Rolf Theil sine bi drag er følgjande ka pit tel:

Størrelse: px

Begynne med side:

Download "Rolf Theil sine bi drag er følgjande ka pit tel:"

Monika Aas
8 år siden
Visninger:

1 Føreord Språk kamp går føre seg på så man ge plan. 21. mars 2011 kun ne avi sa La Vanguardia i Bar ce lo na melda at det mek si kan ske urfolksspråket ayapaneco er dømt til å for svin na for di det ber re finst to brukarar att av språ ket, to brukarar som att på til er uvener og difor i fleire år ikkje har kom mu nisert med kvarandre, sjølv om dei bur ber re 500 me ter frå einannan. Ayapaneco er eitt av 364 språkvarietetar som ein finn i da gens Mexi co. Språk le ge varietetar snakkar vi om når vi har å gjera med ein språk situa sjon der det er vanskeleg å avgjera om det drei er seg om skilde språk el ler dialektar av det same språ ket. Dei einaste attlevande brukarane av ayapaneco i dag er 75 år gam le Ma nu el Se go via og 69-årige Is id ro Veláz quez, som bur i den meksikanske delstaten Tabasco sør i landet. Segovia har forklart for Det nasjonale instituttet for urfolksspråk, INALI, at det i 1950-åra var om lag familiar i om rå det som nytta aya paneco som kom mu ni ka sjons mid del. Men så kom endringane som ei følgje av at bilvegen Villahermosa-Comcalco stod ferdig. «Tida og framsteget forvandla lands by en, folk drog ut for å jobba på stør re stader, og der fekk dei nye vanar, som dei tok med seg at ten de», sei er Se go via før han kon klu de rer: «Når vi to døyr, er det slutt, då døyr språ ket òg.» Det sis te er li ke vel ikkje sik kert, for to språkforskarar frå Stan ford Univer si ty i USA har intervjua sjølvsame Se go via og har utarbeidd ei ord bok i ayapaneco, med ba sis i dei tu sen vis av ord som Se go via kjende, og som dei fekk spela inn på band med han. Spørs må let blir då om ayapaneco vil 3

som att på til er uvener og difor i fleire år ikkje har kom mu nisert med kvarandre, sjølv om dei bur ber re 500 me ter frå einannan.

2 D e i ukuelege spr å k a lida den same lag na den som dei 141 språk le ge varietetane som har for svun ne i Mexi co frå ko lo ni ti da og fram til i dag, el ler om det kan revitaliserast slik det har skjedd med and re språk utan talarar dei seinaste ti åra. Det finst ei stor mengd uli ke språksituasjonar rundt om i verda, frå unnataksvise land med eitt språk (Is land, Nord- og Sør-Ko rea) til om rå de med eit sant vir var av språk og språksituasjonar: På Ny-Gui nea finn ein over språk, og Ka me run er eit land med 278 språk og språkleg mangfald heilt ned til lands by en og in di vi det. Som me språk som har vore på sot te seng, er blitt re vi ta li ser te, og i det sto re og heile er det i våre dagar langt stør re merksemd rundt regional- og minoritetsspråk enn det var for ber re nokre tiår si dan. Og over det heile tronar eng elsk, det dominerande verdsspråket, med ei utbreiing som tidlegare dominerande språk ikkje har hatt. Li ke vel er det slett ikkje opp lagt at den ne in ter na sjo na le sta tu sen vil vara ved, ikkje eingong som lingua franca, det vil seia som hjelpespråk, eller fellesspråk, i kommunikasjon mellom menneske med forskjellige morsmål. I uli ke delar av verda blir and re språk nytta som lin gua fran ca i sine regionar: kastiljansk det vi kallar spansk i La tin-ame ri ka, swa hi li i austafrikanske land og ki ne sisk og ja pansk i Aust- Asia. I globaliseringas tids al der er vi vit ne til ei oppbløming av re gio nal- og mi nori tets språk. Rundt om i verda re age rer folk mot einsretting og makt ar ro gan se, og som me stader blir eins eige språk sett på ikkje ber re som eit kom mu ni kasjons mid del, men like mykje som identitetsskapar og beint fram som ein menneskerett. I den ne boka er språkleg mangfald vesentleg. Eit språk sam funn blir ikkje ber re kjenneteikna av at det har eig(n)e språk, men gjen nom språk kjem det til ut trykk eig(n)e syn på verda som det kan vera nyt tig å få inn blikk i. I man ge urfolksspråk finst det ver di syn som set men nes ket og na tu ren og ikkje øko no misk pro fitt i sen trum, og som så le is kan tilføra ver di ful le element i de bat ten om korleis menneska og kloten skal overleva. Det te er ein av grunnane til at språkleg mangfald er så vik tig. Forfattarane av den ne boka er beg ge sosiolingvistar som til dagleg ar beider med uli ke emne og språk om rå de. Med ut gangs punkt i språksituasjonar i forskjellige språksamfunn diskuterer vi mellom anna problem som oppstår når ein skal velja skrift norm for eit språk. Skal ein velja ein va ri ant med høg 4

