LingDys Versjon 2.1 LingIT AS, Trondheim 2006

Transkript

1 LingDys Versjon 2.1 LingIT AS, Trondheim 2006

2 Bruksrettar Innehavarane av bruksrettane til LingDys er LingIT AS Postboks 2810 Elgeseter 7432 Trondheim Det er ikkje tillete å distribuera vidare eller kopiera denne programvara, heilt eller delvis, utan skriftleg løyve frå LingIT AS. Brot på desse vedtektene vil føra med seg strafferettsleg ansvar. Atterhald Programvara er kontrollert så godt det let seg gjera, mellom anna med omsyn til virus. LingIT har likevel ikkje noko ansvar for skader som måtte bli tilført maskinvara eller anna programvare mens LingDys er i bruk. Oppdatering/oppgradering: Dei som kjøper LingDys, vil kostnadsfritt kunna lasta ned alle oppdateringar innanfor same generasjon frå Til dette bruker ein den vedlagde lisenskoden. Ved skifte til ny generasjon (oppgradering) blir ny lisenskode og programvare tilsendt. For pris på oppgraderingar, ta kontakt med LingIT AS. 2

3 Innhaldsliste 1 Kva er LingDys? Kva består LingDys av? Systemkrav LingDys-editor Å installera Å installera frå CD Å installera og oppdatera frå Internett LingDys for systemadministratorar LingDys og OpenOffice.org Å skriva med LingDys Å aktivera LingDys Viktig om språkinnstillingar å velja nynorsk eller bokmål Å avslutta LingDys LingDys sine eigne knappar korleis fungerer desse? Forslagsvindauget LingDys som vanleg stavekontrollprogram Anbefalt framgangsmåte ved bruk av LingDys Stavekontroll Ordbokoppslag og høgtlesing av ord i forslagsvindauget Høgtlesing av tekst Kontrollpanelet til LingDys Tekstbehandling Hurtigtastar Vis prediksjon Oppsett Kontrollstrategien Berre basiskontroll Erstatningsreglane i LingDys Basiskontroll-påbygg Både erstatningsreglar og basiskontroll Kombinert oppslag Returner oppslått ord først Minimum ordlengde for basiskontroll Frekvensgolv Ignorer ulovlege former og Ignorer sideformer Ta omsyn til førre ordet -informasjon Standardvalknappen Samansettingar Grupper Å laga ei ny gruppe Erstatningar Vil LingDys kunna foreslå feilstavingar ut frå erstatningsreglane?

4 4.5.2 Å leggja inn samanskrivne ordfrasar Å leggja inn suffiks erstatningar i slutten av ord Tekst til tale Å få høgtlese ein tekst i dokumentet Problem med Talsmann Oppslag i ordbok Brukarordliste Nokre vanlege spørsmål Lang innlastingstid Raud strek under ord som er riktig stava LingDys finn ikkje riktig ord Telenor Talsmann som skjermlesar LingDys i Outlook og PowerPoint LingDys og LingRight på same PC

5 1 Kva er LingDys? Skriveverktøyet LingDys er ei programvare som blir installert og aktivert saman med eit skriveprogram, og fungerer som ei skrivestøtte for dyslektikarar og andre skrivesvake. Dei viktigaste komponentane i LingDys er ein kraftig stavekontroll, ordbøker og ein talesyntese som opnar for høgtlesing av ord og tekstar. Stavekontrollen er spesielt utvikla for dyslektikarar og andre med behov for meir hjelp enn tradisjonelle variantar kan tilby. Eit døme på ein vanleg stavekontroll er stavekontrollen i Microsoft Word (heretter kalla Word), som mange har erfaring med. Denne er meint for dei som ikkje har skrivevanskar, og han er godt eigna til å retta opp småfeil. Slike vanlege stavekontrollar rettar som oftast berre ein teiknfeil per ord. Dette gjeld både enkle ord, til dømes sukker, og ord som er sett saman av fleire delar, til dømes sukkertøy (sukker og tøy). Døme på slike stavefeil er: når ein gløymer eit teikn: masin maskin når ein tastar inn eit teikn for mykje: masskin maskin når ein forvekslar to teikn: maksin maskin når ein gjer ein stavefeil i eit samansett ord: maskinskjef maskinsjef Er det derimot fleire feil i ordet, vil den tradisjonelle stavekontrollen koma til kort: masskjin * ingen forslag * masjinskjef * ingen forslag * LingDys er laga slik at det kan retta fleire feil i eit ord. I døma over vil LingDys foreslå å korrigera masskjin til maskin og masjinskjef til maskinsjef. Vanlege stavekontrollar krev oftast at første bokstav i ordet er riktig. Dette skaper problem for dei som strevar med rettskrivinga. I den norske stavekontrollen til Word vil feilstavinga jerne få forslaga jarane, jernet, jarne, jerpe, jern. LingDys tek høgde for at første bokstav også kan vera feilstava og foreslår mellom anna orda gjerne og hjerne. Det same ser vi ved ordet jørne, kor den tradisjonelle stavekontrollen foreslår jarne, mens LingDys foreslår hjørne. LingDys kan også bli skreddarsydd til den enkelte, mellom anna gjennom tilpassing til dialektbakgrunn. LingDys fungerer både på nynorsk og bokmål. For korleis du skiftar mellom nynorsk og bokmål, sjå kapitla og

6 Denne handboka er først og fremst skrive for lærarar, pedagogar, HMSansvarlege, foreldre/føresette og andre som er involvert i tilrettelegging og bruk av hjelpemiddel for dyslektikarar. Her skal vi gi ein presentasjon av alle funksjonane i LingDys. Instruksjonane er trinnvise og illustrerte, og teksten inneheld øvingsoppgåver, slik at du sjølv kan prøva ut funksjonane undervegs. Vi byrjar med å sjå på dei ulike delane av LingDys. Deretter går vi gjennom funksjonar og innstillingar i programmet, og avsluttar med generell informasjon samt nyttige tips og råd. 1.1 Kva består LingDys av? Vi har alt vore inne på at LingDys har ein kraftig stavekontroll som kan handsama fleire stavefeil per ord. Stavekontrollen tek høgde for det vi kan kalla typiske dysleksifeil, som forveksling av b, p og d. LingDysprogrammet er også laga slik at det kan kjenna igjen dialektnære skrivemåtar. Dette har vi gjort fordi mange som slit med skrivevanskar, legg stavemåten tett opp mot uttalen. Dersom ein trønder skriv æ og ein austlending skriv jei eller jæ, vil LingDys foreslå eg i staden. Sjå kapittel 4.4 om korleis du administrerer dialektinnstillingar. Det er også mogleg å tilpassa LingDys meir til den enkelte brukaren, ved at du sjølv kan leggja til eigne reglar for spesielle feil du gjer. Meir om dette i kapittel 4.5. LingDys er utstyrt med fire ordbøker. Desse er Kunnskapsforlaget sine ordbøker Norsk ordbok for grunnskolen, Norsk ordbok og Fremmedordboka i tillegg til Nynorskordboka. Her kan du få forklaringar på ord og døme på bruk. På same måte som at du kan leggja til eigne reglar i LingDys, finst det ei eiga brukarordliste, kor du kan leggja til spesielle ord som ikkje finst i ordbøkene eller i ordlista, til dømes fagterminologi og spesielle namn. For meir om dette, sjå kapittel 4.8. Talesyntesen som følgjer med LingDys, vert kalla Telenor Talsmann. Han kan lesa opp tekst og bokstavar så vel som ord og setningar. Talsmann les opp den teksten du merkar av. I tillegg kan Talsmann lesa opp oppslaga frå Ordbok for grunnskolen, noko som er ei fin støtte for dei som synest at ordbokoppslag er tungvinte å lesa. Talesyntesen er altså integrert i programmet, men kan også bli brukt åleine som skjermlesar. For meir om det, sjå kapittel

