oppdaterast ved behov på grunnlag av årlege statistikkar. Dette må gjennomførast ved framtidige revisjonar av kommuneplan og kommunedelplanar. Kommunen må setje av midlar til vegetasjonskartlegging som dekkar heile kommunen, til bruk i plansamanheng. Hallingskarvet nasjonalpark omfattar viktige beiteområde. Næringa må engasjere seg i planer der det i forskriftene kan bli aktuelt for myndigheitene å gå inn og regulere beitebruken. Grunneigar/beitebrukar skal kunne setje opp tekniske installasjonar (skiljekve, tilsynsbu, linkstasjon for radiobjelle m m) når dette er naudsynt for drifta. Døme på dette er oppsetting av skiljekve i fjellet for å kunne plukke ut lam til slakt i august. Der beitenæringa blir brukt som eit argument for å få sett opp tilsynsbu og andre tekniske installasjonar, skal det foreligge avtale mellom tiltakshavar og beitenæring om rett til bruk i tråd med det omsøkte tiltak. For å betre beitekvaliteten bør det vere mogleg å rydde utmark også i område som er pålagt restriksjonar t d i landskapsvernområde og nasjonalparkar Dette vil styrke grunnlaget for framtidig stølsdrift og beitebruk. Kikut

21 4.0 UTVIKLING AV BEITENÆRINGA Utviklinga i husdyrhaldet basert på utmarksbeite vil til ein viss grad vere bestemt av sentrale rammevilkår. I dag må bøndene forhalde seg til motstridande politiske signal. På den eine sida blir det lagt vekt på produksjon av fellesgode som biologisk mangfald, vakkert kulturlandskap og levande bygder, på den andre sida er det krav om større effektivitet, rasjonalisering og færre og større einingar. Sjølv om talet på husdyr har minka dei siste åra, er utmarksbeitene framleis ein viktig ressurs for bøndene. Husdyrproduksjon på utmarksbeite gir råvarer med god kvalitet og særpreg. Dette gir eit stort potensiale i småskalaforedling, produktutvikling og marknadsføring. Prosjektet Levande stølar der to stølar frå Hol var med, viste at stølsdrift med utmarksbeite gir auka lønsemd i mjølkeproduksjonen. Prosjektet viste også at ein kombinasjon av stølsdrift/reiseliv og eigen foredling kan styrke næringa. Dessutan bidreg stølsdrifta til å oppretthalde kulturlandskapet. Dei viktigaste faktorane for at stølsdrifta skal halde fram er god adkomst og at mjølka blir henta av meieriet også for dei som driv foredling sjølve. Ein restriktiv praksis med utbygging i stølsområda, eller område som er godt eigna til dette, er avgjerande for framtidig stølsdrift. For å sikre beitene bør det være soner rundt stølane der det ikkje kan byggjast og som skal merkast i planar som viktig kulturlandskap. Fotograf Kari Nedremyr. Frå Nedremyrstølen på Holsåsen. 20

22 Andre næringar enn landbruk har også ein omfattande bruk av utmarka i Hol. Reiseliv og hyttefolk er døme på dette. Frå beitenæringa si side er det ingen problem med å akseptere at det framleis vil vera interesse for vidare utbygging av areal til hytter og andre føremål, men det krev at ein fortettar allereie utbygde område, legg nye utbyggingar til lite produktive område og unngår at fleire gode beiteareal blir bandlagt. Mykje av reiselivet i Hol er naturbasert. Moglegheitene for rekreasjon og opplevingar knytt til kulturlandskapet som beitedyra er ein del av og held i hevd, blir stadig viktigare både for fastbuande og tilreisande, men stor ferdsel i beiteområda kan uroe beitedyra. Ordinær bandtvangstid er frå 1.april-20.august, men Hol kommune har utvida bandtvang frå 20.august- 1.november jf Hundeloven 6e. Laushundar i bandtvangstida er eit problem både for beitedyr og vilt. For å trene jakthund må ein ha løyve frå grunneigar. Trening av jakthundar etter 20. august i eller i nærleiken av beiteområde kan skape konfliktar med beitebruken. Somme grunneigarar vil heller leige ut områda til jakt enn til beite fordi dette ofte gir betre økonomisk utbytte. 4.1 Tiltak Eit av hovudmåla med beitebruksplanen er å peike på tiltak som kan utvikle og styrke beitenæringa. Samordning mellom vedteken plan og offentlege tilskotsmidlar er ønskeleg for å få gjennomført tiltak som beitenæringa og forvaltninga meiner er nødvendige. For å sikre at tiltaka blir gjennomført, bør beitenæringa ta initiativ til å lage eit handlingsprogram med prioriterte tiltak; det skal rullerast kvart femte år Rett beitetrykk Det er fokus på miljøverknadene av husdyrbeiting frå andre brukargrupper av utmarka. I Hol er det store område der beitetrykket er lite m a Seterdalen og Lengjedalen. Det er ei oppgåve å plassere nye flokkar (ikkje minst sau frå andre kommunar) slik at både beitegrunnlag og tilvekst blir teke omsyn til. Naturleg avgrensing er viktig moment ved valg av beite for sau utanfrå kommunen Felles merkebok for Hol Sankelaga i Hol har eigne oversyn over merkene. Ei samla oversikt over merkene - merkebok - for Hol kan registrerast på data og leggast ut på t d Buskerud Sau- og Geitalslag si nettside slik at alle har tilgang til den. Systemet vil vere lett å oppdatere utan at det blir for dyrt Storfe og geit inn i organisert beitebruk Ordninga med organisert beitebruk er etterkvart godt innarbeidd når det gjeld sauebeiting, men ordninga omfattar også beiting med storfe, hest og geit. Som vist tidlegare i planen, er det mykje storfe på utmarksbeite i Hol. Dokumentasjon av denne beitinga (tal for tap m.m.) og tilgang på midlar til drift og investeringar, tilseier ei organisering av storfe- og geitebeiting innanfor Organisert beitebruk. 21