Det finst ei stor mengd uli ke språksituasjonar rundt om i verda, frå unnataksvise land med eitt språk (Is land, Nord- og Sør-Ko rea) til om rå de med eit sant vir var av språk og språksituasjonar:

3 Fø r e o r d so si al pre sti sje slik katalanarane har gjort det i Spa nia el ler skal ein ha to le ran se for man ge ulikearta dialektar, slik ein har valt for ny nor sken sin del her til lands? Det te er vi ta le spørs mål innan språk po li tikk som blir ana ly ser te i den ne boka. Det skal i den ne samanhengen ikkje stikkast un der stol at beg ge forfattarane er medlemer av Noregs Mål lag. I den ne boka nyttar vi kas til jansk for det vi på norsk kallar spansk. Ter men castellano kas til jansk er vanleg i man ge la tin ame ri kans ke land, der ein også nyttar han om språk fa get (mors må let) på skulen. Også i høve til dei span ske språka bas kisk, galisisk og ka ta lansk er det pro ble ma tisk å nytta ter men spansk, si dan den ne kan leia tankane inn på den ideo lo gi en som herska i Fran cis co Fran co sitt dik ta tur ( ), nemleg at kas til jansk var einerådande som of fi si elt språk. Engelskdominansen i dag blir sett inn i eit his to risk per spek tiv i ka pitte let «Kor vik tig er eng elsk?» og blir sett i sam an heng med tidlegare språk som i sine periodar har vore dominerande i stør re om rå de av verda. Sa misk i høve til norsk, svensk, finsk og rus sisk er em net for ka pit te let med tit te len «Den samiske språkfamilien», og kapittelet «Variasjon i språk variasjonar av språk» tek føre seg den vanskelege grensedraginga mel lom uli ke variantar og varie tetar av språk, samstundes som ein ser på korleis språk utviklar seg og påverkar kvarandre. «Språk og språk po li tikk i Ka me run» handlar om eit land med ein eks tremt mangfaldig språksituasjon, og i «Swahili som lingua franca» blir dette afrikanske språ ket sett i høve til and re af ri kan ske språk og også i høve til eng elsk og fransk. «Språk som vaknar til live att» er eit ka pit tel som handlar om re vi ta lisering av språk: hebraisk, situasjonen i Spania, keltiske språk og situasjonen i Chi le. Ut gangs punk tet for «Sinosfæren den austasiatiske og sør aust asiatiske kulturkrinsen for kinesiske teikn» er den kinesiske språksituasjonen og dei følgjene den ne har for grannane. Det spesielle med språksituasjonen i Paraguay er at urfolksspråket guarani blir handsama som om det var eit mi no ri tets språk, noko som er emne for «Pa raguayansk guarani iden ti tet og menneskerettar». «Språktilhøva på Ny Gui nea» pre sen te rer døme på korleis språkleg einskap veks fram gjen nom pidginspråk på ei øy med over språk. «Lærdomar for den nor ske språk stoda» er eit oppsummerande ka pit tel til slutt som ser spe si elt på kva ein kan gjera for minori tetsmålforma ny norsk her til lands. 5

I den ne boka nyttar vi kas til jansk for det vi på norsk kallar spansk.