7 Programmet opnar også for såkalla ordprediksjon. Det vil seia at ein får opp forslag til ord etter kvart som ein skriv. Ordprediksjon står nærare forklart i kapittel Systemkrav LingDys kjører under Microsoft Windows og fungerer saman med Microsoft Office (heretter kalla Office), som Word er ein del av, eller OpenOffice.org. LingDys kan også bli brukt i Microsoft Works Suite, som inneheld Word, men fungerer ikkje saman med andre versjonar av Microsoft Works. Vi anbefalar at maskina kjører Windows 2000 eller Windows XP. LingDys fungerer også under Windows 98 og Windows ME. LingDys fungerer saman med Office-versjonane 2000, XP og Programmet vil ikkje fungera saman med Office 97. Minnet bør vera på minst 128 MB og prosessorhastigheita 500 MHz eller meir. For å bruka programmet saman med OpenOffice.org, treng du LingDys versjon 2.1 eller nyare. Du må også ha programmet LingO. Dette er eit installasjonsprogram som du kan lasta ned gratis frå heimesida til LingIT. LingO let deg bruka funksjonar frå LingDys og/eller LingRight i OpenOffice.org Writer (heretter kalla Writer) eller StarOffice Writer. Adressa for nedlasting av LingO finn du i kapittel 2.4. Produktet støttar OpenOffice.org 1.1 og 2.0, i tillegg til StarOffice 7. LingDys fungerer førebels ikkje saman med Mac eller Linux LingDys-editor For dei som ikkje har riktig versjon av Word eller Writer, følgjer det med ein eigen tekstbehandlar som heiter LingDys-editor. Opnar du denne tekstbehandlaren, vil LingDys bli aktivert automatisk. LingDys fungerer på same måte i LingDys-editor som i Word og Writer. LingDys-editor minnar om både Word og Writer og er ein veldig enkel og brukarvenleg tekstbehandlar i og med at han berre inneheld dei mest brukte og mest naudsynte funksjonane frå andre tekstbehandlingsprogram, som til dømes punktmarkering, halvfeit og kursiv skrift, understreking, midtstilling og blokkjustering. Det er mogleg å opna dokument skrivne i LingDys-editor i Word, og LingDys-editor kan også lesa dokument skrivne i Word. Ver merksam på at desse dokumenta då ikkje kan vera Word-dokument (doc), men må bli lagra som Rikt tekstformat (rtf). Skriv du ein tekst i Word som du vil lesa eller arbeida vidare på i LingDys-editor, må du klikka på Lagre som og velja Rikt tekstformat (eller rtf) under Filtype. 7

8 For dei som ikkje har Microsoft Word, vil vi anbefala at ein installerer OpenOffice.org Writer framfor å bruka LingDys-editor. Denne medfølgjande tekstbehandlaren er likevel eit alternativ for dei som har verken Word eller Writer. 2 Å installera Det finst tre måtar å installera LingDys på: frå CD, via heimesida vår på Internett og i nettverk. Under finn du ei punktvis forklaring på korleis du kan installera LingDys. 2.1 Å installera frå CD For å installera LingDys frå CD treng du CD-plata med LingDys og ein gyldig lisenskodenøkkel. Slik går du fram: Slå av alle program på maskina di, bortsett frå operativsystemet. Sett CD-plata i CD-ROM-lesaren. Eit installasjonsprogram vil starta opp så lenge autokjør er på. Følg instruksjonane på skjermen. Dersom autokjør ikkje er på, går du inn på Min datamaskin og vel LingDys_x_y (x_y står for versjonsnummeret). For å starta installasjonen kan du anten høgreklikka og velja Autokjør eller opna mappa og dobbeltklikka på spraakvalg (LingDys-blyanten). Etter kvart vil det koma opp eit felt kor du blir spurt om brukarnamn og lisenskode. Desse skal følgja med CD-plata. Når du skriv inn lisenskoden, er det heilt avgjerande at alle felt blir fylt inn heilt identisk med det som er oppgitt i lisenskodenøkkelen. Dette gjeld ikkje berre det feltet som heiter Lisenskode, men også feltet for Namn, Firma og Tal på lisensar. Ver nøye med å få med alle eventuelle teikn og mellomrom, og skil mellom små og store bokstavar. I lisenskodefeltet er det berre tal og blokkbokstavar som skal brukast. Det er alltid talet 0, null, som blir brukt, ikkje bokstaven O. Når installasjonen er fullført, legg LingDys seg i programoversikten under Start-menyen (Alle programmer). Herfrå kan du gå inn og laga ein snarveg til programmet på skrivebordet eller Start-menyen. No er LingDys installert, og du er klar til å bruka programmet saman med Word (for bruk av LingDys i OpenOffice.org Writer, sjå kapittel 2.4). 8

9 2.2 Å installera og oppdatera frå Internett Du kan også lasta ned installasjonssett for LingDys frå Internett. Dette kan du gjera frå ved å velja følgjande: Produkter LingDys Nedlastinger. Her skriv du inn lisenskoden, laster ned ei fil og kjører ho. Deretter er prosedyren den same som ved installering frå CD. Det kjem stadig nye versjonar av LingDys, og oppdateringar innanfor same generasjon er gratis. Dette gjer du også frå denne sida, og du bruker same lisenskode som ved installasjonen av programmet. Ver merksam på at du ved oppdatering av LingDys ikkje skal avinstallera den versjonen du har på maskina di. Oppdateringa legg seg nemleg oppå den gamle versjonen av programmet. 2.3 LingDys for systemadministratorar Dette kapitlet er teke ut av brukarrettleiinga og finst no som eit eige dokument i PDF-format på nettstaden Det finst under Produkter LingDys Nedlastinger. 2.4 LingDys og OpenOffice.org For å kjøra LingDys saman med OpenOffice.org, treng du eit installasjonsprogram som heiter LingO. Dette programmet lastar du gratis ned frå nettstaden Det finst under Produkter LingDys Nedlastinger. 3 Å skriva med LingDys 3.1 Å aktivera LingDys Etter at installasjonsprogrammet er kjørt, ligg programmet i ei mappe som heiter LingDys under Alle programmer. Opna denne mappa og klikk på LingDys-ikonet. Når programmet har opna seg, vil du finna att ikonet for LingDys ein liten raud og blå blyant på verktøylinja nede til høgre på skjermen. 9

10 Figur 1: LingDys-ikonet LingDys er automatisk aktivert for å opna seg saman med Word eller Writer. Dersom LingDys har blitt sett inaktiv, slik at det ikkje opnar seg saman med skriveprogrammet, må du aktivera LingDys. Slik går du fram for å gjera dette: Opna LingDys. Høgreklikk på denne blyanten og vel Innstillingar (eller dobbeltklikk med venstre musetast). Då kjem kontrollpanelet til LingDys opp. Herfrå styrer du innstillingane i programmet, noko vi kjem tilbake til. No skal du berre aktivera LingDys. For å aktivera støtte for LingDys i Word eller Writer vel du fanebladet Tekstbehandling. Vel Aktiv og lukk så kontrollpanelet. Figur 2: Å aktivera LingDys Gå tilbake til LingDys-ikonet nede i høgre hjørne og høgreklikk på dette. Vel Avslutt LingDys. Ikonet forsvinn, men LingDys er aktivt og vil starta opp saman med ein tekstbehandlar. 10

11 Når du no opnar ein tekstbehandlar, vil LingDys opna seg saman med denne. Du vil sjå at det kjem opp fem nye knappar i den øvste verktøylinja, i tillegg til eit eige forslagsvindauge på skjermen. Du er no klar til å byrja å skriva med LingDys. Du kan slå LingDys av og på (Aktiv/Inaktiv) mens Word eller Writer er open, men du kan ikkje avslutta programmet utan å gå ut av tekstbehandlaren Viktig om språkinnstillingar å velja nynorsk eller bokmål LingDys set den norske stavekontrollen i Word eller Writer ut av spel og tek over sjølv. Har du eit anna språk som standard stavekontroll på PCen, må du endra til norsk (nynorsk eller bokmål, avhengig av ynskt målform). Blant anna Word kan vera ustabilt når det gjeld endring av språk. Vi anbefaler derfor at du ikkje endrar språkinnstillingane berre i tekstbehandlaren, men globalt på PC-en. I Windows gjer du dette på følgjande måtar: Viss språklinja ikkje er framme (det står ikkje NO på oppgåvelinja nedst på skjermen), gjer du som følgjer: Gå inn på Kontrollpanelet til Windows frå Start-menyen. Vel Dato, klokkeslett, språk og regionale innstillinger og deretter Innstillinger for region og språk. Vel arkfana Språk. Under Teksttjenester og inndataspråk klikkar du på Detaljer. Vel arkfana Innstillinger. Klikk på Legg til under Installerte tjenester. Vel ei norsk ordliste, norsk nynorsk eller norsk bokmål. Vel norsk tastatur og klikk på OK. Klikk deretter på knappen Språklinje. Huk av for Vis språklinjen på skrivebordet. Klikk på OK. Språklinja legg seg no tilgjengeleg på oppgåvelinja, og du kan velja NO Norsk (nynorsk) eller NO Norsk (bokmål) ved å venstreklikka på NO-knappen. Viss språklinja er framme (det skal stå NO på oppgåvelinja nedst på skjermen), venstreklikkar du på denne og vel ynskt målform. Er ikkje denne målforma tilgjengeleg, gjer du som følgjer: Høgreklikk på språklinja (NO-knappen, eller EN-knappen, viss du har engelsk på maskina) og vel Innstillinger. Klikk på Legg til under Installerte tjenester. Vel ei norsk ordliste, norsk nynorsk eller norsk bokmål, og vel norsk tastatur. 11