23 4.1.4 Mjølkeproduksjon på stølane Legge til rette for fortsatt stølsdrift med mjølkeproduksjon på støl ved: - beiterydding på stølane, både vollar og elles for å betre beitekvaliteten, - felles ungdyrhamn for å frigjere plass og beite til mjølkeproduksjon, - utbetring av vegar m a for å sikre mjølkelevering til meieriet, - fremme god vasskvalitet for å oppnå god kvalitet på sluttprodukta, - å vurdere om det skal arbeidast for at unytta stølar ved utleige kan tas i drift med mjølkeproduksjon både for å sikre beiteområda rundt stølane og for å stå betre rusta for framtidig mjølkelevering til meieriet Gjennomgang av reglane for sams sauesank Regelverket for sams sauesank som vart vedteke i kommunestyret i 1962 er moge for revisjon. Lova som dette regelverket var heimla i er endra og det er kome ny forskrift om organisert beitebruk. I tillegg har det også vore endringar i sjølve beitedrifta som tilseier revisjon Tapsførebyggjande arbeid Beitenæringa i Hol har låge tap av sau på beite, og det er eit klart mål å halde tapet på eit minimum. Ein del tap kan hindrast med enkle tiltak - regelmessig tilsyn og fellesank/ettersank m m., - berre sleppe friske dyr på beite, - fjerne gjerderestar og øydelagde gjerde, - tette hytter og uthus slik at dyr ikkje set seg fast Uttak av skadedyr Rett til å felle skadedyr er lite verdt utan ei effektiv organisering av jakta. Jegerane må ha god jaktkompetanse. Jegerar som driv lisensjakt på jerv må godkjennast av fylkesmannen. Ein bør samarbeide om utsetjing av gaupefeller for effektiv fangst innafor rammene kvotejakta gjev. Det er viktig at ein kjem i gang med jakta så snart tillatelse er gitt Informasjon om beitenæringa til andre brukarar av utmark For å informere allmenta om beitebruk, bandtvangsreglar og kvifor det er viktig å overhalde dei, kontaktpersonar osb, kan ein bruke heimesida til Hol kommune, Hytta vår, eigen brosjyre, oppslag Treningsbanar for gjetarhund Gjetarhundar er eit nyttig hjelpemiddel for effektiv sank. I Hallingdal vart det oppretta eit gjetarhundlag i For å stimulere til trening og betre hundar, bør småfelaga arbeide for å få til felles treningsbane der det kan gå treningssau heile sumaren. Dette bør organiserast slik at folk kan trene når dei vil, i tillegg til kurs og faste treningskveldar Opplæring av sauereine jakthundar Testing av sauereine hundar etter nærare avtale med godkjende instruktørar. 22