4 D e i ukuelege spr å k a Vi har lagt vekt på å skildra og analysera uli ke språk sam funn, men vi er sjølvsagt heilt kla re over at vi ber re har gri pe fatt i ei lita flik av ein enormt man ge fa set tert røyndom. Vi har likeeins sett på uli ke tilnærmingar til språkpo li tikk, der ein slik finst. Og vi har prøvt å finna fram til nyt ti ge råd for re gio nal- og mi no ri tets språk, sjølv om vi også her er med vit ne om at sli ke råd ikkje er universelle, men må tilpassast til historiske, sosiale, kulturelle, økonomis ke og po li tis ke røyndomar i kvart einskilt til fel le. Forfattarane har delt på oppgåva med å skriva dei uli ke kapitla. Johan nes Nymark har skrive følgjande kapittel: Kor vik tig er eng elsk? Va ria sjon i språk variasjonar av språk Språk som vaknar til live att Pa ra guayansk guarani iden ti tet og menneskerettar Lærdomar for den nor ske språkstoda Rolf Theil sine bi drag er følgjande ka pit tel: Den s am i ske spr å kf am il ien Språk og språk po li tikk i Ka me run Swa hi li som lin gua fran ca Sinosfæren den austasiatiske og søraustasiatiske kulturkrinsen for ki nesiske teikn Språktilhøva på Ny Gui nea Boka du no har fram for deg, rettar seg inn mot alle dei som på ein el ler an nan måte er in ter es ser te i språk, språksituasjonar og språk po li tikk: forfattarar, journa listar, skulefolk, forskarar, studentar, politikarar, mål folk og dei som på ein el ler an nan måte har noko å gjera med norsk språk el ler framandspråk el ler gan ske en kelt er opptekne av språk i sam fun net. Det er eit mål å visa for lesarane kor mang slung ne språksituasjonar vi har i verda, at det ikkje er ei na tur lov at eng elsk skal vera makt språ ket i verda til ævelege ti der, og forfattarane vil likeeins uttrykkja eit håp om at boka kan eggja til de batt, mel lom anna om kva ein bør leggja vekt på i den nor ske 6

Og vi har prøvt å finna fram til nyt ti ge råd for re gio nal- og mi no ri tets språk, sjølv om vi også her er med vit ne om at sli ke råd ikkje er universelle, men må tilpassast til historiske,

5 Fø r e o r d språkdebatten: skriftreglar, ordtilfang eller utarbeiding av språklege juridiske rettar for dei to mål for me ne våre, ny norsk og bok mål. Forfattarane vil retta ein stor takk til Fag bok for la get for at det gjev ut denne boka. Ein spe si ell takk til forleggjar Arno Vig mo stad, re dak tør for samfunns fag og hu ma ni ora Kris tin Eli as sen og marknadskonsulent Glenn Jensen Mangerøy for den støtta og dei innspela dei har kome med undervegs. Vi vil også takka konsulentane, Lars S. Vi kør og To ril Op sahl; merk na de ne deira har vore til stor nyt te. 7

Ein spe si ell takk til forleggjar Arno Vig mo stad, re dak tør for samfunns fag og hu ma ni ora Kris tin Eli as sen og marknadskonsulent Glenn

Like dokumenter

Innhold. Ka pit tel 1 Inn led ning Barn og sam funn Bo kas opp byg ning... 13

Innhold. Ka pit tel 1 Inn led ning Barn og sam funn Bo kas opp byg ning... 13 Innhold Ka pit tel 1 Inn led ning... 11 Barn og sam funn... 11 Bo kas opp byg ning... 13 Ka pit tel 2 So sia li se rings pro ses sen... 15 For hol det mel lom sam funn, kul tur og so sia li se ring...