12 Klikk på OK. Det valde språket legg seg no til som tilgjengeleg språk på språklinja. Du bør også slå av funksjonen Identifiser språk automatisk i Word. Denne funksjonen finn du via verktøylinja i Word: Vel Verktøy Språk Angi språk. Dersom du ikkje slår han av, vil Word kunna skifta til engelsk stavekontroll viss han finn eit engelsk ord. Då blir LingDys sett ut av funksjon. 3.2 Å avslutta LingDys Vil du avslutta LingDys, høgreklikkar du på blyantikonet og vel Avslutt LingDys. (Dette fungerer berre når tekstbehandlaren ikkje er open.) Har du aktivert LingDys saman med Word eller Writer, vil LingDys lukka seg samtidig med at du lukkar tekstbehandlaren, og opna seg igjen når du opnar tekstbehandlaren neste gong. Vil du slå av LingDys, må du inn på kontrollpanelet som forklart i kapittel 3.1, men i staden for å velja Aktiv, vel du no Inaktiv. No vil du kunna opna eit tekstbehandlingsdokument utan at LingDys følgjer med. 3.3 LingDys sine eigne knappar korleis fungerer desse? Når du har aktivert LingDys saman med Word, kjem fem nye knappar til syne øvst på verktøylinja. Figur 3: LingDys sine eigne knappar Desse knappane er knytt til teksten i dokumentet: Ein raud blyant: Klikk på denne, så kjem kontrollpanelet til LingDys med LingDys-innstillingane opp. Ei blå pil: Med denne går du frå ord til ord ved stavekontroll av teksten. Ei bok: Her gjer du oppslag i ordbok frå teksten i dokumentet (gjeld for det ordet som skrivehaka er inni eller ved sida av). Vel eit ord og klikk på bokknappen. Ein munn: Merk av tekst i dokumentet og trykk på denne knappen, så vil talesyntesen lesa den merka teksten høgt. Ein munn med kryss over: Bruk denne til å stoppa talesyntesen. 12

13 3.4 Forslagsvindauget Når du byrjar å skriva, kjem ein liten firkant med ord og knappar opp. Dette er forslagsvindauget til LingDys: Figur 4: Forslagsvindauget I den øvre kanten av ruta finn du følgjande knappar: Ei blå pil: Med denne kan du setja det ordet du har valt, direkte inn i teksten. Ein høgttalar: Her kan du få lese opp ordet som er avmerka i forslagsvindauget. Ei bok: Her får du ordbokdefinisjonar og døme på bruk. Ein blyant: Når du klikkar på denne, kjem kontrollpanelet til LingDys opp. Bokstavar: Ved å klikka på denne knappen kjem du inn i den vanlege skriftredigeringsmenyen til Windows, kor du kan justera skriftstorleik og skrifttype. Du kan også gjera slike endringar ved å høgreklikka mens musepeikaren er inne i forslagsvindauget. Eit spørsmålsteikn: Denne knappen tek deg til hjelpefunksjonen, kor du får ei forklaring på korleis forslagsvindauget fungerer. Enkelte synest at det er distraherande å ha forslagsvindauget oppe mens dei skriv. Då kan ein skru det av (gå på Kontrollpanelet Tekstbehandling og ta vekk krysset ved Aktiver forslagsvindu). Det går også an å dra forslagsvindauget unna den synlege delen av skjermen ved hjelp av musa (sett musepeikaren over namnet LingDys i forslagsvindauget og dra vindauget dit du vil ha det). Trykkjer du på minimer på sjølve forslagsvindauget, vil vindauget bli mindre, men ikkje forsvinna heilt frå skjermen. Trykkjer du derimot på forslagsvindu i oppgåvelinja nedst på skjermen, legg vindauget seg ned. Deretter er det berre å opna vindauget igjen, ved å kryssa av for Aktiver forslagsvindu, maksimera eller flytta vindauget, når du er klar til å kjøra stavekontrollen. 13

14 I teksten under har vi lagt inn mange feil. Skriv han inn, og øv deg på å bruka knappane i forslagsvindauget. Undervegs kan du setja inn korreksjonar, få ord eller tekstdelar lese opp eller gjera oppslag og sjå kva ord betyr i ordboka. Du kan også eksperimentera med skriftstorleiken og sjå kva som passar deg best: På hytetur me bestefar Ret ette at somer ferien hade bjynt reiste eg å morfar på hyta. Det var strålane solsjin å mangen varme grader. Me blei sletne på vai te hyta. Ette turn kune me slapa av i den hærli svale ståva mens me venta på at fisken sko bjyna å vaka. Då sola jek ne fant me fram fiskeutstyr å jore ås klar får fisketur. Garn å stång å slukar måte pakas i båten. Me fek fira aurar på runt hall kjiloen å åt dei ve bålet utanfår hyta den kvelen. I tileg trekte me syti to fine aurar på garn dagen ettepå så me kune ta me jem ijen. Det var mangen smil då dese blei servert varme fra grilen me mase got atåt. I teksten over kan du leggja merke til formuleringa somer ferien. Når du rettar somer til sommar, vil LingDys foreslå sommarferien når du går vidare i stavekontrollen. Også varme grader vil bli foreslått retta til varmegrader. Dette skjer fordi LingDys har ei standardinnstilling som heiter Ta omsyn til førre ordet -informasjon. Denne finn du under LingDys-innstillingar Oppsett. Det betyr at dersom dei to orda finst som eit samansett ord i ordboka, vil LingDys sjekka dette og foreslå at orda skal skrivast som eitt. For meir om dette, sjå kapittel Både øvst på verktøylinja og i den øvre kanten på forslagsvindauget finn du ordbokknappen. Ordbokoppslaget kan vera nyttig å bruka som eit supplement til stavekontrollen. Dersom ein får raud strek under eit ord, er ordet feilstava, og ein må velja riktig ord frå forslagsvindauget. Det kan ofte vera tilstrekkeleg å få orda høgtlesne for å finna ut kva som er det riktige. Eit døme kan vera setninga Ho er ei jete som bur i Bodø. Her får ein raud strek under jete. Stavekontrollen vil foreslå mellom anna jente, hjerte, hjerter og gjette. Ved hjelp av talesyntesen Telenor Talsmann (les meir om Telenor Talsmann i kapitla 3.6.2, og 4.6) går det ganske greitt å finna riktig stavemåte her. Men andre ord igjen blir uttalt svært likt, og det er ofte ikkje tilstrekkeleg å høyra på dei. Då bør ein heller slå opp i ordboka og sjå kva dei betyr. Nokre døme på slike ord er sand og sann, bade og badet, skjenna og kjenna, skjønn og kjønn. Det blir ekstra vanskeleg når ein ikkje får raud strek under ord som er riktig stava, men som likevel blir feil i samanhengen. Dersom ordet alt 14

15 finst i ordboka, får du ikkje raud strek under det, sjølv om det betyr noko anna enn det du hadde tenkt å skriva. Derfor anbefalar vi å kjøra stavekontroll på alle orda, også ord utan raud strek. Det er viktig å gjera seg kjent med forslagsvindauget og knappane i dette. Prøv sjølv å sjekka desse orda ved å slå dei opp med ordbokknappen i forslagsvindauget. Pass på at frekvensgolvet er sett til null, slik at alle orda blir tekne med. Dette stiller du inn ved å gå på LingDys-innstillingar, kontrollpanelet til LingDys (klikk til dømes på blyanten i forslagsvindauget), vel fanebladet Oppsett og vel Frekvensgolv lik 0. dei di die nokk nok jekk gjekk gikk kvelv kvell kveld kvar var runn rund då da hål hol hull skjenn kjenn skjønne kjønnet skjønnet 3.5 LingDys som vanleg stavekontrollprogram Det er også mogleg å bruka LingDys utan å ha forslagsvindauget oppe. Då vil det fungera som ein vanleg stavekontroll slik vi kjenner han frå Word. Han vil likevel bruka ordlista frå LingDys og på den måten skilja seg frå ein vanleg stavekontroll. Dersom du får raud strek under eit ord, set du musepeikaren over ordet og klikkar på høgre musetast. Du får opp ein meny med maksimalt fem forslag som du kan velja frå. Ver merksam på at denne varianten av stavekontrollen berre varslar om ord som ordlista til programmet ikkje kjenner att. Du får ikkje beskjed om ord som kan stavast på andre måtar, til dømes om du har skrive arbeide, men meinte å skriva arbeidet. Det er Microsoft som har bestemt at Word ikkje viser meir enn fem forslag i denne menyen. 15