24 Trening av jakthundar i egna område Ein bør arbeide for å finne treningsområde for jakthund der det ikkje går beitedyr Beitenæringa som høyringsinstans Beiterettar i eit område må vere klarlagt i utbyggingssaker. I plansaker på kommuneplannivå bør lag og organisasjonar vere høringsinstans, i mindre plansaker som reguleringsplanar, den enkelte beiterettshavar Kartfeste beiterettsgrenser Dette er viktige fakta i reguleringsplanar. Slike opplysningar kan finnast på jordskiftekart og i tinglyste dokument. Økonomiske kart har i dag svært få inntegna beitegrenser Vegetasjonskartlegging Utarbeide vegetasjonskart som dekker heile kommunen Registrere kulturminne i utmark Samordne SEFRAK-registreringane med registreringar frå miljøplanar og (STILK) SMILsøknader. 23

25 4.2 Oversyn over tiltak Tiltak Ansvar Rett beitetrykk Beitenæringa, Mattilsynet Felles merkebok for Hol Hol sankestyre Storfebeitinga inn i organisert beitebruk Beitenæringa Mjølkeproduksjon på stølane. Beitenæringa, grunneigar Gjennomgang av reglane for sams sauesank Hol sankestyre. : Tapsførebyggjande arbeid Husdyreigar, grunneigar, eigar av bygning Uttak av skadedyr Husdyreigar, SNO, kommunen Informasjon om beitenæringa til andre brukarar av utmark Kommunen, sankelaga, fjelloppsyn, lensmann Treningsbanar for gjetarhund Hallingdal Gjetarhundlag Opplæring av sauereine jakthundar Jeger- og fiskerforeningane Trening av jakthundar i egna område Hundeeeigar, grunneigar, jeger- og fiskerforeningane Beitenæringa som høyringsinstans Kommunen, utbyggar, beitenæringa Kartfeste beiterettsgrenser Grunneigar, grunneigarlag, sankelag, kommunen Vegetasjonskartlegging Kommunen Registrere kulturminne i utmark Utbyggar, grunneigar/brukar. 24

26 5.0 LITTERATUR Beitebruksplan for Nes kommune. Nes kommune Beitebruksplan for Ål. Ål kommune Beiteplan. Meråker kommune Bruks og verneplan for Seterdalen. Godkjent av Miljøverndepartementet Det Kgl. Selsakp for Norges Vel: Prosjekt Levande Stølar. Sluttrapport Felles kommunedelplan for villrein i Nordfjella/Hardangervidda villreinområde. 1997/1998. FOR Forskrift om erstatning for tap og følgekostnader når husdyr blir drept eller skadet av rovvilt. Fylkesmannen i Buskerud, Landbruksavdelingen: Vedr. utforming av beitebruksplan i kommunen Handlingsplan for landbruket i Hol. Hol kommune Haugen Olav I.: Norske fjellbeite, bind 5. Det kgl. selskap for Norges Vel Kommuneplan Hol kommune Kommuneplanens arealdel Bestemmelser og retningslinjer. Hol kommune Landbruksplan. Veileder for arbeid med tiltaksrettede oversiktsplaner. Landbruksdepartementet Oversiktsplan for skogbruket i Hol. Hol kommune Medhus Osvald: Då fossen stilna. Oslo Mysterud A & Austrheim G: Bærekraftig bruk av utmark til husdyrbeiting: Økologiske effekter av sauebeiting i høyfjellet. Norges Forskningsråd; prosjekt nr /720; program Landskap i endring. Årsrapport Mysterud I og A: Bærekraftig bruk og forvaltning av Setesdal Vesthei og Rylkeheiene. Universitet i Oslo Reinton, Lars og Sigurd S.: Folk og fortid i Hol. Band 1 og 2, Oslo Skurdal Erling: Utmarksbeite i praksis og plansamanheng. Norsk Sau- og geitalslag/ Landbruksforlaget Vassbruksplan for Hol Hol kommune Verneplan for Hallingskarvet. Fylkesmannen i Buskerud. Deltema: Friluftsliv, landbruk og reiseliv. Rapport nr Deltema: Geologi. Rapport nr Deltema: Planteliv. Rapport nr OVERSYN OVER VEDLEGG OG TEMAKART 1. Neddemt areal i Hol kommune som følgje av vassdragsreguleringa. 2. Rovvilterstatningar i Hol kommune Prosedyre ved utleige av område til beitedyr frå andre fylke i hol kommune. 4. Fordeling av saueflokkar i Hol. 5. Antall sau sleppt på utmark per km2 kommunevis i Buskerud i Kommunevis fordeling av antall stølar i Buskerud. 7. Gjennomsnittleg lammetap i prosent i 2003 i Buskerud. 8. Tapsprosent for lam etter beitetype i Buskerud. 9. Gjennomsnittleg tap av søyer i prosent i 2003 i Buskerud. 10. Tapsprosent for søyer etter beitetype i Buskerud. 25