16 3.6 Anbefalt framgangsmåte ved bruk av LingDys Stavekontroll Vi anbefaler at ein stavekontrollerer kvart ord med LingDys, særleg dersom ein nettopp har starta skriveopplæringa eller føler seg veldig usikker. Ein kan anten stavekontrollera ord for ord etter kvart som ein skriv, eller ein kan leggja ned forslagsvindauget, om ein ikkje ynskjer å bli forstyrra i skriveprosessen. Gjer ein det siste, hentar ein opp att forslagsvindauget etterpå, stiller markøren framføre det ordet ein vil starta kontrollen frå og klikkar på Gå til neste ord-pila oppe på verktøylinja Ordbokoppslag og høgtlesing av ord i forslagsvindauget Når ein stavekontrollerer, møter ein gjerne på ord i forslagsvindauget som ein ikkje kjenner eller er usikker på. Då kan ein slå opp ordet i ordboka ved å trykkja på ordbokknappen, eller få ordet lese høgt ved hjelp av høgttalarknappen Høgtlesing av tekst Når ein har sagt seg ferdig med sjølve stavekontrollprosessen, kan ein lytta gjennom den teksten ein har skrive. Då markerer ein teksten i dokumentet og klikkar på Start uttale av merka tekst-knappen (munnen på verktøylinja). Ikkje vel for mykje tekst i gongen viss ein oppdagar ein feil, til dømes eit ord som manglar eller ikkje er riktig, eller eit punktum som skulle vore der, er det lett å gløyma det når høgtlesinga er ferdig. Vel derfor ein og ein setning eller ein del av ein setning, før du går vidare. Du kan velja inntil 1000 teikn for høgtlesing. Vel du meir enn det, får du ei melding om at det merka området er for stort. Det er ikkje lurt å kjøra høgtlesing av teksten før stavekontrollen er teke. Ein del ord vil høyrast riktige ut sjølv om dei er stava feil. Og ein kan høyra at noko ikkje stemmer, men likevel ikkje vita kva ord som var feil, eller kva i ordet som var ukorrekt. 16

17 4 Kontrollpanelet til LingDys Som vi alt har vore inne på, blir alle dei viktigaste programinnstillingane styrt frå kontrollpanelet, som du får opp ved å klikka på den raude blyanten. I dette kapitlet skal vi gå nærare inn på korleis dei ulike innstillingane verkar. Det finst åtte ulike val på kontrollpanelet: Tekstbehandling; Oppsett; Samansettingar; Grupper; Erstatningar; Tekst til tale; Oppslag og Brukarordliste. Slik ser kontrollpanelet ut: Figur 5: LingDys-innstillingar Tekstbehandling I den vidare forklaringa vil vi omtala desse ulike vala som faneblad. Merk: I kontrollpanelet til LingDys kan ein gjera endringar i innstillingane. Desse endringane blir lagra automatisk med det same dei er valt. Det finst derfor ingen OK-knapp på sjølve kontrollpanelet. Når du har utført ynskte endringar, lukkar du kontrollpanelet ved å klikka på krysset øvst i høgre hjørnet. Endringane trer no i kraft. 17

18 4.1 Tekstbehandling Frå dette fanebladet slår du LingDys av og på, som forklart i kapitla 3.1 og 3.2. Når du lukkar Word eller Writer utan å deaktivera LingDys, vil LingDys starta opp att neste gong du opnar tekstbehandlaren. Vel du å deaktivera LingDys, vil det ikkje kjøra saman med tekstbehandlaren neste gong du opnar Word eller Writer. Det finst også andre funksjonar som blir styrt frå dette fanebladet: Hurtigtastar Her kan du angi hurtigtastar for ulike funksjonar i LingDys. I staden for å klikka på ordet eller bruka den blå pila, kan du via dette valet aktivera tastane F1 til F10 på tastaturet og bruka desse til å setja inn orda frå forslagsvindauget. For å aktivera hurtigtastar, gå inn på valet Hurtigtastar Innsetting Funksjonstastar og kryss av for Vis tastar i forslagsvinduet. Figur 6: Vel hurtigtastar I figuren under ser du korleis forslagsvindauget vil sjå ut då: 18

19 Figur 7: Forslagsvindauget med hurtigtastar Vis prediksjon Når funksjonen Vis prediksjon er kryssa av, vil LingDys foreslå ord mens du skriv. Alt idet du byrjar å skriva eit ord, vil forslagsvindauget presentera ord som startar med den bokstaven eller dei bokstavane du har tasta inn. Her kan du også bruka hurtigtastane, og på den måten får du kjapt og korrekt sett inn det ynskte ordet. Dette er ein fordel når du vil bruka lange ord og ord som er vanskelege å stava. Både prediksjon (når denne er avkryssa) og stavekontroll vil bli vist i det same forslagsvindauget. Skilnaden er at prediksjonen skjer mens du skriv, mens stave-kontrollen skjer når du er ferdig med ordet og har trykka mellomromstast eller sett teiknsetting (punktum, komma eller liknande). Forslagsvindauget viser inntil ti ord, og desse er ordna etter frekvens. Det vil seia at orda høgt oppe på lista er vanlegare i denne konteksten enn orda som ligg lenger ned. For meir om frekvens, sjå kapittel Ein føresetnad for at bruken av ordprediksjon skal kunna fungera, er at dei første teikna i ordet er korrekt stava. Det er ikkje sikkert at denne funksjonen passar like godt for alle. Vi anbefaler at ein prøver seg litt fram for å finna ut om ordprediksjon er til hjelp. 4.2 Oppsett I Oppsett-menyen kan du tilpassa LingDys med omsyn på funksjonar. Desse tilpassingane treng du ikkje å justera heile tida, men det er viktig å finna ei innstilling som fungerer best mogleg for han eller ho som skriv. Fanebladet ser slik ut: 19

20 Figur 8: LingDys-innstillingar Oppsett Her forklarer vi innstillingane i tur og orden: Kontrollstrategien Denne let deg bestemma korleis stavekontrollen skal arbeida. I rullegardinmenyen finst det fem ulike variantar ein kan velja, sjå figuren under: Figur 9: Kontrollstrategi Dei ulike vala har sine fordelar, men også nokre ulemper, og vi skal her forklara kva som ligg i dei ulike vala. Denne informasjonen er litt 20

21 avansert, så dersom du meiner at dette blir for vanskeleg, kan du nøya deg med å velja den innstillinga vi anbefaler som utgangspunkt, nemleg Både erstatningsreglar og basiskontroll. Berre Basiskontroll Med basiskontroll meiner vi standardalgoritmen for stavekontroll, som verkar på følgjande måte: Stavekontrollen erstattar eit vilkårleg teikn med eit anna vilkårleg teikn og ser om resultatet blir eit lovleg ord på norsk. Døme: j blir erstatta med k i ordet masjin, slik at vi får ordet maskin, som er det riktige. Han fjernar eit vilkårleg teikn i eit feilstava ord. Døme: Det feilstava ordet masskin blir til den riktige stavemåten når vi fjernar ein s. Han legg til eit vilkårleg teikn. Døme: Mskina blir retta til maskina når det blir lagt til ein a. Han byter om to teikn som står ved sida av kvarandre. Døme: I ordet maksina ser vi at s og k har bytt plass. Ved å byta om bokstavane rettar stavekontrollen ordet til maskina. Basiskontrollen tek for gitt at det første teiknet i eit ord er riktig, så han vil ikkje prøva å endra på det. Basiskontrollen vil heller ikkje forsøka å gjera fleire enn ei retting om gongen i eitt ord. Dermed vil ikkje masskjin blir foreslått retta til maskin når kontrollstrategien står på Berre Basiskontroll. Vel du denne innstillinga, vil LingDys altså fungera som det vi i innleiinga kalla ein ordinær stavekontroll. Erstatningsreglane i LingDys Dei framgangsmåtane vi har skildra under Berre basiskontroll, ligg til grunn for dei fleste stavekontrollprogramma som finst. LingDys er i tillegg forsterka med erstatningsreglar, og desse er med på å gjera LingDys kraftigare enn andre stavekontrollar. Kort fortalt går dette ut på at programmet har innebygd informasjon om vanlege skrivefeil, og erstatningsreglane nyttar denne informasjonen til å finna fram til kva feil som kan ha blitt gjort. Vi kan illustrera dette med ei feilstaving av ordet kino, kor ein j har snike seg inn mellom k og i, slik at vi får kjino. Basiskontrollen vil kunna retta dette til kino. Men han vil ikkje klara å retta feilstavinga skjino til kino. Her er det meir enn eitt teikn som må fjernast, og som vi alt har nemnt, endrar ikkje basiskontrollen det første teiknet i eit ord. Her er det at erstatningsreglane vil gjera jobben for oss og retta kji og skji til ki. Når fleire erstatningsreglar verkar saman, gir dette ei tydeleg kvalitetsforbetring. Prøv til dømes å skriva inn ord som skjinobilet og 21

22 natkjino. Her taklar LingDys desse relativt kompliserte feilstavingane og foreslår å retta orda til kinobillett og nattkino. Vel ein innstillinga Berre erstatningsreglar, vil LingDys bruka erstatningsreglane for å foreslå rettingar og vil altså ikkje bruka basiskontrollen som hjelp. Basiskontroll-påbygg Med denne funksjonen vil LingDys først forsøka å retta opp feil ved hjelp av erstatningsreglane. Viss ikkje dette gir resultat, vil LingDys prøva å bruka basiskontrollen i staden. Basiskontrollen vil dermed fungera som påbygg for erstatningsreglane og herfrå kjem altså namnet. Dette er den innstillinga vi anbefaler at ein bruker. Både erstatningsreglar og basiskontroll Her vil LingDys forsøka begge strategiane, og dei resultata med høgst frekvens vil bli presentert. For meir om frekvens og kva det vil seia, sjå kapittel Kombinert oppslag Dette er den kraftigaste varianten i LingDys, og han bruker også både erstatningsreglar og basiskontroll. Framgangsmåten kan føra til mange forslag, og programmet kan tidvis jobba seint med lange ord. Dei som gjer svært mange feil, kan ha nytte av kombinert oppslag, men vi anbefaler at dei som ikkje er så sterkt ramma av skrivevanskar, unngår denne innstillinga. Det kan dessutan vera lurt å skru av samansettingsfunksjonen (meir i kapittel 4.3) dersom ein bruker denne innstillinga Returner oppslått ord først Berre ord som er stava feil, får raud strek under seg. Det kan likevel henda at sjølv om ordet er riktig stava, så er det kanskje ikkje det ordet ein har meint å bruka. Eit døme på det er ord som skriva og skiva. I ein setning som Det er vanskeleg å skiva blir alle orda godtekne, sjølv om det siste ordet ikkje passar inn i samanhengen. Dette er ein av grunnane til at vi anbefaler å kontrollera alle orda, sjølv om dei ikkje har fått raud strek. Når du kryssar av for valet Returner oppslått ord først, vil LingDys plassera det ordet som er skrive, øvst i forslagsvindauget, så lenge dette ordet finst i ordlista. I dømet over vil ordet skiva altså koma øvst, og ordet skriva koma lenger ned. Viss ein vel å ikkje kryssa av for dette valet, vil orda bli sortert etter frekvens. 22

23 4.2.3 Minimum ordlengde for basiskontroll Min. ordlengde for basiskontroll angir kor mange teikn eit ord må innehalda før det blir stavekontrollert. Standarden er sett til tre teikn, noko som betyr at stavekontrollen normalt ikkje vil bli kjørt på ord med eitt eller to teikn. Dette kan du endra ved å skru ned talet på minimumsteikn. Merk at erstatningsreglane ikkje vil bli omfatta av dette. Har du ei minimumslengde på tre teikn og skriv bokstaven e, så vil du få forslaget er. Dette er ein erstatningsregel, ikkje vanleg stavekontroll Frekvensgolv Alle ord i ordlista til LingDys har eit frekvenstal som seier kor vanleg ordet er i norsk tekst. Jo lågare frekvens, dess sjeldnare møter ein på ordet. Skalaen går frå 0 til over 200, der dei aller vanlegaste orda har fått høg frekvens, og 0 er frekvensen til dei absolutt sjeldnaste orda. Døme på ord med låg frekvens er framandord og forkortingar. Alle ord er rangert på denne skalaen. Står frekvensgolvet på 0, vil LingDys ta omsyn til alle ord når stavekontrollen blir kjørt. Dersom ein bestemmer seg for å setja frekvensgolvet til 6, utelukkar ein alle ord som har lågare frekvens enn 6. Ved å stilla inn frekvensgolvet justerer ein altså utvalet av ord som blir tekne med i stavekontrollen. Er du interessert, har du høve til å sjå frekvenstala til dei ulike orda. Det gjer du ved å gå inn på Oppslag på kontrollpanelet og søka opp ulike ord der. Vanlege ord, som til dømes preposisjonane på og med, konjunksjonen og, pronomena det og han og ein del verb som har og er, har frekvens på rundt 200. Substantiva kjem faktisk eit stykke ned på lista; dag har frekvens 179 mens mann har frekvens 159 og kvinne 149. Ingeniør har frekvens 92 mens skomakar har frekvens 18. Meir om oppslag i ordbok i kapittel 4.7. Kva frekvenstal som passar best når ein skriv, varierer veldig frå person til person, og det er derfor viktig å prøva seg fram for å finna kva ein sjølv synest er best. Vi anbefaler å setja frekvenstalet til mellom 1 og 3 i starten og heller justera det etter kvart som ein har prøvd seg litt fram. Det å kunna justera frekvensgolvet er nyttig, sidan ein på den måten kan unngå unødig støy i forslagsvindauget i form av irrelevante forslag. Når uvanlege og ukjende ord kjem opp, blir det ofte mykje å halda styr på. Sjansen for at ein skal skriva eit ord med høg frekvens, altså eit ord som er vanleg og mykje brukt i norske tekstar, er større enn sjansen for at ein skal skriva eit uvanleg ord, altså eit ord med låg frekvens. 23

24 Det er eit standardval i menyen at forslaga i forslagsvindauget skal bli vist etter frekvens. Det vil seia at ordet øvst på lista har høgast frekvens, deretter har orda minkande frekvens. Tek ein bort krysset ved dette standardvalet, blir forslaga vist alfabetisk. Vi anbefaler å velja at orda blir sortert etter frekvens Ignorer ulovlege former og Ignorer sideformer Viss boksen Ignorer ulovlege former er avkryssa, vil ikkje LingDys foreslå ord som er merka av som ulovlege former i ordlista. Dette gjeld først og fremst alderdommelege stavemåtar vi no har gått vekk frå. I ordbøkene er desse orda oppført i ein vanleg parentes. Døme er ord som charme (sjarm), whiplash (nakkesleng) og mignonpære (minjongpære). På bokmål finst til dømes ord som sne og efter, som også er lista opp som ulovlege former. I nokre tilfelle er det naudsynt å skriva slike gamle former, til dømes når ein siterer frå eldre tekstar. Vi anbefaler å kryssa av for at slike former skal bli ignorert. Dersom boksen Ignorer sideformer er avkryssa, vil ikkje LingDys foreslå ord som er merka som sideformer i ordlista. Dette gjeld for det meste radikale eller konservative skrivemåtar. Slike ord står i klammeparentesar i ordbøkene. Nokre døme er drømme for drøyme, hokken for kven, sti for stig, utgjengen for utgått, so for så, omsetting for omsetjing og bjode for by eller byde. Også bøyingsformer kan vera sideformer, mellom anna kløyvd infinitiv. Dei vil bli ignorert dersom ein kryssar av denne boksen. Denne innstillinga vil som sagt gjelda for berre et fåtal av LingDysbrukarane. Her blir det opp til kvar enkelt å finna ut kva innstilling som fungerer best Ta omsyn til førre ordet -informasjon Mange som strevar med rettskriving, har ofte problem med lange ord. Ein måte å takla desse problema på, er å dela opp slike ord. Dette vil i sin tur føra til såkalla orddelingsfeil. Viss boksen Ta omsyn til førre ordet -informasjon er kryssa av, vil LingDys slå saman to ord som kjem etter kvarandre, og undersøkja om desse kan vera ei samansetting. Dette gjer LingDys ved å sjekka ordet opp mot ordlistene sine. Dersom ordet ikkje finst i noka ordliste, vil ikkje LingDys gi noko forslag til samansetting. Skriv du til dømes syltetøy skei, vil du ikkje få forslaget syltetøyskei, fordi ordet ikkje finst i ordlistene. Merk at det første ordet må vera riktig stava for at LingDys skal greia å foreslå ei 24

25 samansetting. Ver også merksam på at denne funksjonen slår inn også når ordet er skrive riktig, som i dømet Jakka er for lang. Då kan du få forlang som forslag saman med lang. Prøv dette ut sjølv ved å skriva data masjin. Ved stavekontroll av ordet masjin vil LingDys visa datamaskin som forslag. Merk at om du skriv datta masjin, vil ikkje LingDys gi forslaget datamaskin før du har retta datta til data. Prøv også med andre ord, og eksperimenter med å leggja inn feil i ein eller begge delane av ordet Standardvalknappen Med denne knappen kan du setja alle innstillingar tilbake til standard, altså til dei same innstillingane som då programmet blei installert. Det vil til dømes vera fem forslag i forslagsvindauget, frekvensgolvet på null og alle eigendefinerte grupper vil bli gjort inaktive. 4.3 Samansettingar Som vi alt har vore inne på, får LingDys problem med samansette ord som ikkje står i ordbøkene. At eit ord ikkje står i noka ordliste, treng likevel ikkje bety at det ikkje er riktig. Et særtrekk ved norsk er at vi heile tida kan setja saman ord og få nye tydingar. Ord som pizzaelskar eller gammaldansfantom står ikkje i vanlege ordlister, men dei gir likevel god meining: Pizzaelskaren har pizza som favorittrett, og gammaldansfantomet er i sitt ess på dansegolvet når orkesteret spelar reinlendar og polka. Gamle stavekontrollprogram vil gjerne setja raud strek under slike ord, trass i at dei er riktig stava. Moderne stavekontrollprogram klarer å identifisera samansette ord. Men LingDys skil seg også frå dei moderne stavekontrollprogramma i og med at det kan kjenna igjen og visa fram dei enkelte delane i eit ord. Sidan pizza og elskar finst i ordlistene og kan bli kombinert, vil LingDys akseptera pizzaelskar. I forslagsvindauget ser du pizza+elskar (eller pizzaelskar, alt etter innstilling). Dermed vil han eller ho som skriv, sleppa å bli forvirra av at ord som er riktig stava, likevel får raud strek. Dessutan kan han eller ho sjå kva det samansette ordet består av. Vi har tre ulike samansettingsstrategiar å velja mellom, som figuren under viser: 25

26 Figur 10: LingDys-innstillingar Samansettingar Ingen samansettingar: Her vil LingDys fungera som ein vanleg stavekontroll, og berre godkjenna ord som finst i ordlistene. Med denne innstillinga får ein altså raud strek under samansette ord av typen pizzaelskar og gammaldansfantom. Vi anbefaler dei som slit svært mykje med rettskrivinga, å bruka innstillinga Ingen samansettingar i første omgong. Verifiser samansettingar: Her vil programmet prøva å finna ut om eit ord som er ukjent i ordlista, likevel kan vera ei samansetting. Viss programmet greier det, blir ordet godkjent, og du vil ikkje få raud strek under ordet. Samansettingar blir med denne funksjonen altså godkjent eller ikkje godkjent. Denne innstillinga passar for dei fleste brukarane. I tillegg til denne godkjenningsfunksjonen kan programmet også bruka den installerte ordlista til å foreslå samansettingar. Det gjer du ved å aktivera Verifiser og foreslå samansettingar. Her kan det også vera ein fordel å kryssa av for Vis skilje mellom orddelar. Vel du denne funksjonen, vil LingDys setja eit plussteikn (+) mellom dei enkelte delane av eit ord når du gjer eit oppslag, slik at pizzaelskar kjem opp i forslagsvindauget som pizza+elskar. Når orda kjem opp med eit slik skiljeteikn, er det lettare å sjå kva samansetting ein er ute etter. 26

27 Med innstillinga Verifiser og foreslå samansettingar vil programmet nemleg forsøka å kombinera fleire variantar av ord som liknar. Pizzaelskar vil få variantane pizza+elskar, pizza+elsar og pizza+elska. I tillegg til samansettinga gammaldans+fantom vil også gammaldansk+fantom koma opp som forslag. Dette er eit døme på at programmet ikkje har høve til å gjetta seg fram til kva skribenten har meint. Nokre forslag vil derfor kunna bli både usannsynlege og komiske, og dette er det dessverre lite å gjera med anna enn å forsøka å ta det med godt humør. Ordbokoppslag vil ein naturleg nok ikkje kunna få for samansette ord, sidan desse samansettingane ikkje finst i ordbøker. Her vil talesyntesen vera til god hjelp når ein skal avgjera kva variant som er den riktige. Prøv ut dei ulike innstillingane sjølv. Kryss av for Ingen samansettingar og skriv inn desse orda, eller hent andre lange ord i blad og aviser: staveprogram teaterstjerne bildrapsmann kveldskino sportdrikk motedronning avisoverskriftkonkurranse livbåtmannskap Aktiver Verifiser samansettingar og skriv inn samansettingane på nytt. Deretter kan du prøva å aktivera Verifiser og foreslå samansettingar og skriva inn orda endå ein gong. Her kan du prøva både med og utan innstillinga Vis skilje mellom orddelar for å finna ut kva du tykkjer er best. Merk spesielt kva som skjer med det feilstava ordet sportdrikk. 4.4 Grupper Under fanebladet Grupper vil du finna ei lang oversikt over ulike stadnamn i Noreg. Her kan du kryssa av for det dialektområdet du høyrer til. Mange skrivesvake vil leggja stavemåten sin tett opp til uttalen, og dette har vi teke omsyn til med denne innstillinga. 27

28 Til grunn for denne innstillinga ligg kunnskapen om såkalla erstatningsreglar. Erstatningsreglane er det som i kanskje størst grad særpregar LingDys samanlikna med vanlege stavekontrollprogram. Desse reglane rettar feiltypar som ofte ikkje blir retta i ordinære stavekontrollar. Ord som har vist seg spesielt vanskelege for dyslektikarar, er ord med dobbel konsonant eller stumme konsonantar, skj-lydar og liknande. Mange av feiltypane er dialektavhengige. Vi har sortert desse feila og lagt dei inn i ulike grupper, som ein kan velja frå i denne menyen. Vi anbefaler at ein alltid har kryssa av gruppa Visuelle feil, som tek høgde for samanblanding av bokstavar som ser like ut, til dømes b, p og d. I tillegg anbefaler vi også gruppene Vanlege dysleksifeil og Vanlege endingsfeil, kor vi har samla dei aller mest typiske feila. Dei andre gruppene er relatert til dialekt. Stadnamnet som er lagt inn, viser kjerneområdet med svært stor omeign. Gruppa Voss vil altså ikkje berre gå på reint Vossa-mål, men omfatta store delar av dialektområdet i Sogn og Fjordane så vel som Hordaland. Når ein trønder kryssar av for Trøndsk, som er namnet på heile dialektområdet i Midt-Noreg, kan han skriva æ veit itj og få forslag til korreksjon: eg veit ikkje. Ein som til dømes er frå Steinkjer i Nord- Trøndelag, skal kryssa av både for regionen Trøndsk og for området Steinkjer. Det same gjeld ein tromsøværing, som kan kryssa av for både gruppa Nordnorsk, som omfattar reglar for alle dei tre nordlegaste fylka, og Tromsø, som vil omfatta dialekttrekk som er spesielle for Tromsø bymål. Du kan også kryssa av for fleire dialektgrupper, til dømes viss du bryt mellom to dialektar og gjer skrivefeil som ligg nært til begge dialektuttalene. Gruppene blir aktivert ved å kryssa av framfor stadnamnet, sjå figuren nedanfor: 28

29 Figur 11: LingDys-innstillingar Grupper Vi anbefaler at ein kryssar av for fleire grupper, både for det som blir kalla reglar, og for det som blir kalla ord. Gruppa med ord omfattar dialektspesifikke uttrykk, mens regelgruppa dreier seg om generelle feil i endingar og bokstavkombinasjonar. Hugs også å velja riktig målform. Sidan LingDys gir støtte for både nynorsk og bokmål, har vi lagt inn gruppene i to sett ei for kvar målform. Viss du skiftar mellom nynorsk og bokmål, må du hugsa å skifta målform mellom kvar gong. Prøv bruk av ulike grupper sjølv. Kryss av gruppene Vanlege dysleksifeil, Vanlege endingsfeil og Visuelle feil i tillegg til Trøndsk og Steinkjer. Skriv inn følgjande tekst: æ ba om å få vårrå me på fæst te brorin min, menn hanj villa ittj ha mæ me. æ vart ferr litn. domt! æ jør jo alt æ kain fer å bli stor! NB! Når du skriv liten æ i starten på alle setningar og LingDys rettar til Eg med stor forbokstav, skjer dette fordi æ står først i ein setning. Kryss så av for gruppene Vanlege dysleksifeil, Vanlege endingsfeil og Visuelle feil og Stavanger. Skriv inn følgjande tekst: Eg ba om å få ver me på fest sjå bror min, men han vile kje ha meg me. Eg va får liden. Domt! Eg jør jo alt eg kan får å bli store! 29

30 Finn di eiga dialektgruppe og skriv denne teksten slik du hadde vilja uttalt han. Sjå om LingDys greier å finna riktig ord. Dersom LingDys ikkje finn det riktige ordet, kan du oppretta ei eiga gruppe og leggja ordet inn der som ein ny erstatningsregel. For meir om erstatningsreglar, sjå kapittel Å laga ei ny gruppe Nokre gonger vil ein oppleva at LingDys ikkje rettar opp enkelte skrivemåtar eller dialektord. Sjølv om svært mange erstatningsreglar ligg inne alt, blir det alt for omfattande å leggja inn alle erstatningsreglar som standardreglar. Derfor har ein høve til å oppretta si eiga gruppe og leggja inn eigne forslag til rettingar (erstatningsreglar) her. Det å leggja inn slike rettingar, skal vi koma tilbake til. Først skal vi forklara korleis ein opprettar ei ny gruppe: Gå inn på Grupper på kontrollpanelet. Klikk Ny. Då kjem du til panelet Rediger gruppe. Gi gruppa eit namn. Fornamnet ditt kan vera greitt å bruka, eller du kan kalla gruppa Mine feil eller Eigne erstatningsreglar, så gruppa ikkje blir forveksla med andre. Her kan du også leggja til ein kommentar, men det er ikkje naudsynt. Når gruppa har fått namn, trykkjer du OK. Du har no oppretta ei ny gruppe, og denne har lagt seg i den alfabetiske oversikta saman med dei andre gruppene. For at gruppa skal virka, kryssar du av for Aktiv. Figur 12: Å laga ny gruppe 30

31 Berre suffiks kva betyr det? Sjølv om det i utgangspunktet held å laga berre ei gruppe, har ein høve til å laga fleire ulike grupper for ulike typar rettingar. Av og til kan det vera nyttig å laga to grupper: ei kor erstatningane gjeld heile ordet og ei kor erstatningane berre gjeld slutten av ordet. Erstatningar som berre gjeld slutten av eit ord, blir kalla suffiks. Døme på slike rettingar finn du i det påfølgjande kapitlet. No er gruppa oppretta, men ho er framleis tom. Dei nye erstatningsreglane opprettar du under fanebladet som heiter Erstatningar, og neste kapittel forklarer korleis. 4.5 Erstatningar Her kan du oppretta, endra og sletta dine eigne erstatningsreglar. Slik får du høve til å gjera ei individuell tilpassing til han eller ho som skriv. Fanebladet ser slik ut: Figur 13: LingDys-innstillingar Erstatningar Før du har oppretta ei gruppe under fana Grupper, er feltet med dei eigne erstatningsreglane tomt. Når du har laga ei gruppe, slik vi har 31

32 forklart i det føregåande kapitlet, finn du igjen namnet på gruppa du har laga, i nedtrekk-menyen øvst, kor det står <alle erstatninger>. Gjer så følgjande: Vel di gruppe i denne nedtrekk-menyen, slik at det er ditt gruppenamn som blir vist, kor det først stod <alle erstatninger>. Trykk på Ny. Då får du opp eit lite panel som heiter Rediger erstatning. Her kan du leggja inn nye reglar: Figur 14: Å laga ny erstatning Under Uttrykk legg du inn det ordet eller den stavinga du vil skifta ut. Under Blir erstatta med legg du inn riktig ord eller staving. Å bruka feltet for Kommentar er valfritt, men det kan vera lurt å skriva inn eit døme på bruk av den regelen du har lagt inn. Avslutt med å trykkja OK. I illustrasjonen over har vi lagt inn eit forslag om at skj skal bli retta til kj, slik at mellom anna skjøre blir kjøre og skjole blir kjole. Erstatningsregelen vil også gjelda inne i eit ord, slik at fårskjøla blir retta til forkjøla. Denne erstatningsregelen ligg ikkje inne i LingDys frå før, så utan denne regelen vil ikkje LingDys foreslå kjøre dersom ein skriv skjøre. Merk at alle erstatningsreglar må skrivast med berre små bokstavar. Bruker du til dømes å skriva Zalo som Salo, kan du leggja inn denne regelen sjølv. Då må du altså skriva salo og zalo (med liten forbokstav!) i vindauget Rediger erstatning, sjølv om Zalo blir skrive med stor forbokstav. Du må samtidig leggja inn ordet Zalo (med stor forbokstav!) i brukarordlista. Forklaring på korleis du legg inn ord i brukarordlista, sjå kapittel 4.8. Prøv sjølv å leggja til erstatningsreglar. Opprett ei gruppe som du kallar Mine feil, som forklart i kapittel Gå vidare til fanebladet Erstatningar og vel denne gruppa. Trykk Ny. Erstatt masgob med masekopp. Denne feilen er såpass individuell, at LingDys ikkje vil kunna ta han i utgangspunktet. Det er kanskje ikkje 32

33 så mange som ville ha skrive denne feilen heller, men her har ein høve til å tilpassa stavekontrollen til akkurat det behovet ein har. Mange på Vestlandet seier itte i staden for etter. Dette kan vera ein fin regel å leggja inn og vil gjelda når ein skal skriva ordet etter, men også i samansettingar med dette ordet. Med ein slik regel vil til dømes ittepå bli retta til etterpå. Ein feil som er vanleg blant trønderar og nordlendingar, er at ein skriv hau eller høv i staden for hovud. Har du dette problemet, kan du godt leggja det inn som erstatningsreglar. I Rogaland seier ein gjerne sjå for ordet hjå. Dette er ein erstatningsregel som ikkje ligg inne i LingDys, men eit ord veldig mange skriv feil, ikkje berre folk med skrivevanskar. Denne regelen kan derfor vera nyttig å leggja inn, dersom du veit du gjer mykje feil med dette ordet. Skriv du ofte bokmålsord når du skriv nynorsk, kan det vera nyttig å leggja inn enkelte av desse som erstatningsreglar. Skriv du til dømes ofte beskytte når du skal skriva verne, kan du gjerne leggja desse erstatningane inn. Mange slike ord ligg alt inne i LingDys, men gjer du spesielle feil, kan det vera nyttig å leggja dei inn Vil LingDys kunna foreslå feilstavingar ut frå erstatningsreglane? LingDys vil aldri foreslå feilstava ord. Sjølv om du legg inn regelen ovanfor, skj til kj, vil ikkje programmet foreslå å retta til dømes skjorte til kjorte. LingDys vil berre henta forslag til rettingar frå ordlistene sine, så forslaga som kjem opp, er alltid korrekt stava Å leggja inn samanskrivne ordfrasar Det er også mogleg å leggja inn samanskrivne ordfrasar som erstatningsreglar. Viss du til dømes skriv ekje eller esje, meiner du som regel å skriva ordfrasen er ikkje. Men du vil ikkje få den riktige frasen i stavekontrollen. Grunnen til dette er at er ikkje består av to ord og ligg ikkje som ei eining i ordlista til LingDys. Men dette kan du leggja til sjølv. Gjer som følgjer: Gå inn på arkfana Brukarordliste. Klikk på Ny, skriv inn er ikkje og klikk OK. Frasa legg seg no inn i ordlista. Gå inn på arkfana Erstatningar. Sørg for å velja di eiga gruppe i rullegardinmenyen. Klikk så på Ny. Skriv inn ekje i feltet Uttrykk og er ikkje i feltet Blir erstatta med og klikk OK. Gjer så det same med esje. Når du no går tilbake til tekstbehandlaren, vil desse to orda bli foreslått erstatta med uttrykket er ikkje. 33

34 4.5.3 Å leggja inn suffiks erstatningar i slutten av ord Som vi var inne på under punktet om Grupper, kan ein velja at ein erstatning berre skal gjelda i slutten av eit ord. Eit døme på ein slik suffiks-erstatning kan vera i dialektar, kor enkelte substantiv har spesielle endingar i fleirtal. På Nordmøre får enkelte substantiv endinga ånj i fleirtal, til dømes flaskånj og jentånj. Ved å leggja inn at -ånj skal bli erstatta med -ene, vil LingDys kunna retta desse formene til flaskene og jentene. Dersom du legg inn ein slik regel, kryssar du av for Berre suffiks når du opprettar gruppa. Ein bør alltid leggja inn nye erstatningsreglar i samarbeid med ein som er god i rettskriving. Viss du skriv inn ein regel du seinare vil fjerna, markerer du han og trykkjer på knappen Slett. Det er viktig å hugsa på at gruppa med dei nye reglane må vera avkryssa for at dei skal verka. Er du i tvil, gå inn på fanebladet Grupper og sjekk. Har du funne ein erstatningsregel som du meiner vi bør ta med, er vi takksame for tilbakemelding. Du kan kontakta LingIT på e-post eller telefon sjå kontaktinformasjon bak i heftet. Erstatningsreglane blir oppdatert ved nye versjonar av LingDys. 4.6 Tekst til tale Høgtlesing kan ofte vera ei god støtte for dei som strevar med lesinga. Derfor har vi lagt inn ein talesyntese (ein kunstig stemme) i LingDys. Talesyntesen heiter Telenor Talsmann og kan bli brukt til å få høgtlese bokstavar og ord i tillegg til større og mindre delar av ein tekst. Når du vil ha noko høgtlese i dokumentet, markerer du det du vil at Talsmann skal lesa, og klikkar på munnen oppe på verktøylinja. Talsmann kan lesa inntil 1000 teikn om gongen. Viss det er vanskeleg å skilja orda frå kvarandre i forslagsvindauget, kan det å få dei høgtlese vera til god hjelp. Det gjer du ved å klikka på knappen med bilete av ein høgttalar på inne i forslagsvindauget. Merk: Talesyntesen fungerer berre dersom maskina har maskinvare som støttar lyd under Windows. Under fanebladet Tekst til tale i kontrollpanelet finn du ulike innstillingsmoglegheiter, som til dømes lydstyrke og fart, sjå figuren under: 34

35 Figur 15: LingDys-innstillingar Tekst til tale Vel du Bokstav-uttale, les talesyntesen kvar bokstav etter kvart som du skriv. Her får du høyra bokstavuttalen, ikkje lyduttalen. Talsmann vil altså uttala bokstaven b som be og bokstaven k som kå. Dette blir kalla bokstavering, og skil seg frå såkalla lydering, kor berre sjølve lyden som bokstaven representerer, blir lese opp. Grunnen til at lydering ikkje er mogleg, er at talesyntesen ikkje veit kva ord du er i ferd med å skriva. Dermed er det umogleg for talesyntesen å vita at du skal skriva eit ord som blir lydert med sj-lyd (til dømes skjorte), når du berre har tasta bokstaven s. Talesyntesen kan først lydera når heile ordet er ferdig. Vel du Orduttale, les talesyntesen opp ordet du har skrive, etter at du har trykka mellomromstasten eller sett teiknsetting. Dersom eit ord blir stava feil, vil Telenor Talsmann prøva å tolka det som ei forkorting eller eit anna spesialord. Går ikkje dette, vil han ikkje seia noko. Dette kan ein bruka som indikasjon på at ein har skrive feil. Først når ein har retta feilen, vil Telenor Talsmann lesa ordet høgt Å få høgtlese ein tekst i dokumentet Merk av det du vil ha lese opp mens du er inne i Word eller Writer. 35

36 Klikk på uttaletasten på verktøylinja (knappen med munn på). Pass på at høgttalarane til datamaskina er slått på. Viss du vil avslutta høgtlesinga undervegs, klikkar du på knappen med kryss over munnen. Eit anna alternativ er å klikka på høgre musetast over det markerte området. Vel Tekstuttale, og gå vidare til Start uttale av merka tekst. Teksten blir no lese opp av den kunstige stemmen. Viss du vil ha lese opp ein tekst frå ei anna datakjelde, til dømes ein nettlesar, kopierer du teksten inn i Word eller Writer, markerer han og får talesyntesen til å lesa han opp. Prøv ut bruken av høgtlesing og sjå om du kan høyra skilnad på desse ordpara: kav kva aldri aldring dale tale lesa reisa skulebok skuledag Set inn din eigen tekst og la Talsmann lesa han høgt for deg. Slik kan du oppdaga om det kanskje manglar eit punktum eller ord ein stad. Telenor Talsmann kan du også bruka åleine som skjermlesar. For meir om dette, sjå kapittel Problem med Talsmann Nokre gonger oppstår det problem med bruken av Telenor Talsmann i Word. Viss du får høgtlese både orda inni Forslagsvindauget og ordbokoppslaga, men Talsmann ikkje les opp teksten i sjølve dokumentet, er dette vanlegvis ein feil som er enkel å retta opp. Du kan då gjera følgjande: Vel Verktøy i Word-menyen, og deretter Tilpass. I dialogboksen som kjem opp, vel du først arkfana Kommandoer. Vel Verktøy i lista Kategorier til venstre. Klikk og dra valet COMtillegg frå dialogboksen og slepp musepeikaren på verktøylinja i sjølve dokumentet. Det har ingenting å seia kva for ei verktøylinje du vel. Viss det ikkje skjer noko, har du ikkje treft ei verktøylinje. Prøv i så fall på ny. Lukk så dialogboksen. Klikk deretter på den nye knappen COM-tillegg. Dialogboksen COM-tillegg blir vist. Det aktuelle COM-tillegget for dette problemet heiter Talsmannaddin. Ofte held det å fjerna krysset ved dette tillegget, for så å kryssa av i boksen att. 36

37 Viss det ikkje hjelper berre å kryssa av boksen på ny, må du først fjerna tillegget, og deretter leggja det til att. Dette gjer du på følgjande måte: Vel Talsmannaddin og klikk på knappen Fjern. Klikk deretter på Legg til. No blir dialogboksen Legg til tillegg vist. Finn fram til katalogen C:\Programfiler\LingDys. I engelsk Windows heiter denne C:\Program Files\LingDys. Vel fila Talsmannaddin.dll og klikk OK. No skal Telenor Talsmann fungera i Word. No gjenstår berre litt rydding. Vel Tilpass på Verktøy-menyen. Du treng ikkje bry deg om dialogboksen som bli vist, men klikk og dra knappen COM-tillegg frå verktøylinja, ned i dokumentet og slepp. Knappen blir sletta. Lukk dialogboksen, og LingDys og Talsmann er klare til bruk. Ved å gå inn på Ofte Stilte Spørsmål i venstremenyen på heimesida vår og velja spørsmålet om at talesyntesen ikkje fungerer i Word, får du same svar som forklart her. I tillegg kan du sjå korleis dialogboksane for å fiksa dette problemet ser ut. 4.7 Oppslag i ordbok Som tidlegare nemnt, kan du slå opp ord i ordbøkene til LingDys. Dette kan du gjera både i forslagsvindauget, ved å merka ordet du ynskjer forklaring på og deretter trykkja på ordbokknappen inne i forslagsvindauget, og frå dokumentet, ved å setja markøren i ordet og trykkja på ordbokknappen på verktøylinja. Det er også ein tredje måte å slå opp ord på. Dersom du ynskjer detaljert informasjon om eit ord, kan du gå inn på fanebladet Oppslag på kontrollpanelet. Her går du fram på følgjande måte: Skriv inn ordet i det øvste tekstfeltet og klikk Slå opp eller trykk alt+s på tastaturet. Målform (nynorsk eller bokmål) vel du i feltet under. Oppslaget blir vist i lista til venstre. Resultatet er det same som i stavekontrollen i forslagsvindauget, men her kan du i tillegg sjå grammatisk informasjon om ordet. Følgjande figur viser kva du får fram, dersom du slår opp ordet slåbrok på nynorsk: 37

38 Figur 16: LingDys-innstillingar Oppslag Oppslaga inneheld altså relativt detaljert informasjon med ei rekkje grammatiske forkortingar. Dette vil ikkje vera relevant for så mange. Vi tek likevel med ein kort gjennomgang av opplysningane du finn i dette feltet for spesielt interesserte. Det første talet refererer til frekvensen. Oppslagsordet i dømet over, slåbrok, er eit ganske sjeldan ord, som berre har frekvens 2 på nynorsk. Den påfølgjande forkortinga viser ordklassen. Her er forkortinga SUBST, altså er ordet eit substantiv. Er ordklassen adjektiv, står det ADJ. Forkortinga for adverb er ADV og for preposisjon PREP. Nokre gonger vil det kunna stå PREFIX bak eit ord. Dette betyr at ordet er ei forstaving. Eit døme på ei slik forstaving er inter-, som blir brukt i mange samansettingar, til dømes i internasjonal, interrail, intervensjon og intervall. Forkortinga IND står for indefinitt og betyr ubunden form. Ord i bunden form har merkjelappen DEF. M står for maskulin, altså at substantivet er hankjønn. F vil stå for femininum (hokjønn) og N for nøytrum (inkjekjønn). SG står for singular, altså eintalsform. Alternativet her er PL som står for plural fleirtalsform. Verba vil blant anna ha informasjon om dei står i infinitiv, presens, preteritum eller partisipp. 38

39 Adjektiva vil ha informasjon om gradbøying: positiv (t.d. grøn); komparativ (t.d. grønare); superlativ (t.d. grønast). Det finst i tillegg ei rekkje andre forkortingar, men av omsyn til plassen i denne manualen går vi ikkje i inn på alle variantane her. Spesielt interesserte er velkomne til å kontakta LingIT for utfyllande informasjon. Uttale: I tillegg til ordoppslag kan du også få høgtlese oppslaga. Her må du ha installert støtte for tekst-til-tale på systemet (Telenor Talsmann), noko dei fleste PC-ar i dag har. Merk av ordet i feltet til venstre og klikk på høgttalarknappen. Lydskrift: Det er mogleg å inspisera uttalen av orda som blir slått opp. Dette gjer du ved å dobbeltklikka på ordet etter at det har kome opp i lista. Oppslag i ordbok: Viss ordet står i ordboka, kan du få sjå forklaringa ved å merka ordet i feltet til venstre og klikka på ordbokknappen. 4.8 Brukarordliste Vanlegvis finn du dei orda du har bruk for, i ei ordliste. Likevel kan det vera at du innimellom har bruk for ord som ikkje står i ordlista. Det kan vera spesielle omgrep som er knytt til hobby, yrke, arbeidsoppgåver eller rett og slett spesielle samansettingar. Då har du høve til å leggja inn desse orda i ei brukarordliste. Dette kan du gjera på to måtar. Du kan bruka Legg til i ordliste ved å klikka på høgre musetast mens peikaren er over det ordet du ynskjer å ta med. I slike tilfelle må ordet ha raud strek under seg. Den andre måten er å leggja ordet inn via Brukarordliste i LingDys-panelet, sjå figur: 39

40 Figur 17: LingDys-innstillingar Brukarordliste Når du legg inn ord i brukarordlista, er det viktig også å leggja inn alle bøyingsformene. For substantiv vil dette vera eintal og fleirtal, bunden og ubunden form, det vil vera gradbøying for adjektiva (positiv, komparativ, superlativ) og tidsformene for verb (infinitiv, presens, preteritum, partisipp). Viss du til dømes vil leggja inn ordet løftestuss i brukarordlista, skriv du inn løftestuss; og gjerne også bøyingsformene løftestussen, løftestussar, løftestussane. Når du vil bruka slike eigendefinerte omgrep, må du også kryssa av for Verifiser samansettingar eller Verifiser og foreslå samansettingar. For at brukarorda skal koma med i forslagsvindauget, kan du setja frekvensen til orda relativt høg i panelet Oppsett. Vel ynskt frekvens under Frekvensen til brukarorda. Viss frekvensen ikkje blir justert, vil han automatisk bli sett til 80. Dersom du ynskjer å slå av brukarordlista, kryssar du av for Ignorer brukaren si eiga ordliste. Prøv å leggja inn alle bøyingsformene av desse orda eller andre ord du veit du har bruk for sjølv: mp3 (dataformat for musikkfiler) Blair (statsminister i Storbritannia) sagga/sagge (gå omkring og vera sid i buksebaken) blogg (internettside kor ein skriv sjølv) 40